علت پلاکت خون بالا یا ترومبوسیتوز چیست؟

پلاکت خون بالا نشانه چیست؟ میزان پلاکت در آزمایش خون چگونه مشخص می‌شود؟ در این مقاله به بررسی کامل علل و عوامل موثر بر ترومبوسیتوز و راه درمان آن می‌پردازیم؛ با ما همراه باشید.

بیماری ترومبوسیتوز یا پلاکت خون بالا، عارضه‌ای است که در آن تولید پلاکت‌های خون بیش از حد عادی است. پلاکت‌ها یکی از اجزای سلولِ خون هستند که در مغز استخوان به‌ همراه سایر سلول‌های خونی ساخته می‌شوند.

پلاکت‌ها با عبور از رگ‌ها به‌ هم می‌چسبند که به آن لخته شدن خون گفته می‌شود. لخته شدن، از اساسی‌ترین اقداماتی است که بدن برای جلوگیری از خونریزی در رگ‌های آسیب دیده انجام می‌دهد. به پلاکت، ترومبوسیت نیز گفته می‌شود و به همین ترتیب به لخته‌ خون نیز «ترومبوز» گفته می‌شود.

ترومبوسیتوز اساسی چیست؟

زمانی که علت پلاکت بالای خون مشخص نباشد به آن بیماری «ترومبوسیتوز اساسی (Essential thrombocythemia)» یا «تولید بیش ‌ازحد پلاکت» گفته می‌شود. از این بیماری گاهی اوقات به نام «ترومبوسیتوز بنیادی» یا «ترومبوسیتمی اولیه» نیز یاد می‌شود.

این بیماری هنگامی بروز پیدا می‌کند که سلول‌های معیوب مغز استخوان، پلاکت‌های بالایی را تولید کنند. مغز استخوان بافت اسفنجی مانندی در حفره‌ استخوانی است. سلول‌های مغز استخوان‌ حاوی سلول‌های بنیادی هستند که به گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها تبدیل می‌شوند. هنوز به لحاظ علمی، دلیل تولید بیش از حد پلاکت خون به درستی مشخص نیست. 

در بیماری ترومبوسیتوز اساسی، تعداد بالای پلاکت ممکن است خود به تنهایی یا به همراه سایر اختلالات سلول‌های خونی بروز پیدا کند. با این حال، ترومبوسیتوز اساسی چندان شایع نیست.

علل ترومبوسیتوز اساسی چیست

همان‌طور که گفتیم در ترومبوسیتوز اساسی سلول‌های بنیادی معیوبِ مغز استخوان، پلاکت‌ بیش از حد زیادی را تولید می‌کنند. علت این مشکل نیز هنوز به لحاظ پزشکی و علمی کاملا مشخص نشده است. هنگامی که مشکل پلاکت بیش از حد، بدون تأثیر سایر عوامل و اختلالات سلول‌های خونی رخ دهد به آن ترومبوسیتوز اساسی می‌گویند. 

یک نوع نادر از این بیماری نیز ممکن است ارثی باشد. یعنی بیماری از طریق‌ ژن‌های والدین به فرزندان منتقل شود. در موارد دیگری نیز ممکن است که یک جهش ژنی باعث بروز پلاکت خون بالا در فرد شود. 

در بیماری ترومبوسیتوز اساسی، علاوه بر اینکه مغز استخوان پلاکت‌های زیادی تولید می‌کند، خود پلاکت‌ها نیز معیوب هستند که ممکن است در صورت نارسایی باعث لخته شدن خون یا خونریزی در فرد شوند.

در همین حال، احتمال دارد خونریزی در فرد به دلیل بیماری به نام «فون‌ویلبراند (vWD)» نیز بروز پیدا کند. این عارضه روی لخته شدن خون تأثیر می‌گذارد و آسیب‌دیدگی مغز استخوان برای مدت طولانی ممکن است باعث بروز آن شود.

ترومبوسیتوز واکنشی یا ثانوی چیست؟

هنگامی که یک بیماری یا علل دیگر باعث تولید بیش از حد پلاکت در خون شوند اصطلاح پزشکی «ترومبوسیتوز» به کار می‌رود. به این بیماری «ترومبوسیتوز واکنشی یا ثانوی (Secondary or reactive thrombocytosis)» گفته می‌شود. ترومبوسیتوز ثانویه از ترومبوسیتوز اساسی شایع‌تر است.

در اکثر مواقع، در این بیماری پلاکت خون بالا هیچ علائم و نشانه‌ای ندارد. همین‌طور به ندرت پیش می‌آید که در بیماری علائم جدی یا وخیمی مانند لخته شدن خون و خونریزی بروز پیدا کند. اما در مقابل، افرادی که به ترومبوسیتوز اساسی مبتلا هستند، علائم بیشتری را تجربه می‌کنند. 

بیشتر بخوانید: پاسخ به ۱۰ سوال رایج درباره پلاکت خون

اکثر کسانی که مبتلا به ترومبوسیتوز اساسی هستند، عمر طبیعی دارند. سایر افرادی که این بیماری را دارند ممکن است برای درمان به دارو یا سایر درمان ها نیاز داشته باشند. بیشتر افرادی که ترومبوسیتمی اولیه دارند، طول عمر طبیعی خود را پشت سر می‌گذارند. اما دورنمای درمان بیماری ترومبوسیتوز ثانوی به علل آن بستگی دارد.

علت ترومبوسیتوز ثانویه چیست

 این عارضه در حالتی بروز پیدا می‌کند که بیماری یا علل دیگری باعث پلاکت خون بالا در فرد شود. به عنوان مثال، ۳۵ درصد از کسانی که پلاکت خون بالا دارند، مبتلا به سرطان نیز هستند که بیشتر موارد این نوع سرطان‌ها را سرطان ریه، دستگاه گوارش، پستان، تخمدان و غدد لنفاوی (لنفوم) تشکیل می‌دهد.

گاهی‌اوقات پلاکت خون بالا اولین نشانه‌ی بروز سرطان در فرد است.

سایر بیماری‌ها یا عللی که می‌توانند باعث پلاکت خون بالا شوند عبارتند از:

• کم‌خونی فقر آهن (کم‌خونی ناشی از کمبود آهن)
• کم‌خونی همولیتیک (کم‌خونی ناشی از همولیز یا تخریب گلبول‌های قرمز)
• کارکرد ناقص طحال یا عدم وجود طحال (به دلیل عمل جراحی برداشتن طحال یا اسپلنکتومی)
• بیماری‌های التهابی یا عفونی مانند بیماری بافت همبند، بیماری التهابی روده و سل
• واکنش‌ بدن به برخی داروها 

برخی بیماری‌ها و علل دیگر نیز می‌تواند باعث پلاکت خون بالا برای مدت زمان کمی شود. نمونه‌هایی از این علل شامل موارد زیر می‌شوند:

• بهبودی از خونریزی بسیار شدید
• بهبودی از پلاکت خون بسیار کم که می‌تواند ناشی از مصرف بی‌رویه‌ الکل و کمبود ویتامین ب۱۲ و یا  فولیک اسید باشد
• عفونت حاد (کوتاه مدت) یا التهاب
• واکنش بدن به برخی فعالیت‌های جسمی

نشانه‌ها، علائم و مشکلات پلاکت خون بالا

افراد مبتلا به ترومبوسیتمی و ترومبوسیتوسیز ممکن است علائم  و نشانه‌ مشخصی نداشته باشند. این بیماری‌ها ممکن است تنها بعد از دادن آزمایش خون مشخص شود. با این همه افراد مبتلا به ترومبوسیتمی اولیه بیش از افراد مبتلا به ترومبوسیتوسیز ثانویه علائم خاص این بیماری را نشان می‌دهند. 

علائم تعداد پلاکت خون بالا با لخته خون و خونریزی غیرطبیعی مرتبط است. این علائم  شامل ضعف و خستگی، خونریزی، سردرد، سرگیجه، درد سینه و احساس گزگز در دست و پا است.

در ترومبوسیتمی اولیه امکان تشکیل لخته‌های خونی در مغز، دست‌ها و پاها وجود دارد. با این همه امکان تشکیل این لخته‌ها در باقی نقاط بدن هم‌چون قلب و روده‌ کوچک هم وجود دارد. لخته‌های خونی در مغز در نهایت ممکن است باعث سردردهای مزمن و سرگیجه شود. در موارد شدیدتر حتی امکان بروز سکته‌ مغزی هم وجود دارد.

برای دریافت کتابچه پلاکت خون، فرم زیر را پر کرده و کتابچه را در ایمیل خود دریافت کنید:

لخته‌های خونی در رگ‌های کوچک دست‌ها و پاها باعث بی حسی و قرمزی آن‌ها خواهد شد. در مواردی درد و سوزش ناحیه کف دست هم مشاهده شده است. برخی از علائم و نشانه‌های ایجاد لخته‌های خونی عبارتند از:

• تغییرات در گفتار و آگاهی و تغییر ناگهانی خلق‌وخو 
• تشنج
• احساس ناراحتی بالاتنه در یک یا دو بازو، گردن، فک، کمر یا شکم
• احساس تنگی نفس و حالت تهوع

در زنان باردار اگر لخته‌ خونی در جفت ایجاد شود، باعث سقط جنین خواهد شد. هم‌چنین لخته خونی در جفت می‌تواند در تکامل جنین هم اثرگذار باشد. امکان تشکیل لخته‌های خونی در زنان مبتلا به ترومبوسیتمی و ترومبوسیتوسیز که قرص ضدبارداری مصرف می‌کنند بیش‌تر از سایرین است. افزایش سن، دیابت، فشار خون بالا و سیگار کشیدن خطر تشکیل لخته‌های خونی را افزایش می‌دهد.

خونریزی 

بیش از همه افرادی با تعداد پلاکت بالاتر از یک میلیون پلاکت در هر میکرولیتر خون دچار خونریزی می‌شوند. نشانه‌های خونریزی شامل خون دماغ شدن، کبود شدن نفاط مختلف بدن، خونریزی از دهان یا لثه یا وجود خون در مدفوع است. 

با این همه خونریزی بیش‌تر در تعداد کم پلاکت خون اتفاق می‌افتد. تشکیل لخته‌های خونی در ترومبوسیتوسیز و ترومبوسیتمی در نهایت می‌تواند باعث مصرف تمام پلاکت‌ها شود. در این موقعیت اگر خراش و یا آسیبی در بدن به وجود بیاید، پلاکت کافی برای تشکیل لخته‌ خون و ترمیم دیواره‌ آسیب‌دیده‌ رگ‌های خونی وجود نخواهد داشت.

بیشتر بخوانید: کاهش پلاکت خون به چه علت‌هایی اتفاق می‌افتد

دلیل دیگر وقوع خونریزی در افرادی با تعداد پلاکت زیاد بیماری فون‌ویلبراند است. در این فرایند تشکیل لخته خون تحت تاثیر قرار می‌گیرد. در موارد نادر ترومبوسیتمی اولیه، سلول‌های معیوب مغز استخوان باعث بروز لوسمی یا سرطان خون می‌شوند.

تشخیص پلاکت خون بالا

پزشک بر اساس معاینه‌ فیزیکی، سابقه‌ پزشکی و بررسی نتایج آزمایش‌های مختلف می‌تواند تشخیص دهد که فرد به ترومبوسیتمی یا ترومبوسیتوسیز مبتلا است. برای تشخیص درست بیماری شاید بهتر باشد که فرد به یک پزشک هماتولوژیست مراجعه کند، این تخصص پزشکی به صورت خاص بیماری‌های خونی را بررسی و درمان خواهد کرد.

بررسی سابقه‌ پزشکی بیمار

پزشک در مورد عواملی که تعداد پلاکت‌های خون را تحت تاثیر قرار می‌دهد از بیمار سوال می‌پرسد:

• هیچ گونه عمل جراحی و یا پیوند خون انجام داده اید؟
• آیا به تازگی به عفونتی مبتلا شده و یا واکسن خاصی را دریافت کرده‌اید؟
• چه داروهای مصرف می‌کنید؟
• رژیم غذایی شما چگونه است و در طول روز چه مقدار الکل مصرف می‌کنید؟
• آیا در خانواده شما فردی با تعداد بالای پلاکت‌ها خون وجود دارد؟

معاینه فیزیکی بیمار

پزشک با معاینه نشانه‌ها وجود لخته‌ خون یا خونریزی را بررسی خواهد کرد. پزشک علائم و نشانه‌های ترمبوسیتومی و ترومبوسیتوسیز را هم بررسی خواهد کرد.

زمانی می‌توان به تشخیص دقیق ترمبوسیتومی اولیه رسید که همه عوامل احتمالی تعداد بالای پلاکت‌های خون شناسایی شوند. برای مثال پزشک معالج ممکن است آزمایش‌هایی برای تشخیص سرطان انجام دهد. اگر دیگر بیماری‌ها و فاکتورها باعث بالا رفتن تعداد پلاکت‌های خون شده باشند، فرد به ترومبوسیتوسیز ثانویه مبتلا است.

تست‌های تشخیصی پلاکت خون بالا

پزشک احتمالاً یک یا چند عدد از این آزمایش‌ها را تجویز خواهد کرد:

• آزمایش شمارش کامل خون (A complete blood count): در این آزمایش سطح سلول‌های خونی اندازه گرفته می‌شود. در این آزمایش مقدار کمی از خون فرد گرفته می‌شود. این آزمایش به خوبی نشان می‌دهد که مقدار پلاکت‌های خون شما چه اندازه است.

بیشتر بخوانید: آزمایش خون و فاکتورهایی که در آن بررسی می‌شود

• آزمایش لام خون محیطی (blood smear): از این آزمایش برای بررسی وضعیت پلاکت‌ها استفاده می‌شود. در این آزمایش یک قطره از خون فرد بر روی لام شیشه‌ای قرار داده شده و بعد زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود.

• آزمایش‌های مغز استخوان: این آزمایش‌ها برای بررسی سلامت مغز استخوان انجام می‌شود‌. همان‌گونه که گفته شد مغز استخوان مسئول تولید سلول‌های خونی از جمله پلاکت‌ها است.

دو نوع آزمایش مغز استخوان انجام می‌شود اسپیریژن (aspiration) و نمونه‌برداری (biopsy)

آسپیریژن برای بررسی اینکه آیا مغز استخوان پلاکت زیادی تولید می‌کند یا خیر انجام می‌شود. در این آزمایش به کمک یک سوزن مقداری از مایع مغز استخوان از بدن خارج شده و بعد زیر میکروسکوپ بررسی خواهد شد. در نمونه‌برداری قسمتی از بافت مغز استخوان خارج شده و در زیر میکروسکوپ بررسی خواهد شد. در ترومبوسیتمی و ترومبوسیتوسیز مغز استخوان بیش‌تر از حالت معمول پلاکت خواهد ساخت.

• آزمایش‌های دیگر: پزشک می‌تواند آزمایش‌‌های دیگری انجام دهد و یا فاکتورهای ژنتیکی دخیل در این عارضه را مورد بررسی قرار دهد.

درمان پلاکت خون بالا یا درمان ترومبوسیتوز اساسی

بیماری ترومبوسیتوز اساسی در حال حاضر نسبت به گذشته، عوارض کمتری دارد و چشم‌انداز درمان و بهبودی این بیماری نیز خوب است. افراد مبتلا به این بیماری تا زمانی که بیماری پایدار نباشد و علائمی تجربه نکنند نیاز به درمان خاصی ندارند.

مصرف آسپرین ممکن است به افرادی که خطر لخته شدن خون را دارند کمک کند. آسپرین از داروهایی است که باعث رقیق شدن خون می‌شود. با این حال، بهتر است حتما پیش از مصرف آسپرین با پزشک مشورت کنید، چرا که در برخی موارد مصرف این دارو باعث خونریزی می‌شود

آسپرین عوارض جانبی زیادی برای جنین ندارد، به این دلیل بیشتر برای زنان باردار مبتلا به ترومبوسیتوز اساسی تجویز می‌شود. برخی از مبتلایان به این بیماری ممکن است نیاز داشته باشند برای کاهش پلاکت خون خود از دارو یا روش‌های درمانی دیگر بهره‌مند شوند.

داروهای کاهنده‌ پلاکت خون

در صورتی که فرد دارای شرایط خاص باشد برای  کاهش پلاکت خون خود به مصرف دارو نیاز دارد. از جمله:

• سابقه لخته شدن خون یا خونریزی
• درگیری با علل خطرناک بیماری‌های قلبی و عروقی مانند کلسترول بالای خون، فشار خون بالا یا دیابت
• سن بالای ۶۰ سال
• پلاکت بیش از 1 میلیون در هر میکرولیتر خون 

افرادی که دارای پلاکت خون بالا هستند این داروها را باید مادام العمر مصرف کنند.

هایدروکسی کربی ماید (Hydroxycarbamide)

 این داروی کاهنده پلاکت خون برای درمان انواع سرطان‌ و سایر بیماری‌های بسیار جدی تجویز می‌شود. هم‌اکنون هایدروکسی کاربیماید به همراه آسپرین برای درمان ترومبوسیتوز اساسی و کسانی که دچار لخته شدن خون هستند تجویز می‌شود.

آناگریلاید (Anagrelide)

از این دارو نیز برای کاهش تعداد پلاکت در افرادی با پلاکت خون بالا استفاده می‌شود. اما تحقیقات علمی مختلف نشان داده است که هایدروکسی کاربیماید در مقایسه با آناگریلاید نتایج بهتر و مثمرثمرتری برای بیماران در پی داشته است. آناگریلاید برخی عوارض جانبی نیز دارد که شامل تجمع مایعات در بدن، تپش قلب، تنگی نفس، نارسایی قلبی و سردرد هستند.

اینترفرون آلفا (Interferon alfa)

این دارو نیز تعداد پلاکت‌های خون را کاهش می‌دهد. اما برای ۲۰ درصد بیماران عوارض جانبی این دارو غیر قابل تحمل است. عوارض جانبی مصرف اینترفرون آلفا برای افراد مختلف متفاوت است، اما عمده‌ بیماران عوارضی از جمله سندرم شبه آنفلوانزا، کاهش اشتها، حالت تهوع، اسهال، تشنج، کج خلقی و خواب آلودگی را تجربه می‌کنند.

این دارو از آنجایی که ضرر کمتری نسبت به داروهای هایدروکسی کاربیماید و آناگریلاید دارد عموما برای زنان باردار مبتلا به ترومبوسیتوز اساسی تجویز می‌شود.

درمان ترومبوسیتوز ثانویه

ترومبوسیتوز ثانویه با برطرف کردن عللی که باعث بروز آن شده‌اند درمان می‌شود. افرادی که به ترومبوسیتوز ثانویه مبتلا هستند، معمولا به داروها و سایر روش‌های کاهنده‌ پلاکت خون نیاز ندارند. در واقع، برخلاف ترومبوسیتوز اساسی، تعداد پلاکت خون این دست بیماران در سطح عادی است. علاوه بر این، ترومبوسیتوز ثانویه کمتر از ترومبوسیتوز اساسی باعث بروز مشکلات جدی مرتبط به لخته شدن خون و خونریزی می‌شود.

پلاکت فرزیس چیست؟

پلاکت فرزیس (Plateletpheresis) یا جداسازی پلاکت از خون به روش فرزیس، روشی برای کاهش بسیار سریع تعداد پلاکت‌های خون است.

این روش در موارد اضطراری به کار برده می‌شود. به عنوان مثال، اگر فرد به علت ترومبوسیتوز اساسی دچار سکته شده باشد، ممکن است نیاز به این روش داشته باشد.

در روش پلاکت فرزیس، خون از طریق تزریق داخل وریدی که به یک لوله‌ متصل است از رگ‌های خونی برداشته می‌شود. سپس به ‌وسیله‌ دستگاه پلاسما فرزیس پلاکت‌ها از خون جداسازی می‌شوند و خون باقی‌مانده به رگ‌ها بازگردانده می‌شود. ممکن است به یک یا دو بار پلاکت فرزیس برای کاهش پلاکت‌های خون به سطح مورد نیاز احتیاج باشد.

زندگی با پلاکت خون بالا

کسانی که دارای پلاکت خون بالا هستند بهتر است موارد زیر را انجام دهند:

• مراقبت‌های پزشکی دائم
• کنترل عوامل خطر لخته شدن خون. به عنوان مثال، ترک سیگار و تغییر در سبک زندگی و فعالیت‌های دیگر برای کاهش خطر کلسترول بالای خون، فشار خون بالا و دیابت
• نظارت بر علائم و نشانه‌های لخته شدن خون و خونریزی
• مصرف تمام داروهای تجویزشده طبق دستورالعمل‌های پزشک

در صورتی که فرد از داروهای کاهنده‌ پلاکت خون استفاده می‌کند، قبل از هر نوع عمل جراحی یا مراجعه به دندان‌پزشکی، بهتر است شرایط خود را به اطلاع پزشک یا دندان‌پزشک برساند. داروهای رقیق‌کننده‌ خون ممکن است طی عمل جراحی یا در هنگام ترمیم دندان در مطب دندان‌پزشکی باعث افزایش خونریزی شوند.

علاوه بر این، داروهای رقیق‌کننده‌ خون ممکن است باعث خونریزی داخلی در فرد شوند. علائم خونریزی داخلی شامل کبودی، مشاهده خون در مدفوع، ادرار به رنگ قرمز یا صورتی، افزایش خونریزی در دوران قاعدگی، خونریزی لثه و خونریزی بینی می‌شوند. بهتر است در صورت بروز هر کدام از این علائم فوری به پزشک مراجعه کنید.

از مصرف داروهای مسکن بدون نسخه پزشکی مانند ایبوپروفن (Ibuprofen) خودداری کنید. این داروها ممکن است خطر خونریزی در معده یا روده را افزایش داده و اثر آسپرین را کم کنند. در همین حال، باید توجه داشت که داروهای سرماخوردگی، مسکن و سایر داروهای بدون نسخه ممکن است حاوی ایبوپروفن باشند.

Platelet در آزمایش خون چیست؟

تعداد پلاکت‌ها (Platelet Count) در آزمایش خون در برابر عبارت Platelet ذکر می‌شود. سطح عادی پلاکت‌های خون بین ۱۵۰ هزار تا ۴۵۰ هزار پلاکت در هر میکرولیتر خون است. در صورتی که میزان پلاکت خون شما خارج از این محدوده بود؛ بهتر است برای تشخیص علت آن به پزشک مراجعه کنید.

برای دریافت اطلاعات بیشتر راجع به پلاکت خون و هرآنچه که لازم است در این باره بدانید، می‌توانید «کتابچه پلاکت خون» را که توسط تیم تحریریه مجله دکتردکتر تهیه شده است دانلود کنید. 

منابع:

nhlbi.nih.gov