هیپوفیز یک غده درون‌ریز بسیار مهم است که هورمون‌های متفاوتی ترشح می‌کند. این هورمون‌ها نقش مهمی را در فرایندهای مختلف بدن برعهده دارند.
غدهٔ زیرمغزی یا هیپوفیز ( Pituitary gland) غدهٔ درون‌ریز گرد کوچکی است که در زیر مغز و درون حفره استخوان پروانه‌ای قرار گرفته و در تمام مهره‌داران جمجمه‌دار از جمله انسان به کف بطن سوم مغز متصل است.
آناتومی غده هیپوفیز
غده هیپوفیز از سه لوب پسین (خلفی) و پیشین (قدامی) و میانی تشکیل شده است که عملکرد این بخش‌ها تحت اثر هورمون‌ها و دستورات غده هیپوتالاموس است.
با وجود انجام مطالعات فراوان، متخصصین هنوز نقش هیپوفیز میانی را در انسان یافت نکرده‌اند. اما این بخش در برخی مهره‌داران وظیفه ترشح هورمونی به نام هورمون محرک ملانوسیت را بر عهده دارد که در تغییر رنگ جانور نقش دارد. برای مثال این هورمون باعث می‌شود راسوها در فصل زمستان به رنگ سفید دربیایند و در فصل تابستان رنگ تیره به خود بگیرند.
هورمون‌های ترشحی غده هیپوفیز
اغلب هورمون‌های عملکردی هیپوفیز از لوب قدامی آن ترشح می‌شوند. این هورمون‌ها عبارتند از:
هورمون رشد (GH)، هورمون محرک تیروییدی (TSH)، هورمون لوتیینه کننده (LH)، هورمون محرک فولیکولی (FSH)، هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH)، پرولاکتین
هورمون رشد باعث افزایش متابولیسم سلول‌های بدن و رشد طولی و قطری استخوان‌ها شده و در نتیجه باعث افزایش قد فرد می‌شود. همچنین این هورمون سرعت انتقال اسیدهای آمینه به داخل سلول‌های عضلانی را افزایش داده و مستقیما نیز فعال‌کننده ساخت پروتئین‌ها است. این اثر هورمون رشد شبیه هورمون انسولین است.
FSH و LH هر دو هورمون‌های جنسی محسوب می‌شوند و نقش مهم و اصلی را در دوران بلوغ و به طور کلی پروسه‌های جنسی فرد همچون تخمک‌گذاری، بارداری، رشد پستان‌ها، نشانه‌های بلوغ در پسران و … بر عهده دارند.
TSH این هورمون محرک ترشح هورمون‌های تیروئیدی بوده و سطح خونی این هورمون‌ها را در پلاسما با فیدبک منفی تنظیم می‌کند.
هورمون پرولاکتین سبب رشد پستان‌ها طی بارداری و ترشح شیر پس از زایمان می‌شود. این هورمون روی سلول‌های غدد شیری اثر می‌گذارد و سبب ساخته شدن شیر و سپس ترشح آن به درون کیسه‌های شیری می‌شود. با تولد نوزاد، بلافاصله ترشح این هورمون در خون مادر افزایش می‌یابد و شیرسازی آغاز می‌شود.
خروج شیر از پستان مادر یکی دو روز بعد از تولد نوزاد شروع می‌شود و این تاخیر در اثر افزایش تدریجی لاکتوژن در خون و زمان لازم برای تاثیر آن بر سلول‌های شیرساز پستان است. ترشح لاکتوژن تا زمانی که طفل از پستان شیر بخورد ادامه خواهد داشت.
هورمون‌های مترشحه از هیپوفیز خلفی شامل اکسی‌توسین و وازوپرسین است. که در ادامه به شرح وظایف و تاثیر هر کدام از این هورمون‌ها می‌پردازیم.
وازوپرسین: هورمون وازوپرسین یا آنتی دیورتیک هورمون یا ADH هورمون ضد ادراری است. هدف این هورمون احتباس ادرار در کلیه‌ها در شرایط کم آبی بدن است. هورمون، این عمل را از طریق افزایش نفوذپذیری لوله جمع‌کننده ادرار انجام می‌دهد.
اکسی توسین: این هورمون چند عمل مهم را در زنان انجام می‌دهد مثلا سبب خروج شیر از نوک پستان‌ها شده، در هنگام زایمان در انقباضات رحمی موثر است و در نتیجه موجب تسهیل زایمان می‌شود. به‌علاوه این هورمون سبب تسهیل ورود اسپرم به رحم می‌شود. لازم به ذکر است که میزان این هورمون در اثر تحریک اندام‌های جنسی افزایش می‌یابد.
اختلالات ترشح هورمون‌های هیپوفیز چه عوارضی را به دنبال دارد
با توجه به تعداد زیاد هورمون‌هایی که توسط این غده ترشح می‌شود و همچنین نقش بسیار مهمی که این هورمون‌ها در بخش‌های مختلف بدن برعهده دارند، قطعا اختلالات این غده می‌تواند عوارض بسیار گسترده‌ای را در بدن ایجاد کند. به‌علاوه عامل بسیاری از اختلالات و بیماری‌ها ممکن است همین غده و نقص عملکرد هورمون‌های آن باشد. در ادامه برخی از عوارضی که به دنبال اختلالات هورمون‌های هیپوفیزی بروز پیدا می‌کند را ذکر خواهیم کرد.
افزایش هورمون رشد در دوران کودکی می‌تواند موجب ژیگانتیسم یا غول‌آسایی شود. همین هورمون اگر در بزرگسالی (یعنی زمانی که صفحه‌های رشدی استخوانی بسته می‌شوند) رخ دهد، موجب بروز آکرومگالی می‌شود. این اختلال به معنی بزرگ شدن انتهای اندام‌ها و صورت و بد شکل شدن استخوان‌ها است. کاهش بیش از حد این هورمون در دوران کودکی، مانع رشد استخوانی و سبب بروز نانیسم یا کوتولگی می‌شود. همچنین متخصصان یکی از عللهای ناباروری زنان را کم کاری هیپوفیز میدانند.
افزایش ترشح هورمون پرولاکتین در زنان علت بسیاری از ناباروری‌ها بوده که با رفع این موضوع فرد قادر به بارداری خواهد بود. همچنین افزایش ترشح این هورمون سبب آمنوره (عدم قاعدگی در زنان) می‌شود. بالا بودن همین هورمون در آقایان موجب بروز ژنیکوماستی می‌شود. این اختلال به معنی بزرگ بودن سینه‌ها در آقایان است.
هورمون محرک تیروئید یا همان TSH سبب ترشح هورمون‌های تیروئیدی می‌شود. به‌عبارتی عامل تنظیم‌کننده میزان هورمون‌های تیروئیدی در خون، همین TSH است. بنابراین با کاهش ترشح این هورمون، فرد مبتلا به هایپوتیروئیدی ثانویه خواهد شد که مشکلات و عوارض کم‌کاری تیروئید را بروز خواهد داد. این عوارض شامل خشکی پوست، افزایش وزن، تعریق، افزایش درجه حرارت بدن، تاکیکاردی و غیره هستند.
کاهش میزان ترشح هورمون ضد ادراری یا همان ADH یکی از علل اصلی بروز دیابت بی‌مزه در افراد است. این افراد گرفتار پرنوشی و پرادراری خواهند شد که شرایط بسیار آزاردهنده‌ای را برای فرد ایجاد می‌کند.
منابع:
