کیست تخمدان و عوارض و علائم آن

کیست تخمدان یکی از بیماری‌های رایج در میان زنان است. در این مقاله ما به طور کامل علت، علائم و راه درمان کیست تخمدان را بررسی می‌کنیم. همچنین به سوالات رایج در مورد ارتباط کیست تخمدان با سایر مشکلات زنان پاسخ خواهیم داد؛ در ادامه با ما همراه باشید.

کیست تخمدان چیست؟

قبل از پاسخ به این سوال، در ابتدا به معرفی کوتاهی از تخمدان و عملکرد آن در بدن زنان می‌پردازیم. تخمدان بخشی از سیستم تولید مثل زنان است. تخمدان‌ها در قسمت پایین شکم در دو طرف رحم قرار دارند. زنان دارای دو تخمدان هستند (تخمدان سمت راست و تخمدان سمت چپ). تخمک‌ها و همچنین هورمون استروژن و پروژسترون را تخمدان‌ها تولید می‌کنند.

هر کدام از تخمدان‌ها در یک اندازه و به شکل بادام هستند. تخمک‌ها در تخمدان‌ها رشد کرده و بالغ می‌شوند. تخمک‌های بالغ در حین دوره‌های عادت ماهیانه در طی سال‌های باروری زن و تا قبل از یائسگی به مرور آزاد می‌شوند.

حالا که از تخمدان اطلاعات کافی را به دست آوردیم، می‌توانیم به تعریف کیست بپردازیم و درنهایت به سوال کیست تخمدان چیست پاسخ دهیم.

به طور کلی در علم پزشکی تعریف مشخصی برای کیست وجود دارد. کیست به کیسه‌هایی گفته می‌شود که درونشان از مایع پر شده است. گاهی اوقات این مایع خونی یا چرکی است که شرایط بیمار را اندکی خطرناک‌تر و وخیم‌تر می‌کند.

کیست‌های تخمدان نیز به همین شکل هستند. در کیست تخمدان (ovarian cyst) کیسه‌هایی با غشایی نازک از مایعات پر می‌شوند، این کیسه‌های پر از مایع در نهایت در تخمدان قرار می‌گیرند. اندازه‌ی کیست‌های تخمدان می‌تواند به کوچکی نخود فرنگی و یا به بزرگی یک پرتقال باشد. کیست‌های تخمدان اغلب در زمان تخمک‌گذاری (infertility) ایجاد می‌شوند.

بیش‌تر کیست‌های تخمدان کوچک و بی‌خطر هستند و مکرراً در طی چرخه‌ی قاعدگی در سال‌های باروری زن به وجود می‌آیند. از طرفی امکان تشکیل این کیسه‌های پر از مایع در هر سنی وجود دارد.

انواع کیست تخمدان

کیست تخمدان و بروز آن در زنان همیشه به صورت یکسان نیست. انواع مختلفی از کیست تخمدان وجود دارد. بعضی از آنها دارای علائم و دردهای شدید هستند و برخی دیگر هیچ گونه علائمی برای فرد ایجاد نمی‌کنند.

در ادامه به توضیح مختصری از هر یک از انواع کیست تخمدان می‌پردازیم.

کیست ساده (کیست فیزیولوژی)

در کیست‌های فیزیولوژی تخمک‌هایی که باید ماهانه آزاد شود، آزاد نمی‌شوند و به اندازه ۴ تا ۵ سانتی‌متر رشد می‌کنند. در کیست‌های ساده، کیسه پر از آب در تخمدان تشکیل می‌شود، اغلب درد جسمانی ندارد و تنها با عقب افتادن دوره عادت ماهانه مشخص می‌شود.

کیست غیر فیزیولوژی (کیست اندومکسیوما)

در مواردی کیست تخمدان ریشه فیزیولوژی ندارد و بیمار هر وقت عادت ماهانه می‌شود، این کیست در مخاط رحم وجود دارد که به آن کیست اندومکسیوما می‌گویند. داخل این کیست پر از خون است و از آنجا که خون راه خروج ندارد، نه تنها با سیکل پریودی کوچک‌تر نمی‌شوند؛ بلکه بزرگ هم می‌شوند. در این شرایط به آن کیست اندومکسیوزیس می‌گویند و با روش‌های دارویی قابل درمان نیست.

کیست فولیکولار

کیست‌های فولیکولار از رشد یک فولیکول ایجاد می‌شود. فولیکول یک کیسه پر از مایع طبیعی است که حاوی یک تخمک است. به طور معمول، هنگامی که یک تخمک رسیده است و مایل به خارج شدن از فولیکول است، فولیکول باز شده و تخمک را آزاد می‌کند. اگر به هر دلیلی فولیکول باز نشود، کیست فولیکولار برای فرد ایجاد می‌شود. این نوع کیست تخمدان، معمولا طی ۳ ماه (اغلب به صورت خود به خودی) از بین می‌رود.

کیست هموراژیک تخمدان

در اثر خونریزی در کیست‌های تخمدانی کیست هموراژیک به وجود می‌آید. علت ایجاد این کیست‌ها مشکلات در تخمک‌گذاری است و تنها برای خانم‌هایی اتفاق می‌افتد که یائسه نشده باشند.

کیست درموئید

گاه کیست‌های تخمدان دچار رشد غیر طبیعی بافت‌های دیگر بدن مانند مو یا دندان می‌شود . کیست‌هایی با این بافت‌های غیر طبیعی کیست‌های درموئید نامیده می‌شوند.

تخمدان پلی کیستیک (کیست‌های غیرفعال)

کیست‌های کوچک چندتایی که در تخمدان ایجاد شده و علت آن احتمالاً اختلالات هورمونی است. این وضعیت در اصطلاح پزشکی به نام سندرم تخمدان پلی کیستیک نام‌گذاری شده است.

علائم کیست تخمدان چیست؟

بیشتر زنان در سنين قبل از یائسگی ممكن است كيست تخمدان پيدا کنند. در اکثر موارد ممكن است بيماری كه كيست دارد متوجه آن نشود و به‌ طور تصادفی در يک سونوگرافی كيست او کشف شود؛ اما در بعضی موارد علائم كيست تخمدان مشخص و شدید است. با این حال، علائم کیست تخمدان شامل موارد زیر است:

• نفخ شکم یا تورم در ناحیه شکمی
• حرکات روده دردناک
• درد لگن قبل یا بعد از چرخه قاعدگی
• مقاربت دردناک
• درد در ناحیه شکم، کمر یا ران
• حساسیت سینه
• تهوع و استفراغ

علائم کیست تخمدان شدید که نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارند عبارت‌اند از:

• درد شدید در لگن
• تب
• ضعف یا سرگیجه
• تنفس سریع و پی در پی

این علائم می‌تواند نشان‌دهنده پارگی یک کیست یا پیچ خوردگی تخمدان باشد. هر دو عارضه اگر در اوایل دوره درمان نشوند، عواقب جدی در پی خواهند داشت.

خیلی از افراد مبتلا به این بیماری اطلاعی از آن ندارند. در واقع کیست تخمدان بیشترین تظاهرات خود را در دوران نوجوانی نشان می‌دهد. تظاهرات بیماری در این دوران به صورت اختلالاتی است که در قاعدگی فرد به وجود می‌آورد. یکی دیگر از برهه‌های حساس زندگی جنسی خانم‌ها که امکان تظاهر این سندروم در آن افزایش پیدا می‌کند، دوران باروری است.

از دیگر نشانه‌های کیست تخمدان می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فرد به دلیل ضعف یا اختلال در تخمک‌گذاری مشکلاتی برای باردار شدن دارد و پس از گرفتن درمان‌های لازم برای این سندرم به راحتی قادر به بارداری خواهد شد.

• چاقی  مفرط به معنی BMI بالای ۳۵، که هم از نظر این بیماری و هم سایر بیماری‌ها همچون بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت یک ریسک فاکتور اصلی و مهم محسوب می‌شود.

• آکنه‌های شدید در این افراد دیده می‌شود که اغلب برای رفع مشکل خود به متخصصین پوست و مو مراجعه یا حتی از محلول‌ها یا شوینده‌های گران قیمت استفاده می‌کنند. ولی نتیجه دلخواه را کسب نمی‌کنند و جوش‌ها به قوت خود باقی می‌مانند. زیرا علت به وجود آمدن این جوش‌ها، بالا رفتن سطح آندروژن‌های خون است که با درمان PCOD این جوش‌ها نیز خود به خود بهبود پیدا می‌کنند.

• آکانتوزیس نیگریکانس به پوست تیره و ضخیم در ناحیه زیر بغل یا کشاله ران اطلاق می‌شود که گاهی ظاهری مخملی پیدا می‌کند. این مورد خود به تنهایی یکی از نشانه‌های مهم مقاومت به انسولین است و از ریسک فاکتورهای اصلی در ابتلا به دیابت و سندروم تخمدان پلی کیستیک محسوب می‌شود.

• افزایش فشار خون، افزایش قند خون یا مشکلاتی در کلسترول از دیگر نشانه ها هستند که کمتر کسی تصور می‌کند علت آنها PCOD باشد.

علت ایجاد کیست تخمدان

علت دقیق چرایی ابتلا به کیست تخمدان هنوز مشخص نشده است اما محققان بر این باورند که داشتن زمینه ارثی و خانوادگی، درجه‌های پایین التهاب، رشد غیرنرمال در دوران جنینی و دیابت، احتمال ابتلا به کیست تخمدان را افزایش می‌دهد.

حتی برخی از مطالعات نشان داده‌اند میان ابتلا به این سندروم و مقاومت به انسولین ارتباط معنی‌داری وجود دارد؛ به این معنی که این افراد، مبتلا به مقاومت به انسولین هستند. به همین دلیل هم در درمان این افراد از قرص‌های متفورمین استفاده می‌شود. در حالی که می‌دانیم کاربرد اصلی این قرص‌ها در کاهش مقاومت به انسولین در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ است.

تشخیص کیست تخمدان به چه صورت انجام می‌شود؟

علائم بیمار (علائم بالینی) مهم‌ترین روش در تشخیص بیماری است. در ابتلا به کیست تخمدان، سطح سرمی هورمون‌های تستوسترون، انسولین، پرولاکتین، LH افزایش پیدا می‌کند.

در طی معاینه لگن ممکن است پزشک بتواند کیست‌ تخمدان را تشخیص دهد. بر اساس اینکه کیست از مایع، جامد و یا ترکیبی از این دو پر شده باشد، پزشک تست‌ها و آزمایش‌های بیش‌تری انجام خواهد داد که در نهایت به تشخیص نوع کیست و انتخاب روش درمانی منجر خواهد شد.

آزمایش‎های تشخیص کیست تخمدان

سونوگرافی لگنی (Pelvic ultrasound): در سونوگرافی به کمک وسیله‌ای که با پوست در تماس خواهد بود (transducer)، امواج صوتی با فرکانس بالا به بدن فرستاده می‌شود و بازتاب این امواج باعث تشکیل تصویری از رحم و تخمدان‌ها بر روی نمایشگر ویدئویی خواهد شد. پزشک تصاویر را آنالیز می‌کند تا تشخیص دهد آیا کیستی در تخمدان وجود دارد یا خیر. با کمک سونوگرافی می‌توان مکان دقیق کیست و نوع کیست و اینکه با چه ماده‌ای پر شده را هم به راحتی تشخیص داد.

لاپاراسکوپی (Laparoscopy) : در این روش لاپاراسکوپ که میله‌ای نازک و ظریف و دارای دوربین است از یک شکاف کوچک به درون بدن فرد فرستاده می‌شود. با کمک این روش پزشک به راحتی تخمدان‌ها را دیده و می‌تواند کیست تخمدانی را خارج کند. این روش تشخیصی در واقع نوعی جراحی است و برای انجام آن نیاز به بیهوشی وجود دارد.

آزمایش خون CA 125 یا یا cancer antigen 125: در این روش سطح پروتئین مخصوصی در خون به نام آنتی ژن سرطان 125 (cancer antigen 125) اندازه‌گیری می‌شود، وجود این پروتئین در خون زنان، عموماً نشان از سرطان تخمدان است. اگر کیست جامد باشد و خطر ابتلای بیمار به سرطان تخمدان بالا باشد، پزشک این آزمایش را انجام خواهد داد. در شرایط و بیماری‌های غیر سرطانی مانند آندومتریوز (endometriosis)، فیبروم رحم (uterine fibroids) و بیماری التهابی لگن (pelvic inflammatory disease) هم سطح این پروتئین در خون بالا خواهد رفت.

• سی تی اسکن: یک دستگاه تصویربرداری از بدن است که برای ایجاد تصاویر مقطعی از اندام‌های داخلی استفاده می‌شود.

• ام‌آر‌آی (MRI): یک آزمایش که از زمینه‌های مغناطیسی برای تولید تصاویر عمیق از اندام‌های داخلی استفاده می‌کند.

از آنجا که اکثر کیست‌ها پس از چند هفته یا چند ماه ناپدید می‌شوند، پزشک ممکن است فوراً روند درمان را به شما توصیه کند. در عوض، ممکن است آزمایشات اولتراسوند را چند هفته یا چند ماه به منظور بررسی وضعیت شما انجام دهد. اگر هیچ تغییری در وضعیت شما وجود نداشته باشد یا اگر اندازه کیست افزایش یابد، پزشک راه‌های دیگری را برای تعیین علت‌های وجود علائم، درخواست خواهد کرد؛ که شامل موارد زیر است:

• تست بارداری برای اطمینان از اینکه شما حامله نیستید.
• تست سطح هورمون برای بررسی مسائل مربوط به هورمون، مانند استروژن بیش از حد و یا پروژسترون

برای درمان کیست تخمدان چکار کنیم؟

درمان کیست تخمدان طیف بسیار وسیعی را در بر می‌گیرد و ممکن است از فردی به فرد دیگر کاملا متفاوت باشد. بنابراین افرادی که این بیماری را دارند نباید خود را از نظر درمانی با یکدیگر مقایسه کنند.

نکته‌‌ مهم این است که افراد مبتلا به کیست تخمدان به این موضوع توجه داشته باشند که هدف اصلی پزشک در درمان آنها، برقراری نظم در جریان قاعدگی است. بنابراین لازم است با پزشک خود همکاری مناسب را داشته باشند و درمان‌ها و قرص‌های تجویزی را طبق دستور پزشک مصرف کنند.

بر اساس سن فرد، نوع و اندازه‌ی کیست و هم‌چنین نشانه‌ها و علائمی که فرد نشان می‌دهد پزشک معالج روش‌های درمانی متفاوتی را اعمال می‌کند. 

• زیر نظر داشتن بیمار به صورت دقیق: در بسیاری از موارد، باید صبر کرد و بعد از چند ماه دوباره آزمایش‌های تشخیصی را انجام داد تا مشخص شود که اثری از کیست وجود دارد یا خیر. در این روش اگر فرد علائم خاصی از خود نشان ندهد و یا سونوگرافی تنها یک کیست ساده‌ی کوچک و پر از مایع را نشان داده باشد، بیمار باید به دقت تحت نظر باشد تا در صورت هر گونه تغییری روش‌های درمانی دیگر بر روی او انجام شود.  بنابراین از بیمار خواسته می‌شود که بعد از گذشت مدت زمانی دوباره به پزشک مراجعه کرده و با دادن سونوگرافی لگنی دیگری تغییر اندازه‌ی کیست به دقت بررسی شود. 

• دارو: در این روش داروهای هورمونی همچون داروهای ضد بارداری برای فرد تجویز می‌شود که جلوی تشکیل دوباره‌ی کیست تخمدان گرفته شود. باید توجه کرد که قرص‌های ضد بارداری قادر به کوچک‌تر کردن کیست‌های تخمدان موجود در بدن نیستند. 

• جراحی: اگر کیست تخمدانی بزرگ باشد، از نوع فانکشنال یا عملکردی نباشد، همواره در حال رشد و بزرگ‌تر شدن باشد، در طول دو یا سه چرخه‌ی قاعدگی در بدن باقی بماند و یا باعث درد شدید شود، پزشکان عمل جراحی را پیشنهاد می‌کنند. در عمل جراحی کیست تخمدانی از بدن خارج خواهد شد. 

اغلب بدون خارج کردن کامل تخمدان (ovarian cystectomy) می‌توان کیست تخمدانی را از بدن خارج کرد. اگر نیاز به برداشتن تخمدان باشد در بسیاری از موارد تنها تخمدانی که کیست در آن وجود دارد، برداشته شده و تخمدان دیگر دست نخورده باقی می‌ماند، به این عمل جراحی اوفورکتومی (oophorectomy) یا برداشتن یکی از تخمدان‌ها گفته می‌شود.

اگر کیست‌ها تشکیل توده‌هایی سرطانی را بدهند، پزشک از شما می‌خواهد که با یک متخصص سرطان‌های زنان ملاقات کنید. اگر کیست‌ها سرطانی باشند، گاهی تمام رحم، هر دو تخمدان‌ها و لوله‌های فالوپ در عمل جراحی موسوم به توتال هیسترکتومی (total hysterectomy) از بدن برداشته می‌شوند. بعد از این عمل جراحی بیمار باید درمان‌های تکمیلی شیمی درمانی و پرتو درمانی را هم انجام دهد. اگر کیست‌های تخمدانی بعد از یائسگی در بدن به وجود آید هم نیاز به جراحی وجود دارد. 

چه کسانی بیشتر کیست تخمدان می‌گیرند؟

خطر ابتلا به کیست تخمدان در افراد و شرایط زیر افزایش می‌یابد:

• مشکلات هورمونی: شامل مصرف داروهای باروری کلومیفن (Clomid) است که به شما کمک می‌کند تا تخمک‌گذاری کنید.
• بارداری: گاهی اوقات، کیست تخمدان در طول بارداری در فرد ایجاد می‌شود.
• آندومتریوز: این بیماری سبب ایجاد سلول اندومتر رحمی‌ در خارج از رحم می‌شود.
• عفونت شدید لگن: اگر عفونت به تخمدان‌ها گسترش یابد، می‌تواند باعث ایجاد کیست شود.
• سابقه کیست تخمدان قبلی: اگر شما قبلاً یک کیست تخمدان داشته باشید، احتمال بیشتری برای تولید کیست جدید در تخمدان خواهید داشت.

عوارض کیست تخمدان به چه صورت نمایان می‌شود؟

عوارض احتمالی کیست تخمدان شامل موارد زیر است:

• پیچ خوردگی تخمدان: کیست‌هایی که بزرگ هستند، می‌توانند باعث حرکت تخمدان شوند و احتمال چرخش تخمدان افزایش می‌یابد. علائم می‌تواند شامل شروع ناگهانی درد شدید لگن، حالت تهوع و استفراغ باشد. پیچ خوردگی تخمدان همچنین می‌تواند جریان خون را به تخمدان‌ها کاهش دهد یا آن را متوقف کند.

• پارگی کیست: این مورد می‌تواند باعث درد شدید و خونریزی داخلی شود. هر چه کیست بزرگ‌تر باشد، خطر پارگی آن بیشتر است.

بیماران همچنین در معرض عوارض جدی همچون خطر ابتلا به انواع سرطان‌های دستگاه ژنیتال همچون سرطان آندومتر یا سرطان‌های پستان قرار دارند. محققان و پزشکان دریافته‌اند که اختلالات چربی خون، اختلالات قلبی عروقی و دیابت در این افراد دیده می‌شود. همچنین چاقی مفرط در بین مبتلایان به این بیماری خیلی زیاد دیده می‌شود. (برخی منابع ذکر کرده‌اند که ۴۰ درصد مبتلایان به این بیماری از چاقی مفرط رنج می‌برند.)

چکار کنیم تا کیست تخمدان نگیریم؟

اگرچه هیچ راهی برای جلوگیری از کیست تخمدان وجود ندارد، آزمایشات منظم سونوگرافی از تخمدان‌ها کمک می‌کند تا اطمینان حاصل کنید که تغییرات تخمدان در اوایل راه تشخیص داده شود. تغییرات در چرخه ماهیانه، از جمله علائم غیرمعمول قاعدگی، به خصوص آنهایی که بیش از چندین دوره ادامه دارند، هشداری برای کیست تخمدان هستند.

چه زمانی برای کیست تخمدان به پزشک مراجعه کنیم؟

در اغلب موارد، کیست تخمدان بدون درد و بدون علت است. با این حال، کیست تخمدان به خصوص در کسانی که پاره شده است؛ می‌تواند علائم جدی ایجاد کند. برای محافظت از سلامت خود، علائم کیست تخمدان را یاد بگیرد و در صورت بروز علائم کیست تخمدان سریعاً به متخصص زنان و زایمان مراجعه کنید.

تاثیر سبک زندگی در بیماری کیست تخمدان

سعی کنید در رژیم غذایی‌تان، کربوهیدرات‌های پیچیده را انتخاب کنید. منظور ما از کربوهیدرات‌های پیچیده، کربوهیدرات‌هایی هستند که فیبر بالایی دارند. هر چه فیبر موجود در غذا بیشتر باشد، سرعت هضم آن در دستگاه گوارشی کندتر شده و قند خون هم به آهستگی وارد خون می‌شود.

کربوهیدرات‌های با فیبر بالا در غذاهایی همچون نان‌ها و غلات و ماکارونی سبوس‌دار، جو، برنج قهوه‌ای و حبوبات یافت می‌شوند. بیمار مبتلا به کیست تخمدان باید از مصرف مواد غذایی که حاوی کربوهیدرات‌های ساده هستند، به شدت اجتناب کند. مثلا مصرف نوشابه، آبمیوه‌های صنعتی، کیک، آبنبات، بستنی، کلوچه و شیرینی را کم کند.

ورزش کنید!

ورزش به کاهش سطح قند خون و نیز مقاومت به انسولین در این افراد تا حد بسیار زیادی کمک می‌کند. در زنان مبتلا به PCOS افزایش فعالیت روزانه و مهم‌تر و موثرتر از آن، شرکت در یک برنامه ورزشی منظم برای درمان و پیشگیری از مقاومت انسولین بسیار ضروری است.

به لحاظ نوع و میزان فعالیت بدنی، ترکیب ورزش‌های هوازی و مقاومتی در این افراد توصیه می‌شود. شکل مناسبی از ورزش که پزشکان تاکید زیادی بر آن دارند، به شکل پیاده‌روی تند است که ۵ روز در هفته و روزی نیم ساعت انجام شود.

پاسخ به بعضی از نگرانی‌های رایج در مورد کیست تخمدان

کیست تخمدان یک سندروم بسیار شایع در میان خانم‌ها بوده که با افزایش روزافزون میزان دیابت و چاقی بروز آن در حال افزایش است. بنابراین نگرانی‌های بسیاری از سوی خانم‌ها در این مورد وجود دارد، در اینجا به بعضی از پرتکرارترین سوال‌ها در مورد کیست تخمدان پاسخ می‌دهیم.

سخن آخر

بسیاری از زنان در طول زندگی خود حداقل یک کیست را ایجاد می‌کنند. خوشبختانه كيست تخمدان در ۹۵ درصد موارد خوش‌خیم است و به راحتی با دارو كنترل و درمان می‌شود. معمولاً کیست تخمدان علامت یا نشانه‌ای ندارد، ولی برخی اوقات باعث ایجاد درد یا خونریزی‌ در زنان می‌شود. اگر قطر یک کیست بیش‌تر از ۵ سانتی‌متر باشد ، برای خارج کردن آن از بدن ممکن است به عمل جراحی نیاز باشد.

منابع:

healthline

mayoclinic

medicalnewstoday