تراکم استخوان چیست؟ چرا سنجش تراکم استخوان انجام بدهیم؟

با افزایش سن و تغییرات طبیعی هورمونی، استخوان‌ها مستعد شکستگی می‌شوند. بر اساس مطالعات و آمارهای انجام شده، از هر 3 زن بالای 50 سال، 1 نفر و از هر 5 مرد بعد از سن 50 سالگی، 1 نفر در طول زندگی دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان خواهد شد. این شکستگی‌ها می‌تواند بعدها منجر به آسیب‌های بیشتر در اندام‌های دیگر شود. به‌طوری‌که احتمال بروز شکستگی در ناحیه کمر و لگن به‌ترتیب 5 و 3 برابر خواهد شد. توجه به سلامت استخوان‌ها با انجام آزمایش‌های سنجش تراکم استخوان، یکی از بهترین روشهای مراقبت از استخوان‌ها و مفاصل به شمار می‌رود. اگر این سوال برای شما پیش آمده که تراکم استخوان چیست؟ و سنجش تراکم استخوان چگونه انجام می‌شود؟ در ادامه مقاله همراه ما باشید.

سنجش تراکم استخوان یا دانسیتومتری استخوان چیست؟

ابتدا به این سوال پاسخ دهیم که تراکم استخوان چیست؟ در اصل تراکم استخوان به مقدار و چگالی مواد تشکیل‌دهنده استخوان اشاره دارد. با شکل‌گیری جنین و شروع ساخت استخوان‌ها در بدن، به‌تدریج کلسیم در استخوان رسوب می‌کند. با گذشت زمان تا حدود 20 سالگی، استخوان‌ها کاملا از این مواد تشکیل‌دهنده متراکم می‌شوند. با اندازه‌گیری تراکم استخوان به‌وسیله تصویربرداری و رادیولوژی، می‌توان میزان وجود این مواد معدنی را در استخوان‌ها تشخیص داد.

سنجش تراکم استخوان (Bone Mineral Densitometry) یا BMD، روشی برای تعیین میزان مواد معدنی موجود در هر سانتی‌متر مکعب استخوان‌های بدن است. با آگاهی از مقدار این مواد معدنی مثل کلسیم، می‌توان میزان سفتی و محکم بودن استخوان‌ها را سنجید. علاوه بر این، سنجش تراکم استخوان در اصل نوعی شاخص مهم در شناسایی پوکی استخوان و احتمال شکستگی استخوان‌ ها است. 

آزمایش تراکم استخوان چیست؟

مهم‌ترین کاربرد آزمایش تراکم استخوان در تشخیص پوکی استخوان است. با افزایش سن، احتمال بروز پوکی استخوان بیشتر می‌شود. به همین دلیل تشخیص به‌موقع آن می‌تواند از ایجاد دیگر عوارض احتمالی و مرگ‌ومیر سالمندان پیشگیری کند. 

معمولا افرادی که بعد از ضربه‌هایی خفیف دچار شکستگی می‌شوند یا سابقه بروز شکستگی‌های متعدد در ناحیه کمر و لگن در خانواده آن‌ها زیاد است، باید انجام آزمایش تراکم استخوان را جدی بگیرند. علاوه بر این، یائسگی زودهنگام و قبل از 45 سالگی، قطع ناگهانی قاعدگی، ایجاد قوز در کمر به‌دلیل شکستگی مهره‌ها، ابتلا به رماتیسم مفصلی و کاهش شدید وزن و قد از دیگر هشدارهای بروز پوکی استخوان است. آزمایش تراکم استخوان در شناسایی این عارضه‌ها موثر است.

سنجش تراکم استخوان چگونه انجام می‌شود؟ 

برای سنجش تراکم استخوان از 2 روش استفاده می‌کنند. روش اول که با نام دگزا (DEXA) شناخته می‌شود و مخفف عبارت Dual-energy X-ray absorptiometry است، برای تعیین تراکم استخوان‌های لگن، ستون مهره‌ها و ران کاربرد دارد. روش دوم نیز برای سنجش تراکم استخوان دست، پا و انگشتان استفاده شده و با نام دستگاه اسکنر محیطی شناخته می‌شود.

دگزا کاربرد بیشتری دارد. در این روش فرد روی تختی دراز می‌کشد و از او خواسته می‌شود که هنگام عکس‌برداری حرکتی نداشته باشد. در ادامه از 2 منبع، اشعه ایکس به ناحیه موردنظر تابیده شده و توسط گیرنده‌ها دریافت می‌شود. 

مقداری از اشعه ایکس توسط استخوان‌ها جذب شده و مقداری نیز از بدن خارج می‌شود. با تعیین مقدار اشعه ایکس خارج شده از بدن می‌توان میزان تراکم استخوان‌ها را سنجید. به این صورت که هرچه تراکم استخوان بیشتر و فضای خالی داخل استخوان‌ها کمتر باشد، مقدار اشعه ایکس کمتری از بدن خارج می‌شود. 

درصد تراکم استخوان چقدر باید باشد؟

شناسایی درصد تراکم استخوان با تفسیر آزمایش تراکم استخوان انجام می‌شود. در این آزمایش 2 پارامتر وجود دارد که با T و Z نشان داده می‌شود. عدد T به مقداری اشاره دارد که فرد آزمایش دهنده، در حالت سالم و نرمال باید داشته باشد. عدد Z نیز در مقایسه با دیگر افراد هم‌سن، نژاد و جنسیت مقایسه می‌کند. محدوده مجاز و نرمال این اعداد در زیر آمده است:

• محدود طبیعی و سالم عدد T، منفی 1 است.
• اگر عدد T بین منفی 1 و منفی 5/2 باشد، احتمال پوکی استخوان در آینده وجود دارد.
• اگر عدد T منفی 5/2 یا کمتر باشد، فرد به پوکی استخوان مبتلا است.
• محدوده طبیعی عدد Z هم بالاتر از عدد منفی 5/2 است.

آیا کاهش تراکم استخوان همان پوکی استخوان است؟

کاهش تراکم استخوان یا پوکی استخوان، مهم‌ترین علت ایجاد شکستگی استخوان‌های ران، ستون فقرات و لگن در زنان بالای 60 سال است. این شکستگی‌ها در مواردی حتی می‌تواند موجب مرگ این افراد شود. زیرا مدت‌زمان درمان آن طولانی‌تر است و حتی موجب بروز شکستگی و آسیب به اندام‌های دیگر می‌شود. شناسایی میزان تراکم استخوان و درمان پوکی استخوان برای افراد مسن بسیار حائز اهمیت است. 

علائم کاهش تراکم استخوان چیست؟

بارزترین علائم کاهش تراکم استخوان شامل موارد زیر است:

•  بیماری‌های لثه
• کاهش قد
• مشکل در حرکت
• شل شدن دندان‌ها
• کمبود ویتامین دی
• گرفتگی و درد استخوانی و عضلانی  
• شکستگی استخوان با ضربه‌های خفیف
• کاهش ناگهانی سطح هورمون استروژن در زنان

نکات مهم برای سنجش تراکم استخوان

همه ما باید از دوران کودکی با تغذیه مناسب، تحرک کافی و درمان به‌موقع بیماری‌های موثر بر سلامت استخوان، به استخوان‌های خود توجه کنیم. خانم‌ها بعد از سن یائسگی و آقایان بعد از ۵۰ سالگی، باید توجه ویژه‌ای به این مقوله داشته باشند.

لازم است که همه افراد بعد از سن ۶۵ سالگی از لحاظ پوکی استخوان مورد بررسی و غربالگری قرار گیرند. در سنین پائین‌تر نیز در صورت ابتلا به بیماری‌های خاص از جمله بیماری‌های روماتیسمی یا مصرف طولانی‌مدت داروهایی چون کورتیکواستروئیدها (کورتون‌ها و داروهای ضدتشنج یا وارفارین) لازم است این غربالگری انجام شود.

بهترین روش برای غربالگری پوکی استخوان، انجام تست تراکم استخوان به روش DEXA است. در این نوع سنجش تراکم استخوان، شدت اشعه ایکس ضعیف‌تر است. مقدار تشعشع دریافتی در یک‌بار آزمایش سنجش تراکم استخوان، از میزان اشعه‌‌ای که هر کس در یک سفر هوایی داخلی دریافت می‌کنید، به‌مراتب کمتر است.

در صورتی که در تفسیر آزمایش احتمال بروز پوکی استخوان وجود داشته باشد، عواملی مثل سن، وزن، مصرف سیگار، الکل، مصرف داروها، وجود بیماری‌های روماتیسمی یا دیابت و نیز سابقه شکستگی در خودتان و والدین می‌تواند در ایجاد آن نقش داشته باشند. در این حالت، پزشک شما باید با توجه به همه موارد مذکور، احتمال و خطر شکستگی در ۱۰ سال آینده را برای شما محاسبه کرده و در مورد دارودرمانی یا راهکارهای پیشگیری، شما را راهنمایی کند.

اگر در سنجش تراکم استخوان شما پوکی استخوان مشهود باشد، علاوه بر روش‌های غیردارویی و مصرف مکمل، درمان‌های خاص و تخصصی پوکی استخوان نیز باید انجام شود. تداوم در مصرف داروهای تجویز شده اهمیت بسیار زیادی دارد. در اغلب موارد پوکی استخوان تا قبل از بروز شکستگی بدون علامت است. بنابراین، شاید شما نیاز به ادامه درمان را در خود احساس نکنید. ولی باید توجه کنید که دریافت فقط یک نسخه کوتاه‌مدت در درمان این بیماری تاثیر مناسبی در بهبودی شما نخواهد داشت و جلوگیری از پوکی استخوان و شکستگی فقط در صورت ادامه درمان امکان‌پذیر است.

اگر پوکی استخوان منجر به شکستگی در بدن شود، شاید در برخی موارد، جراحی نیز لازم باشد ولی باید بدانیم که این پایان کار نیست و برای پیشگیری از شکستگی‌های بعدی، قطعا شروع و تداوم درمان دارویی پوکی استخوان بسیار ضروری است.

به یاد داشته باشید که نیمی از موارد شکستگی مهره‌های ستون فقرات، بدون علامت است و تنها با انجام رادیولوژی کمر یا بررسی‌های تکمیلی در حین یا پس از انجام تراکم استخوان مشخص می‌شوند.

تفسیر اعداد حاصل از سنجش تراکم استخوان امری بسیار دقیق است که باید توسط پزشک متبحر در این زمینه انجام شود. در واقع و برخلاف ظاهر امر، سنجش تراکم کاری نیست که توسط دستگاه مربوطه با استفاده از تکنولوژی به‌صورت اتوماتیک انجام شود.

به‌روز بودن و میزان دقت برند دستگاه دانسیتومتر و استفاده از تکنیسین تخصصی دقیق و ماهر که تحت نظارت مستقیم و مستمر پزشک مسئول باشد، بر گزارش حاصل از تست شما تاثیر می‌گذارند. خطا و اشکال در هر یک از موارد مذکور یا عدم‌ارائه اطلاعات لازم به دستگاه، به‌راحتی موجب خطا در اعداد خروجی یا گزارش نهایی آزمایش می‌شود.

تست سنجش تراکم استخوان چگونه انجام می‌شود؟

سنجش تراکم استخوان یک آزمایش غیر تهاجمی و بدون درد است. هیچ سوزن یا ابزاری از طریق پوست در بدن قرار نمی‌گیرد. تشعشعات بسیار کمی دارد؛ حتی بسیار کمتر از آنچه در پرواز هواپیما دریافت می‌کنید. شما به سادگی روی یک میز DXA بر اساس دستورالعمل‌های تکنسین دراز می‌کشید. سپس یک بازوی متحرک از بالای سرتان عبور می‌کند تا استخوان‌های شما را اسکن کند.

اگرچه این تست ساده به نظر می‌رسد، اما فناوری اسکن و سیستم کامپیوتری در واقع بسیار پیچیده است. برای انجام صحیح سنجش تراکم استخوان به کارکنان بسیار آموزش دیده و یک فرد متخصص برای تفسیر درست نتایج نیاز است. یک راه خوب برای بررسی صلاحیت‌های فردی که تست DXA را انجام می‌دهد این است که بپرسید آیا آنها توسط سازمانی مانند انجمن بین‌المللی تراکم سنجی بالینی (ISCD) تاییدیه دارند یا خیر.

قبل از سنجش تراکم استخوان بهتر است به مدت 24 ساعت قبل از آزمایش از مصرف مولتی ویتامین، مکمل کلسیم یا فوزاماکس خودداری کنید. برای انجام این تست نیازی به درآوردن لباس نیست، اما در ناحیه ستون فقرات و باسن نباید دکمه یا زیپ داشته باشید.

آمادگی قبل از آزمایش تراکم استخوان

قبل از انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان موارد زیر را باید رعایت کنید:

• اگر باردار هستید یا مشکوک به بارداری هستید، حتما قبل از انجام آزمایش با پزشک مشورت کنید.
• 24 ساعت قبل از آزمایش، از خوردن مکمل‌های کلسیم یا مواد غذایی حاوی کلسیم مثل لبنیات پرهیز کنید.
• لباس راحت و گشاد بپوشید.
• از زیورآلات فلزی هنگام آزمایش استفاده نکنید.
• اگر در 7 روز گذشته برای سی‌تی‌اسکن یا ام‌آرآی به شما داروی باریوم یا رنگ کنتراست تزریق شده، قبل از انجام آزمایش با پزشک مشورت کنید.

عوارض سنجش تراکم استخوان چیست؟

عوارض سنجش تراکم استخوان در مقایسه با خطرات پوکی استخوان خیلی کمتر است. به‌دلیل استفاده از اشعه ایکس در این آزمایش، خطر بروز برخی مشکلات مثل ریسک ابتلا به سرطان به مقدار خیلی کم وجود دارد. این مشکل نیز در صورت استفاده طولانی‌مدت از این نوع ارزیابی، به وجود می‌آید. همچنین سنجش تراکم استخوان برای زنان باردار ممنوع است.

خدمات مرکز سنجش تراکم استخوان والا

در این مرکز با استفاده از دستگاه Horizon Hologic که به‌روزترین نوع دستگاه سنجش تراکم استخوان است، خدمات زیر به مراجعین عزیز ارائه می‌شود.

• سنجش تراکم 3 ناحیه ستون فقرات، لگن، ساعد

در روش (Densitometric Vertebral Fracture AssessmentVFA) در حین انجام تراکم استخوان، بیمار به پهلو می‌خوابد و در عرض چند ثانیه بدون دریافت اشعه ایکس اضافی، می‌توان از وضعیت مهره‌های پشتی و کمری (L4-T4) وی مطلع شد. این روش به‌خصوص در افراد مسن یا افرادی که کورتون مصرف می‌کنند و احتمال شکستگی بدون علامت در آن‌ها بالا است، کاربرد دارد. وجود شکستگی بدون علامت حتی در حضور تراکم استخوان نرمال می‌تواند نشانه نیاز به درمان پوکی استخوان باشد. این روش در برخی موارد نیاز به گرافی کمر که برای تشخیص شکستگی‌های ستون فقرات است را برطرف کند.

• تعیین میزان چربی احشایی، درصد چربی و عضله

سنجش تراکم استخوان با استفاده از (Whole body densitometry)، در بزرگسالان به‌عنوان دقیق‌ترین روش برای تعیین میزان چربی احشایی و بررسی و تفکیک درصد عضله و چربی به کار می‌رود. عدد ایده‌آل برای حفظ بهتر سلامت، داشتن چربی‌های احشایی به میزانی کمتر از 100 سانتی‌متر مربع است. در حالی که اگر این میزان بیشتر از 160 سانتی‌متر مربع باشد، شخص در معرض تمام عوارض ناشی از چاقی خواهد بود. همچنین از طریق این سنجش می‌توان از چگونگی توده عضله افراد متناسب با قد و وزن آنها مطلع شد. در صورت وجود پوکی استخوان، درمان‌های لازم مثل تغذیه صحیح و ورزش‌های مقاومتی به بیمار داده می‌شود. 

• سنجش تراکم استخوان اطفال

روش (Pediatric DEXA)، با استفاده از نرم‌افزار تخصصی این گروه سنی، برای ارزیابی تراکم استخوان در اطفال و نوجوانان (سن 5 تا 20 سال) کاربرد دارد. در این روش از head less body Total استفاده می‌شود و در ضمن می‌توان وضعیت رشد کودک و نوجوان نسبت به هم‌سالان را نیز مشخص کرد.

کلام آخر

با افزایش سن، آگاهی از تراکم و وضعیت سلامت استخوان‌ها اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. زیرا کاهش تراکم استخوان باعث بروز پوکی استخوان می‌شود. پوکی استخوان نیز در بروز شکستگی مهره‌های ستون فقرات، لگن، دست و پاها موثر است. تشخیص به‌موقع و درمان پوکی استخوان از ایجاد بیماری‌های دیگر و مرگ افراد جلوگیری می‌کند. در این مقاله درباره اینکه تراکم استخوان چیست؟ و درمورد چگونگی انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان توضیح دادیم.

سوالات متداول در مورد سنجش تراکم استخوان

[elementor-template id=”94197″]