بیماری سلیاک چیست؟ علائم و روش‌های تشخیص و درمان آن

بیماری سلیاک چیست، چه علائمی دارد و چگونه تشخیص داده می‌شود؟ به این سوالات و تمامی سوالات دیگر در رابطه با این بیماری در این مقاله پاسخ خواهیم داد.

بیماری سلیاک تا چه حد خطرناک است و چه عوارضی در پی دارد؟ در ادامه به این پرسش‌ها جواب می‌دهیم.

بیماری سلیاک یا اسپروی سلیاک چیست؟

بیماری سلیاک (Celiac disease) که گاهی انتروپاتی حساس به گلوتن (gluten-sensitive enteropathy) یا اسپروی سلیاک (celiac sprue) نامیده می‌شود، نوعی پاسخ ایمنی بدن به خوردن گلوتن ( نوعی پروتئین در گندم، جو و چاودار) است.

در صورت ابتلا به بیماری سلیاک، خوردن گلوتن به عنوان محرک دستگاه ایمنی در روده کوچک عمل می‌کند. با گذشت زمان، این واکنش دستگاه ایمنی بدن باعث آسیب لایه پوشاننده‌ی روده‌ی کوچک شده و در نتیجه مانع از جذب برخی مواد مغذی (malabsorption) از طریق این بخش از دستگاه گوارش می‌شود. 

آسیب روده‌ی کوچک اغلب باعث اسهال، خستگی، از دست دادن وزن، نفخ و کم خونی شده و می‌تواند به مشکلات جدی‌تر هم ختم شود.  سوءجذب در کودکان علاوه بر مشکلاتی که برای بزرگسالان ایجاد میکند،  روی رشد و تکامل آن‌ها هم تاثیر منفی می‌گذارد.

بیماری سلیاک درمان ندارد، اما بیش‌تر افراد با رعایت رژیم غذایی بدون گلوتن می‌تواند به کنترل علائم و بهبود سریع‌تر روده کمک کند. 

علائم بیماری سلیاک را بشناسید

علائم و نشانه‌های بیماری سلیاک در افراد مختلف بسیار متفاوت و در کودکان و بزرگسالان به شکل‌های مختلفی بروز می‌کند. علائم گوارشی برای بزرگسالان عبارتند از:

• اسهال
• خستگی
• از دست دادن وزن
• نفخ و گاز روده
• درد شکمی
• تهوع و استفراغ
• یبوست

با این وجود، بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا، علائمی دارند که به سیستم گوارشی مربوط نیست، این نشانه‌ها عبارتند از:

• کم خونی، معمولاً کم خونی ناشی از فقط آهن 
• از دست دادن تراکم استخوانی یا پوکی استخوان
• نرمی استخوان یا استئومالاسی (osteomalacia) 
• خارش و تاول‌های پوستی
• زخم‌های دهانی
• سر درد و خستگی
• آسیب‌های سیستم عصبی، شامل بی‌حسی و سوزن سوزن شدن دست و پا، بروز مشکلات احتمالی در تعادل و اختلال شناختی
• درد مفصل
• کاهش عملکرد طحال یا هیپواسپیلونیسم (hyposplenism)  

احتمال بروز کودکان مبتلا به مشکلات گوارشی بسیار بیش‌تر از بزرگسالان است، این مشکلات شامل:

• تهوع و استفراغ
• اسهال مزمن
• شکم ورم کرده
• یبوست
• کار 
• مدفوع کدر و بدبو

ناتوانی در جذب مواد مغذی ممکن است باعث:

• عدم رشد و تکامل نوزاد 
• آسیب به مینای دندان
• از دست دادن وزن
• کم خونی
• بی‌قراری و تحریک پذیری
• کوتاه قدی
• تاخیر بلوغ
• علائم عصبی از جمله، اختلال در توجه و بیش فعالی (hyperactivity disorder (ADHD))، ناتوانی یادگیری، سردرد، عدم هماهنگی عضلانی و تشنج

درماتیت هرپتیفورمیس (Dermatitis herpetiformis)

عدم تحمل گلوتن در روده باعث خارش و تاول‌های پوستی می‌شود. این دانه‌های پوستی معمولاً در آرنج، زانو، تنه، سر و باسن ظاهر می‌شود. در این بیماری همانند بیماری سلیاک تغییراتی در پوشش داخلی روده ایجاد می‌شود، اما مشکلات پوستی ممکن است به مشکلات گوارشی ختم نشود.

این بیماری با دارو و یا رژیم غذایی بدون گلوتن و یا هر دوی آن‌ها به هدف کنترل دانه‌های پوستی درمان می‌شود.

چه زمانی برای بیاری سلیاک باید به پزشک مراجعه کرد؟

در صورت داشتن اسهال یا ناراحتی گوارشی که بیش‌تر از دو هفته طول بکشد، با پزشک مشورت کنید. اگر فرزندتان رنگ پریده و بی‌قرار بوده و مدتی نشانه‌ای از رشد در او مشاهده نکردید یا اینکه شکمی متورم داشته و مدفوعش حجیم و بد بو شده ، حتماً باید به پزشک مراجعه کنید. اگر این بیماری را درمان نکنید، موجب ناباروری مردان می‌شود.

پیش از در پیش گرفتن یک رژیم غذایی بدون گلوتن با پزشک مشورت کنید. اگر پیش از آزمایش‌های تشخیصی سلیاک میزان مصرف گلوتن را کم کرده و یا به صورت کامل آن را از رژیم غذایی خود حذف کنید، نتیجه نهایی آزمایش تغییر خواهد کرد.

این بیماری خود ایمنی ممکن است به صورت ارثی در میان اعضای یک خانواده وجود داشته باشد. در صورت ابتلای یکی از اعضای خانواده به این بیماری از پزشک خود بخواهید که آزمایش‌های لازم تشخیصی را هم برای شما تجویز کند. در صورتی که شما و یا یکی از اعضای خانواده مستعد ابتلا به این بیماری هستید، برای مثال به دیابت نوع یک مبتلا هستید، حتماً آزمایش‌های لازم را انجام دهید.

علل بروز بیماری سلیاک چیست؟

عوامل ژنتیکی به همراه خوردن غذاهای گلوتن دار و همچنین دیگر عوامل محیطی موجود، در بروز بیماری سلیاک نقش دارند ولی با این همه علت اصلی بروز آن ناشناخته است‌. 

شیوه‌های تغذیه‌ای نوزاد، عفونت‌های دستگاه گوارش و باکتری‌های روده ممکن است در ابتلا به این بیماری موثر باشند. همچنین آلرژی غذایی کودکان و نوزدان از جمله دیگر دلایل این بیماری است.

برخی اوقات بعد از جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس‌های شدید عاطفی بیماری سلیاک فعال می‌‌شود.

زمانی که سیستم ایمنی بدن به گلوتن موجود در غذا واکنش بیش از حد نشان می‌دهد، برآمدگی‌های کوچک و پرز مانند درون روده به نام ویلی آسیب می‌بینند. این برآمدگی‌ها کار جذب ویتامین‌ها، مواد معدنی و دیگر مواد مغذی غذاها را برعهده دارند و بنابراین در صورت آسیب آن‌ها حتی در صورت خوردن غذای زیاد، فرد مواد مغذی مورد نیاز خود را دریافت نخواهد کرد.

عوامل خطر موثر در ابتلا به بیماری سلیاک چیست؟

بیماری سلیاک در افرادی با ویژگی‌های زیر بیش‌تر دیده می‌شود:

• فردی که یکی از اعضای خانواده‌اش به بیماری سلیاک یا درماتیت هرپتیفورمیس مبتلا باشد
• دیابت نوع یک
• سندروم داون یا سندروم ترنر
• بیماری تیروئید خود ایمنی
• کولیت میکروسکوپی (کولیت لنفوسیتی یا کلاژنیک)
• بیماری آدیسون

مشکلات و عوارض ناشی از بیماری سلیاک 

• سوءتغذیه: اگر روده کوچک به اندازه کافی مواد مغذی جذب نکند، فرد دچار سوء تغذیه خواهد شد. این حالت منجر به کم خونی و کاهش وزن می‌شود. در کودکان سو تغذیه باعث رشد کم و کوتاه قدی خواهد شد.
• ضعف استخوان‌ها: سو جذب کلسیم و ویتامین د باعث نرمی استخوان ها در کودکان و از دست دادن تراکم استخوانی در بزرگسالان می شود.
• ناباروری و سقط جنین: سو جذب کلسیم و ویتامین د علاوه بر مشکلات استخوانی باعث مشکلات مربوط به باروری هم خواهد شد.
• عدم تحمل لاکتوز: آسیب‌های وارده به روده کوچک ممکن است بعد از خوردن یا آشامیدن فرآورده‌های لبنی حاوی لاکتوز باعث دل درد و اسهال شود. به محض اینکه روده بهبود پیدا کرد، شخص دوباره می‌تواند این فرآورده‌ها را مصرف کند.
• سرطان: افراد مبتلا به بیماری سلیاک که رژیم غذایی بدون گلوتن را در پیش نمی‌گیرند، در معرض خطر ابتلای بیش‌تر به انواع مختلف سرطان، از جمله سرطان لنفوم روده و سرطان روده کوچک قرار دارند.
• مشکلات سیستم عصبی: برخی از افراد مبتلا به سلیاک ممکن است به تشنج یا بیماری‌های عصبی دست و پا (نوروپاتی محیطی)  ‌ مبتلا شوند.

بیماری سلیاک غیر واکنشی

برخی از بیماران مبتلا به سلیاک واکنشی به رژیم غذایی بدون گلوتن نشان نمی‌دهند و معمولاً علت بروز آن هم به نوع رژیم غذایی آن‌ها برمی‌گردد. برای اینکه مطمئن شوید هیچ ماده‌ی حاوی گلوتنی در رژیم غذایی شما وجود ندارد، حتماً با پزشک خود مشورت کنید. 

افراد مبتلا به بیماری سلیاک غیر واکنشی ممکن است به بیماری‌های دیگری هم مبتلا باشند:

• باکتری در روده کوچک یا رشد بیش از حد باکتری 
• کولیت میکروسکوپی
• عملکرد ضعیف لوزالمعده
• سندروم روده تحریک پذیر 
• عدم تحمل قند موجود در فراورده‌های لبنی(لاکتوز)، قند خوراکی معمولی (ساکاروز) و یا قند میوه‌ها (فروکتوز)
• بیماری سلیاک مقاوم

بیماری سلیاک مقاوم

در موارد نادر، حتی با رعایت یک رژیم غذایی بدون گلوتن سفت و سخت، آسیب روده ناشی از بیماری سلیاک ادامه پیدا می‌کند. اگر فرد برای شش ماه تا یکسال رژیم غذایی بدون گلوتن را رعایت کرده باشد ولی با این حال هنوز علائم بیماری را تجربه کند، مورد معاینه پزشک قرار گرفته و پزشک برای بررسی علائم فرد آزمایش‌های بیش‌تری انجام خواهد داد. 

روش تشخیص بیماری سلیاک 

بسیاری از افراد مبتلا به سلیاک، نمی‌دانند که به این بیماری مبتلا هستند. دو آزمایش خون به تشخیص این بیماری کمک می‌کند:

• آزمایش سرولوژی: در این آزمایش آنتی بادی‌های خون بررسی می‌شوند. اگر آنتی بادی‌های پروتئینی خاص در خون بالا رود، نشان دهنده‌ی واکنش سیستم ایمنی بدن به گلوتن است. 
• آزمایش ژنتیک: آنتی ژن‌های لکوسیتی انسان (HLA-DQ2 و HLA-DQ8)) در این نوع آزمایش خون بررسی می‌شوند. 

پیش از رعایت یک رژیم غذایی بدون گلوتن حتماً باید آزمایش‌های لازم انجام شود. حذف این ماده از رژیم غذایی پیش از انجام آزمایش بر نتیجه نهایی تشخیص اثر گذار خواهد بود. 

اگر با انجام آزمایش‌های بالا مشخص شد که فرد به سلیاک مبتلا است، یکی از دو آزمایش زیر انجام خواهد شد: 

 اندوسکوپی : در این روش تشخیصی لوله‌ی باریک و بلندی که به سر آن دوربین وصل شده از طریق دهان وارد روده کوچک خواهد شد. این دوربین به پزشک کمک می‌کند تا فضای داخلی روده را مشاهده کندو برای بررسی آسیب‌های وارد شده به روده از پرز‌های روده یا ویلی‌ها نمونه برداری کند. 

اندوسکوپی کپسولی: در این روش تشخیصی از یک دوربین بدون سیم کوچک برای گرفتن تصاویری از کل روده کوچک استفاده خواهد شد. دوربین درون محفظه‌ای کپسول مانند به کوچکی کپسول ویتامین قرار دارد. از فرد خواسته می‌شود تا کپسول را ببلعد، بعد از آن کپسول در طی دستگاه گوارش حرکت کرده و هزاران تصویر ضبط خواهد کرد. تصاویر ضبط شده بعد از انتقال به دستگاهی دیگر توسط پزشک بررسی می‌شوند.

اگر فرد مشکوک به ابتلا به بیماری درماتیت هرپتیفورمیس باشد از پوست فرد نمونه برداری شده و بعد زیر میکروسکوپ بررسی خواهد شد. 

روش‌های درمان بیماری سلیاک 

تنها راه کنترل بیماری سلیاک در پیش گرفتن یک رژیم غذایی بدون گلوتن و پایبندی به آن است. علاوه بر انواع آرد گندم دیگر مواد حاوی گلوتن عبارتند از:

• مالت جو
• چاودار 
• آرد سمولینا 
• و دیگر سویه‌های گندم 

کارشناس تغذیه به بیمار مبتلا به سلیاک کمک می‌کند تا یک رژیم غذایی بدون گلوتن داشته باشد. مقدار اندک گلوتن در رژیم غذایی، حتی در صورت عدم بروز علائم و نشانه‌ها، می‌تواند آسیب‌های زیادی به فرد وارد کند. 

علاوه بر موارد گفته شده، مواد غذایی، داروها و محصولات غیر غذایی زیر هم شامل گلوتن هستند:

• نگهدارنده‌ها، مواد افزودنی و تثبیت کننده‌ی مواد غذایی
• داروهای تجویزی و بدون نسخه داروخانه‌ای 
• ویتامین‌ها و مکمل‌های املاح معدنی 
• مکمل‌های غذایی و گیاهان دارویی 
• رژلب‌ها
• دهان شویه‌ها و خمیر دندان‌ها 
• چسب پاکت نامه و تمبر 
• خمیر بازی 

ویتامین‌ها و مکمل‌های معدنی 

اگر کم خونی و کمبود مواد مغذی بسیار شدید باشد، پزشک و یا کارشناس تغذیه از بیمار می‌خواهد تا مکمل‌های غذایی خاصی را مصرف کند، این مکمل‌ها شامل:

• مس
• فولات 
• آهن
• ویتامین ب 12 
• ویتامین د
• ویتامین K
• روی 

ویتامین‌ها و سایر مکمل‌های غذایی معمولاً به صورت قرص تجویز می‌شوند. اگر لوله گوارش فرد قادر به جذب ویتامین‌ها نباشد، نوع تزریقی آن‌ها تجویز می‌شود. 

چگونگی پیگیری درمان  بیماری سلیاک

بیمار مبتلا به سلیاک باید به صورت مرتب توسط پزشک معاینه شود. پزشک بیمار را بررسی می‌کند تا مطمئن شود فرد پاسخ مناسبی به رژیم غذایی بدون گلوتن نشان داده است. برای بررسی‌های بهتر و دقیق‌تر از فرد آزمایش خون هم گرفته می‌شود. 

در بسیاری از بیماران، یک رژیم غذایی بدون گلوتن به روده کوچک فرصت بهبود می‌دهد. این فرایند در کودکان معمولاً سه تا 6 ماه طول می‌کشد، در حالی که بهبود کامل بزرگسالان تا سال‌ها زمان خواهد برد. 

اگر علائم همچنان ادامه داشته باشد و یا پس از مدتی دوباره عود کنند، برای بررسی دقیق‌تر روده و فرایند درمان آن با کمک آندوسکوپی فضای داخلی این اندام بدن بررسی شده و در صورت لزوم نمونه برداری انجام خواهد شد. 

داروهایی برای کنترل التهاب روده:

در صورت آسیب شدید روده کوچک و یا در صورت ابتلا به بیماری سلیاک مقاوم، برای کنترل التهاب استروئید تجویز می‌شود. استروئید می‌تواند در حالی که روده در حال بهبود است، علائم و نشانه‌های بیماری را کم‌تر کند. 

داروهای دیگری مانند آزاتیوپرین (azathioprine) و بودزوناید (budesonide) هم برای کمک به رفع این مشکل تجویز می‌شوند. 

توجه: ار مصرف خودسرانه هرگونه دارو بدون تجویز پزشک برای درمان بیماری سلیاک خودداری کنید.

درمان درماتیت هرپتیفورمیس:

در صورت ایجاد دانه‌های پوستی بیماران، علاوه بر مصرف غذاهایی بدون گلوتن باید داروی داپسون (dapsone) را به صورت خوراکی مصرف کنند. در صورت مصرف این دارو برای بررسی عوارض جانبی آن باید مرتب آزمایش خون انجام شود. 

درمان بیماری سلیاک  مقاوم:

روده‌ی کوچک افراد مبتلا به این نوع از سلیاک بهبود پیدا نمی‌کند. بیمار باید در مراکز تخصصی مورد ارزیابی قرار گیرد. این بیماری بسیار جدی است و در حال حاضر راه شناخته شده‌ای برای درمان آن وجود ندارد. 

درمان‌های خانگی بیماری سلیاک و تغییر سبک زندگی 

در صورت ابتلا به بیماری سلیاک همه‌ی مواد غذایی حاوی گلوتن باید از رژیم غذایی حذف شوند‌. از پزشک خود بخواهید که شما را به یک کارشناس تغذیه ارجاع دهد. کارشناس تغذیه با توجه به وضعیت بیمار یک رژیم غذایی سالم دارای مواد غذایی بدون گلوتن تنظیم خواهد کرد.

خواندن توضیحات درج شده روی مواد غذایی 

سعی کنید غذاهای بسته بندی شده خریداری نکنید. اگر مجبور به استفاده از این دسته از مواد غذایی هستید، حتماً به دقت برچسب درج شده روی بسته را مطالعه کرده و مطمئن شوید که بدون گلوتن است و مواد حاوی گلوتن مانند افزودنی‌ها و مواد نگهدارنده در ساخت آن به کار نرفته باشد.

علاوه بر غلات صبحانه، شیرینیجات و نان‌های جو، گندم و نان چاودار، سایر مواد غذایی حاوی گلوتن عبارتند از:

• انواع آب‌جو
• سرکه مالت
• آبنبات‌ها
• سس گریوی یا سس گوشت 
• غذاهای دریایی  فراوری شده
• کالباس و گوشت‌های فراوری شده
• سس‌ها و پودرهای سالاد حاوی سس سویا
• چیپس سیب زمینی و ترتیلا
• سوپ‌های آماده
• گوشت سفید آماده‌ی پخت

جو دو سر خالص برای بیش‌تر افراد مبتلا به سلیاک مضر و خطرناک نیست. اما در طی برداشت و آماده سازی گیاه جهت مصرف، احتمال مخلوط شدن آن با گندم وجود دارد. حتی در صورت مقدار بسیار کمی از فرآورده‌های حاوی جو دو سر با پزشک خود مشورت کنید.

رژیم غذایی بیماران مبتلا به سلیاک

بسیاری از غذاهای اصلی در رژیم غذایی بدون گلوتن مجاز هستند، این غذاها عبارتند از:

• تخم مرغ
• گوشت تازه پرندگان و ماهی (بدون آغشته شدن به پودر سوخاری، چاشنی‌ها و بدون مزه دار شدن)
• میوه‌ها
• عدس
• بسیاری از فرآورده‌های لبنی به جز آن‌هایی که باعث بدتر شدن علائم خواهند شد
• آجیل
• سیب زمینی
• سبزیجات
• مشروبات الکلی و نوشابه‌ها 

دانه‌ها و نشاسته‌هایی که در رژیم غذایی بدون گلوتن مجاز هستند، شامل:

• تاج خروس
• گندم سیاه
• ذرت
• آرد ذرت
• آردهای بدون گلوتن مانند (برنج، سویا، ذرت، سیب زمینی، لوبیا)
• ترتیلای خالص ذرت (چیپس‌های تهیه شده با آرد ذرت)
• برنج وحشی

مقابله با بیماری سلیاک

رعایت کامل یک دستور غذایی بدون گلوتن سخت و استرس آور است. اما راه‌هایی برای مقابله با این استرس و کنترل شرایط وجود دارد:

• در مورد بیماری اطلاعات کافی به دست آورده و با دوستان و اعضای خانواده در مورد آن صحبت کنید: با این روش دوستان و اعضای خانواده از تلاش‌های فرد بیمار برای کنترل بیماری حمایت کرده و تا حدود زیادی از بار استرس کاسته خواهد شد.
• دستورالعمل‌های پزشک را به دقت اجرا کنید: بسیار مهم است که همه‌ی منابع غذایی گلوتن دار از رژیم غذایی حذف شوند‌. 
• در گروه‌های حمایتی عضو شوید: عضو شدن در این گروه‌ها و انتقال تجربیات در میان افرادی که همگی به این بیماری مبتلا هستند تا حدود زیادی به کنترل شرایط کمک خواهد کرد.

آماده شدن برای ویزیت پزشک

بیمار بعد از ویزیت اولیه توسط پزشک عمومی به پزشک متخصص بیماری‌های گوارشی ارجاع ادامه می‌شود. موارد زیر به شما در هنگام ملاقات با پزشک کمک خواهد کرد: 

بیمار مبتلا به سلیاک چه کارهایی باید انجام دهد؟

تا زمان ملاقات با پزشک به رژیم غذایی معمول خود ادامه دهید. اگر پیش از آزمایش‌های تشخیصی بیماری سلیاک مصرف گلوتن را ترک کنید، ممکن است نتیجه آزمایش تغییر کند.

یک لیست تهیه کنید:

• علائم بیماری خود را یادداشت کنید.
• اطلاعات اصلی پزشکی خود را یادداشت کنید، این مسئله بیماری‌های قبلی فرد و وقایع استرس زایی که به تازگی با آن‌ها رو به رو شده‌اید و جواب به این سوال که آیا بیماری سلیاک و یا دیگر بیماری‌های خودایمنی در خانواده‌ی شما سابقه دار است یا خیر را هم شامل می‌شود. 
• همه‌ی داروها، ویتامین‌ها و مکمل‌های غذایی که روزانه مصرف می‌کنید را با پزشک در میان بگذارید
• یکی از اعضای خانواده و یا دوستان را با خود به مطب پزشک ببرید؛ این موضوع در به خاطر سپردن و به یاد آوردن گفته‌های پزشک به بیمار کمک می‌کند. 
• سوالاتی که قصد پرسیدن آن‌ها را دارید به دقت یادداشت کنید، این کار به شما کمک می‌کند تا از زمان ملاقات با پزشک حداکثر استفاده را داشته باشید .

بهترین سوالاتی که می‌توان با پزشک مطرح کرد، عبارتند از:

• چه عواملی باعث بروز علائم شده اند؟
• آیا این بیماری موقتی است و یا دائمی؟
• چه نوع آزمایش‌هایی باید انجام داد؟
• چه درمان‌هایی بیش‌ترین تاثیر را دارند؟
• آیا رژیم باید رژیم غذایی عاری از گلوتن را رعایت کنم؟
• آیا وب سایت و یا بروشوری وجود دارد که اطلاعات بیش‌تری در مورد بیماری سلیاک در آن عرضه شده باشد؟

اگر به جز سوالات گفته شده، سوالات دیگری دارید، حتماً آن‌ها را با پزشک در میان بگذارید.

پزشک چه سوالاتی خواهد پرسید؟

• علائم شما تا چه حد شدید است؟
• آیا این علائم را همیشه تجربه می‌کنید یا اینکه گاه به گاه به سراغ شما می آیند؟
• آیا عاملی باعث بهبود و یا وخیم شدن علائم بیماری می‌شود؟
• چه داروها و یا مسکن‌هایی مصرف می‌کنید؟
• آیا به کم خونی یا پوکی استخوان مبتلا هستید؟

منبع:

mayoclinic

healthline