طرحواره درمانی نوعی درمان روانشناختی نوین است که برای ترمیم و اصلاح طرحواره‌های ناسازگار به کار می‌رود. این درمان برای اولین بار در سال ۱۹۹۰، توسط یک روانشناس آمریکایی به نام جِفری یانگ معرفی شد و توسعه یافت.
هدف کلی این درمان بهبود کیفیت زندگی افراد و روابط اجتماعی آنهاست. برای توضیح کامل‌تر، این مطلب از مجله سلامت و پزشکی دکتردکتر را به بررسی طرح واره درمانی، انواع طرحواره و بررسی تکنیکهای درمانی اختصاص می‌دهیم.
اگر سوالی داشتید، میتوانید در انتهای مطلب و در بخش نظرات مطرح کنید تا کارشناس سلامتی دکتردکتر پاسخ دهد.
طرحواره درمانی چیست؟
طرحواره درمانی، یکی از درمان‌های نوین و تاثیرگذار روانشناختی است که روی درمان طرحواره‌های ناسازگار تمرکز دارد. در بیان دیگر، این درمان به افراد کمک میکند تا الگوهای ناسازگار دوران کودکی خود را بشناسند و تغییر دهند. برای درک بهتر این درمان، بهتر است با مفهوم طرحواره نیز آشنا شویم:
طرحوارهها، الگوها و چارچوب‌های فکری و رفتاری هستند که از کودکی، در بستر خانواده و محیط اجتماعی در ذهن افراد شکل می‌گیرند. سپس افراد با این الگوها بزرگ شده و بر اساس آنها روابط شخصی و اجتماعی خود را شکل می‌دهند. درنتیجه، هر فرد مطابق با طرحواره‌های سالم و ناسالم خود رفتار میکند.
با استناد به مقاله‌ای منتشرشده در وبسایت medicalnewstoday،
هدف از طرحواره درمانی، این است که طرحواره‌های سالم جایگزین طرحواره‌های ناسالم شوند تا با گذشت زمان، آشفتگی روانی فرد کاهش یابد.
همچنین این درمان موجب میشود که فرد بتواند روابط اجتماعی و شخصی خود را با اعتماد به نفس و عزت نفس بیشتری مدیریت کند.
انواع طرحواره
طرحوارهها در ۵ حوزه و ۱۸ مورد دسته‌بندی می‌شوند:
- حوزه اول؛ طرد و بریدگی
- حوزه دوم؛ خودمختاری و عملکرد آسیب‌دیده
- حوزه سوم؛ حدود، مرز‌ها و محدودیت‌های آسیب‌دیده
- حوزه چهارم؛ جهت‌گیری بر مبنای دیگران
- حوزه پنجم؛ گوش به زنگی مفرط ـ بازداری
در ادامه نکات مهم مربوط به هرکدام را بررسی خواهیم کرد.
طرد و بریدگی
این حوزه معمولاً در خانواده‌هایی وجود دارد که والدین، رفتار درستی با فرزندان خود نداشته‌اند. در این خانواده‌ها، نیازهای عاطفی فرزندان از سمت والدین تامین نشده و به مرور زمان، ۵ نوع طرحواره شکل می‌گیرد:
- رهاشدگی ـ بی‌ثباتی؛ احساس کمبود محبت و کمبود حمایت در فرزندان
- بی‌اعتمادی ـ بدرفتاری
- محرومیت هیجانی؛ محرومیت فرزندان از دوست داشته‌شدن، حمایت و همدلی
- نقص ـ شرم؛ تصور ناکافی بودن از سمت دیگران، احساس و بی‌ارزشی و بی‌عرضگی
- انزوای اجتماعی ـ بیگانگی
نکته! والدین افرادی با طرحواره طرد و بریدگی، احساسات عاطفی خود را به فرزندان خود در کودکی ابراز نکرده‌اند.
خودمختاری و عملکرد آسیب‌دیده
این نوع از طرحواره در نتیجه نادیده گرفته‌شدن اعتماد به نفس فرزندان و مراقبت‌های افراطی والدین شکل می‌گیرد. این حوزه دارای ۴ طرحواره است:
- وابستگی ـ بی‌کفایتی؛ فرد معتقد است که نمی‌تواند امور روزمره خود را بدون کمک دیگران انجام دهد.
- آسيب پذيری نسبت به ضرر يا بيماری؛ فرد به شکلی افراطی از بروز حوادت ناگوار و ابتلا به بیماری‌های لاعلاج می‌ترسد.
- خودتحول نیافته ـ گرفتار؛ فرد تصور میکند هویت جداگانه‌ای ندارد و هویت او با افراد مهم زندگی‌اش معنادار است.
- شكست؛ فرد خود را محکوم به شکست در زمان حال و آینده می‌داند.
نکته! در این موقعیت، فرد با اینکه به کشف دنیای خود و محیط اطرافش علاقمند است اما والدین و طرحوارهها به او اجازه نمی‌دهند که مستقل باشد.
حدود، مرز‌ها و محدودیت‌های آسیب‌دیده
افرادی که طرحواره‌های این حوزه را دارند، نمی‌توانند در روابط بین فردی خود حد و مرز‌های مناسبی مشخص کنند. در کنترل رفتارهای تکانشی خود و رعایت قوانین اجتماعی نیز دچار مشکل هستند. طرحواره‌های این حوزه عبارتند از:
- استحقاق ـ بزرگ‌منشی؛ فرد دچار احساس خود‌بزرگ‌بینی بوده و به اصول روابط متقابل متعهد نیست.
- خویشتن‌داری و خود‌انظباتی ناکافی؛ فرد مسئولیت‌پذیر نیست و هرگز به خودش سخت نمی‌گیرد.
این طرحوارهها، احتمالاً در ابتلای فرد به بعضی از بیماری‌های روانی نیز تاثیر دارند.
جهت‌گیری بر مبنای دیگران
افرادی که با طرحواره‌های این حوزه درگیر هستند، امورات زندگی خود را بر مبنای احساسات و واکنش‌های دیگران برنامه‌ریزی میکنند. همچنین برای دریافت تائید و توجه از دیگران، به راحتی خواسته‌های خود را قربانی میکنند. این حوزه دارای ۳ طرحواره است:
- اطاعت
- ایثار
- پذیرش‌جویی ـ جلب توجه
در این طرحوارهها، فرد با تائید و نظرات مثبت دیگران نسبت به خود آرام می‌گیرد.
گوش به زنگی مفرط و بازداری
افراد تشکیل‌دهنده این حوزه، به دلیل اینکه سالها تحت سلطه قوانین سختگیرانه محیطی بوده‌اند، خواسته‌های خود را سرکوب میکنند. یعنی، بیشتر از اینکه به فکر رفع خواسته‌ها و نیازهای خود باشند، به برآورده کردن انتظارات دیگران متمرکز‌اند. این حوزه دارای ۴ طرحواره است:
- منفی‌گرایی ـ بدبینی؛ نادیده گرفتن جنبه‌های مثبت زندگی و تمرکز بر نکات منفی
- بازداری هیجانی؛ ابراز نکردن احساسات خود به دلیل ترس از طرد شدن
- معیارهای سرسختانه ـ عیب‌جویی افراطی؛ ترسیم اهداف دست نیافتنی برای جلوگیری از انتقاد دیگران
- تنبیه؛ میل به تنبیه دیگران در صورت مخالفت با آنها
در حالت کلی، افرادی که با این طرحوارهها درگیر هستند، با خود و دیگران احساس همدلی ندارند.
تاثیر طرحوارهها بر زندگی
طرحوارهها مسیر فکری افراد را تعیین کرده و به رفتارهای آنها جهت می‌دهند. اگر طرحوارهها مثبت باشند، عملکرد فرد در زندگی شخصی و اجتماعی خود سالم‌تر است. درصورتی که طرحوارهها منفی باشند، فرد با مشکلات عمیقی از جمله اختلال‌های شخصیتی، احساس ناکافی بودن و شرم مواجهه خواهد شد.
در حالت کلی، کلمه «طرحواره» به نکات ناسازگار و منفی افراد اشاره دارد که نیازمند ترمیم و درمان است. انواع طرحوارهها در علم روانشناسی بررسی و تببین می‌شوند. برای آشنایی بیشتر با این حیطه، پیشنهاد می‌کنیم مطلب تخصص روانشناسی چیست را مطالعه کنید.
تست‌های تشخیص طرحواره
تست‌های تشخیص طرحواره، ابعاد مختلف طرحوارهها را ارزیابی کرده و روند درمان را مشخص میکنند. شمار این تست‌ها زیاد است؛ به عنوان مثال، تست طرحواره یانگ (YSQ) را بررسی می‌کنیم.
تست طرحواره یانگ، یکی از پرسشنامه‌های استاندارد و معتبر برای شناسایی طرحواره‌های ناسازگار اولیه به شمار می‌رود؛ این پرسشنامه توسط جفری یانگ، در دو شکل فرم کوتاه و فرم بلند طراحی شده است.
نکته! انجام این تست‌ها کاری تخصصی است و فقط درمانگر می‌تواند آنها را اجرا و تفسیر کند.
تکنیکهای طرحواره درمانی
این تکنیک‌ها، در واقع ابزارهایی تخصصی هستند که طرحواره درمانگر با کمک آنها الگوهای فکری و رفتاری ناسالم را شناسایی میکند؛ سپس در طول جلسات درمانی به کمک مراجع آنها را اصلاح یا بازسازی میکند. درادامه، چند مورد از تکنیک‌ها را بررسی می‌کنیم:
تکنیک کار با صندلی
در این تکنیک، دو صندلی خالی داریم که جنبه‌های مختلفی از فرد را نشان می‌دهند. برای مثال، صندلی اول نشان‌دهنده دوران کودکی مراجع است و صندلی دیگر نشان‌دهنده پدر یا مادری که او را تنبیه میکنند. درطول جلسه، فرد با کمک طرحواره درمانگر با این صندلی‌ها با صحبت میکند تا آسیب‌های دوره کودکی خود را به درستی درک کند.
تکنیک تصویرسازی هدایت‌شده و تجربه مجدد
در این تکنیک، مراجع با مرور تجربیات گذشته، هیجان‌های منفی مرتبط با طرحواره‌های ناسازگار خود را مجدداً تجربه کرده و به شکل سالم‌تری با آنها روبه رو میشود.
تکنیک رویارویی یا مواجهه همدلانه
یکی از مهم‌ترین تکنیکهای طرحواره درمانی بوده و طرحواره درمانگر، وطیفه‌ای بسیار حساس هنگام اجرای آن برعهده دارد. در این تکنیک، مراجع به شکلی همدلانه با الگوهای منفی خود مواجه شده و رفتارهای مخرب و ناسازگار خود را می‌شناسد.
تکنیک بازوالدینی محدود
هدف از این تکنیک، بررسی نیازهای برآورده‌نشده فرد در دوران کودکی است؛ اما در حالتی محدود و در چارچوب قوانین درمانی انجام میشود. در این تکنیک، درمانگر نقش یک والد سالم را بازی میکند و سعی دارد که با ایجاد فضایی امن، به تعداد محدودی از نیازهای دوران کودکی مراجع پاسخ دهد.
هدف از تکنیکهای طرحواره درمانی چیست؟ آیا اثری هم دارند؟
هدف اصلی استفاده از این تکنیک‌ها، ایجاد تغییر آگاهانه در الگوهای رفتاری ناسالم است، تا فرد بتواند به شکلی تخصصی علمی، رفتارهای سالم را جایگزین رفتارهای مخرب کرده و کیفیت زندگی خود را افزایش دهد.
طرحواره درمانی چگونه بر زندگی ما اثر می‌گذارد؟
طرحواره درمانی موجب میشود که فرد به درک درست‌تری از روابط و دنیای اطراف خود برسد. در بررسی جزئی‌تر، درمان طرحوارهها نتایج زیر را به همراه دارد:
- افزایش مهارت فرد در مدیریت روابط بین فردی
- کاهش اضطراب و استرس
- بهبود علائم در بعضی از اختلال‌های شخصیتی
- بهبود علائم افسردگی
- افزایش عزت نفس
- حل تعارض‌های درونی
- ایجاد ثبات و پایداری در تغییرات مثبت
درحالت کلی، این درمان با بهبود بهداشت روانی، کیفیت زندگی افراد را افزایش میدهد.
]’چگونه میتوان با طرحوارهها مقابله کرد؟
مقابله با طرحوارهها، به معنی چگونگی کنار آمدن فرد با طرحواره‌های خودش است. در حالت کلی، سه روش برای پاسخ و مقابله با طرحوارهها وجود دارد که در جدول زیر آورده‌ایم:
| روش مقابله | توضیح کلی |
| تسلیم | کنترل کامل زندگی فرد به دست طرحواره‌های اوست. |
| اجتناب | فرد از مواجهه با موقعیت‌های محرک طرحواره دوری میکند. |
| جبران | فرد به شکلی افراطی از طرحواره‌های خود فرار میکند. |
در طرحواره درمانی، فرد یاد می‌گیرد که به جای استفاده از این مکانیزم‌ها، با روش‌های درمانی سالم مشکلات خود را حل کند.
فرآیند اثرگذاری طرحواره درمانی چقدر طول می‌کشد؟
روند طرحواره درمانی به عواملی مانند نوع اختلال، شدت مشکلات فرد و نوع طرحوارهها بستگی دارد؛ اما در حالت کلی، نوعی درمان طولانی مدت بوده و ممکن است از چندین ماه تا ۱ الی ۲ سال طول بکشد. البته در مورد تمام مراجعان چنین نیست. زیرا مدت‌زمان دقیق جلسات درمان، به همکاری بیمار با درمانگر هم بستگی دارد.
طرحواره درمانی برای چه افرادی مناسب است؟
طرحواره درمانی، برای افرادی مناسب است که الگوهای فکری و رفتاری ناسازگارانه‌ای از دوران کودکی خود دارند. به‌طوری که زندگی کنونی آنها تحت تاثیر مستقیم این الگوها قرار گرفته است. در حالت کلی، درمان طرحوارهها برای گروه‌های زیر نتیجه‌بخش است:
- افراد مبتلا به اختلال‌های شخصیتی مرزی، وابسته و اجتنابی
- افراد مبتلا به افسردگی و اضطراب
- افراد دارای الگوهای ارتباطی ناسالم، ترس از طرد شدن یا وابستگی بیش از اندازه
- افراد دارای مشکلات عاطفی پایدار، ناتوانی در کنترل هیجانات منفی
- افراد دارای احساس شرم، نقص و ناامیدی
- افراد دارای تروما و آسیب در دوران کودکی
درمان طرحوارهها به افراد کمک میکند تا ریشه‌های مشکلات خود را درک کرده و باور‌های ناسازگار خود را شناسایی کنند. سپس در طول جلسات درمان، باور‌های سازگارانه را جایگزین کنند.
برای درمان طرحوارهها باید به چه دکتری مراجعه کرد؟
برای طرحواره درمانی، باید به دکتر روانشناس یا مشاوری مراجعه کنید که طرحواره درمانگر باشد. از آنجایی که درمان‌های روانشناختی ابعاد گسترده‌ای دارند، روانشناسان و مشاوران حوزه‌های مختلف درمانی را برای خود انتخاب میکنند که طرح واره درمانی یکی از آنهاست. این متخصصین، ابتدا با انجام مصاحبه بالینی و دریافت شرح حال از شما، انواع طرحوارهها را شناسایی کرده و سپس درمان را آغاز میکنند.
برای آشنایی بیشتر با این درمان و دریافت نوبت از بهترین روانشناسان و مشاوران در سراسر ایران، به سامانه نوبت‌دهی آنلاین دکتردکتر مراجعه کنید.
منابع:
mentalhealth.com
ipractice.com
positivepsychology.com
