بیماری سالک چیست؛ علت و درمان سالک

بیماری سالک چیست و چرا به وجود می‌آید؟ چگونه می‌توان از ابتلا به بیماری سالک پیشگیری کرد؟ دراین مقاله به تمام سوالات درباره‌ی بیماری سالک پاسخ خواهیم داد.

بیماری سالک انواع مختلفی دارد که برای درمان هر کدام روشی وجود دارد، در این مقاله ضمن تعریف این بیماری درباره‌ی انواع و روش‌های درمان هر کدام صحبت خواهیم کرد.

بیماری سالک چیست؟

سالک یا لیشمانیاز (Leishmaniasis) یک بیماری انگلی است که بر اثر انگل لیشمانیا (Leishmania) ایجاد می‌شود. این انگل معمولاً در پشه‌های خاکی آلوده زنده می‌کند و بیماری سالک از طریق نیش پشه خاکی آلوده به انگل به انسان منتقل خواهد شد. 

پشه‌‌ی حامل انگل معمولاً در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری زندگی می‌کند. تاکنون اپیدمی‌های مرگباری از بیماری سالک در مناطقی از آسیا، شرق آفریقا و آمریکای جنوبی رخ داده است. 

مناطق آلوده، معمولاً مناطقی دور افتاده و ناپایدار هستند که دسترسی به منابع درمانی هم ندارند. پزشکان بدون مرز از بیماری سالک به عنوان یکی از خطرناک‌ترین بیماری‌های مناطق گرمسیری یاد می‌کنند که به اندازه‌ی کافی به آن توجه نشده است. همچنین این سازمان از این بیماری بعد از مالاریا به عنوان دومین بیماری انگلی مرگبار یاد می‌کند. 

انواع بیماری سالک 

بیماری سالک سه نوع دارد:

• سالک جلدی
• سالک احشایی
• سالک مخاطی – جلدی

هر کدام از انواع بیماری سالک توسط یک نوع انگل ایجاد می‌شود. پزشکان معتقدند که حدود ۲۰ گونه انگل لیشمانیا این بیماری را در انسان ایجاد می کنند.

بیماری سالک جلدی 

سالک جلدی (Cutaneous leishmaniasis) زخم‌هایی را در پوست ایجاد می‌کنند. این نوع از بیماری شایع‌ترین نوع سالک است. معمولاً این نوع از بیماری نیازی به درمان ندارد، ولی درمان به روند بهبودی سرعت بخشیده و از بروز مشکلات و عوارض جانبی جلوگیری می‌کند.

بیماری سالک مخاطی – جلدی

نوع نادر سالک یعنی سالک جلدی – مخاطی (mucocutaneous leishmaniasis) توسط انگلی که باعث بروز سالک پوستی شده، چندین ماه بعد از بهبود زخم پوستی ایجاد می‌شود.

در این نوع از سالک، انگل‌ها به درون بینی، دهان و گلو راه پیدا می‌کنند و در آن‌ها گسترش پیدا می‌کنند. نفوذ انگل به این نواحی باعث نابودی کامل و یا جزئی غشای مخاطی در این نواحی خواهد شد.

با وجود اینکه بیماری سالک جلدی – مخاطی به عنوان زیر مجموعه‌ی سالک جلدی شناخته می‌شود، ولی به مراتب جدی‌تر و خطرناک‌تر است. این نوع از بیماری به خودی خود بهبود پیدا نکرده و نیاز به درمان دارد.

بیماری سالک احشایی

بیماری سالک احشایی (Visceral leishmaniasis) برخی اوقات با نام بیماری سالک سیستماتیک یا کالا آزار (kala azar) شناخته می‌شود.

این نوع از بیماری معمولا دو یا ۸ ماه بعد از نیش پشه خاکی آلوده به انگل ایجاد شده و باعث تخریب کبد و طحال خواهد شد. همچنین این نوع از بیماری مغز استخوان و سیستم ایمنی بدن را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد. این نوع از بیماری در صورت درمان نشدن، معمولاً کشنده است.

علت بیماری سالک چیست؟

عامل بیماری سالک انگل تک یاخته‌ای از گونه لیشمانیا است. فرد با نیش پشه‌ی خاکی آلوده به این انگل به بیماری سالک مبتلا خواهد شد. انگل در بدن پشه خاکی ماده رشد و تکثیر می‌کند. این حشره بیش‌تر در مناطق مرطوب در طول زمان‌های گرم‌تر سال و در هنگام شب تا طلوع خورشید فعال است‌.

حیوانات اهلی، مانند سگ‌ها می‌توانند به عنوان ناقل این انگل عمل کنند. گاهی چرخه انتقال انگل از حیوان به پشه خاکی و سپس به انسان است. امکان انتقال انگل از انسان به انسان از طریق انتقال خون و یا از طریق استفاده از سرنگ آلوده مشترک وجود دارد. در برخی از نقاط جهان، چرخه انتقال بیماری از انسان به پشه خاکی و سپس دوباره به انسان است.

چه کسانی بیش‌تر مستعد ابتلا به بیماری سالک هستند؟

در ادامه درباره‌ی کسانی که بیشتر در خطر ابتلا به بیماری سالک هستند صحبت خواهیم کرد:

موقعیت جغرافیایی

این بیماری در همه‌ی نقاط جهان به جز استرالیا و قطب جنوب دیده می‌شود. با این همه تقریباً ۹۵ درصد از موارد بیماری سالک جلدی در مناطق زیر رخ می‌دهد:

• آمریکای شمالی و جنوبی
• آسیای مرکزی
• حوزه مدیترانه
• خاورمیانه

در سال ۲۰۱۵ بیش از ۹۰ درصد موارد بیماری سالک احشایی در مناطق زیر رخ داده است:

• برزیل
• اتیوپی
• هندوستان
• کنیا
• سومالی
• سودان جنوبی
• سودان

اگر شما به مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری این نقاط جهان سفر می‌کنید، در معرض خطر ابتلای بیش‌تر به این بیماری قرار دارید. عوامل محیطی و آب و هوایی به شدت روی انتقال این بیماری موثر هستند.

شرایط اجتماعی – اقتصادی

بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی فقر عاملی تعیین کننده در ابتلا به این نوع بیماری است. علاوه بر این سالک در مناطقی که عوامل زیر حاکم هستند هم رخ می‌دهد:

• سو تغذیه
• قحطی
• کمبود منابع مالی
• مهاجرت‌های عظیم جوامع انسانی به علت پدیده‌ی شهرنشینی، موقعیت‌های اضطراری، جنگ، تغییرات محیطی و آب و هوایی

دیگر بیماری‌ها و عفونت‌ها

افرادی با سیستم ایمنی ضعیف بیش از سایر افراد در معرض ابتلا به بیماری قرار دارند. ویروس اچ آی وی روی انتقال سالک اثر گذاشته و ابتلا به این ویروس خطر ابتلا به سالک احشایی را افزایش خواهد داد. اچ آی وی و سالک هر دو یک نوع سلول از سیستم ایمنی را تحت تاثیر قرار خواهند داد.

در مناطقی از اتیوپی تخمین زده می‌شود که ۳۵ درصد افراد مبتلا به بیماری سالک به اچ آی وی هم مبتلا هستند.

علائم بیماری سالک چیست؟

انسان می‌تواند برخی از گونه‌های انگل لیشمانیا را بدون اینکه بیمار شود برای مدت طولانی حمل کند. علائم بیماری سالک به نوع آن بستگی دارد. 

علائم بیماری سالک جلدی 

مهم‌ترین نشانه‌ی این نوع از بیماری زخم‌های پوستی دردناک است. علائم بیماری سالک جلدی ممکن است چندین هفته بعد از نیش حشره آلوده ایجاد شوند. اکا در برخی از موارد هم علائم تا ماه‌ها و یا حتی سال‌ها ظاهر نخواهند شد. 

علائم بیماری سالک مخاطی – جلدی 

در افراد مبتلا به این نوع از بیماری علائم یک تا 5 سال بعد از بروز زخم‌های پوستی ایجاد می‌شود. زخم‌های اولیه در دهان، بینی و یا روی لب‌ها ایجاد می‌شوند. 

دیگر علائم بیماری عبارتند از:

• آبریزش بینی و یا گرفتگی بینی 
• خون دماغ شدن 
• سخت نفس کشیدن 

علائم بیماری سالک احشایی 

در این نوع از بیماری، گاهی علائم تا ماه‌ها بعد از نیش حشره ظاهر نمی‌شود. در برخی از موارد علائم دو تا 6 ماه بعد از بروز عفونت ظاهر می‌شود. نشانه‌ها و علائم رایج عبارتند از:

• از دست دادن وزن 
• ضعف 
• تب که هفته‌ها و یا ماه‌ها ادامه دارد
• طحال بزرگ شده 
• کبد بزرگ شده 
• کاهش تولید سلول‌های خونی 
• خونریزی 
• دیگر عفونت‌ها 
• تورم گره‌های لنفی 

بیماری سالک چگونه تشخیص داده می‌شود؟

در صورتی که در مناطقی که بیماری سالک شایع است، زندگی می‌کنید و یا به تازگی به این مناطق سفر کرده‌اید حتماً دکتر سالک خود را در جریان بگذارید. در این صورت پزشک آزمایش‌های مورد نیاز را انجام خواهد داد. در صورتی که فرد به این بیماری مبتلا باشد، آزمایش‌های مخصوصی برای تشخیص نوع گونه‌ی انگل لشمانیا انجام می‌شود. 

تشخیص بیماری سالک جلدی 

پزشک با خراشیدن محل زخم مقدار کوچکی نمونه پوستی برداشت می‌کند. پوست نمونه برداری شده، جهت بررسی DNA  و دیگر مواد ژنتیکی انگل به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. برای تشخیص نوع گونه انگلی که باعث بروز بیماری شده است، آزمایش‌های متعددی انجام می‌شود. 

تشخیص بیماری سالک احشایی 

در بسیاری از موارد، افراد به یاد نمی‌آورند که توسط پشه خاکی گزیده شده اند. این شرایط تشخیص را بسیار سخت‌تر می‌کند. 

با این همه ارائه‌ی اطلاعاتی در مورد زندگی و یا سفر به مناطق پرخطر تا حدود زیادی کمک کننده خواهد بود. در ابتدا پزشک بیمار را معاینه می‌کند تا متوجه کبد و یا طحال بزرگ شده شود. گاهی برای بررسی بیش‌تر از مغز استخوان و یا خون نمونه گرفته می‌شود. 

آزمایش‌های تخصصی زیادی به تشخیص بیماری کمک می‌کند. با بررسی دقیق مغز استخوان، نوع سلول‌های دستگاه ایمنی درگیر با بیماری مشخص خواهد شد. 

بیماری سالک چگونه درمان می‌شود؟

داروهای ضد انگلی مانند آمفوتریسین بی (amphotericin B) این بیماری را درمان می‌کند. برحسب نوع بیماری، پزشک دیگر درمان‌ها را هم پیشنهاد خواهد داد.  

درمان بیماری سالک جلدی 

این نوع از بیماری سالک معمولاً بدون نیاز به درمان خاصی بهبود پیدا می‌کند. با این همه درمان، روند بهبودی را سرعت بخشیده و به جای ماندن جای زخم را کاهش می‌دهد. از طرفی دیگر درمان این نوع از بیماری خطر بروز بیش‌تر بیماری را کاهش خواهد داد. هر گونه زخم پوستی که منجر به تشغییر شکل ظاهری شود، ممکن است به جراحی زیبایی و پلاستیک نیاز داشته باشد. 

درمان بیماری سالک مخاطی – جلدی 

زخم ناشی از این نوع از بیماری به خودی خود التیام پیدا نمی‌کند و نیازمند درمان است. لیپوزومال آمفوتریسین بی (Liposomal amphotericin B) و  پارومومایسین  (paromomycin) به درمان سالک مخاطی – جلدی کمک می‌کند.

درمان   بیماری سالک  احشایی

این نوع از بیماری سالک همیشه به درمان نیاز دارد. برای درمان انواع مختلفی دارو در دسترس است. داروهایی که معمولاً استفاده می‌شود شامل سدیم استیبوگلوکونات (sodium stibogluconate)، آمفوتریسین بی، پارومومایسین و میلتفوسین (miltefosine) است. 

مشکلات و عوارض جانبی احتمالی بیماری سالک چیست؟

مشکلات ناشی از بیماری سالک جلدی عبارتند از:

• خونریزی
• بروز دیگر عفونت‌ها به دلیل ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن که می‌تواند مرگبار هم باشد
• تغییرات ظاهری 

بیماری سالک احشایی از آن‌جایی که هم سیستم ایمنی و هم اندام‌های داخلی را درگیر می‌کند، معمولاً مرگبار است. اگر فرد به اچ آی وی ایدز مبتلا باشد هم بیش‌تر در معرض ابتلا به ابن بیماری قرار خواهد داشت. ابتلا به اچ آی وی ایدز، دوره بیماری سالک و درمان آن را سخت و دشوار می‌کند.

چگونه می‌توان از ابتلا به بیماری سالک پیشگیری کرد؟

هیچ گونه واکسن و یا داروی پیشگیری کننده‌ای برای بیماری سالک وجود ندارد. تنها راه جلوگیری از ابتلا به این بیماری، در معرض نیش پشه خاکی نبودن است.

برای جلوگیری از نیش این حشره می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:

• پوشیدن لباس‌‌هایی که قسمت زیادی از بدن را بپوشاند. شلوارهای بلند، لباس‌های آستین بلند که درون شلوار می‌روند و  جوراب‌های بلند برای پوشیدن توصیه می‌شود
• استفاده از مواد دافع حشرات روی لبه‌ی آستین و یا پاچه‌ی شلوار تا حدود زیادی موثر است. موثرترین ماده دافع حشرات شامل DEET است.
• استفاده از اسپری حشره کش اگر محل خواب بیرون خانه است. 
• خوابیدن در طبقات بالاتر ساختمان که توان پروازی حشرات کم‌تر است
• پرهیز از ماندن بیرون از خانه از غروب خورشید تا طلوع آفتاب روز بعد 
• استفاده از کولر و پنکه در فضای داخلی خانه 
• استفاده از پشه بندهای مناسب بسیار اهمیت دارد. پشه‌های خاکی بسیار از پشه‌های معمولی کوچک‌تر هستند، بنابراین باید از پشه بندهایی با منافذ به مراتب کوچک‌تر استفاده کرد‌. درون فضای پشه بند باید از اسپری حشره کش دارای ماده‌ی پیرتروید (pyrethroid) استفاده کرد.
• پیش از سفر به مناطق پر خطر، پشه بند، حشره کش و مواد دافع حشره مناسب را خریداری کنید

سخن پایانی

زخم بیماری سالک اثری دایمی و ماندگار داشته و باعث تغییر شکل ظاهری خواهد شد. با این همه درمان از شدت آن تا حدود زیادی خواهد کاست. برای درمان بیماری سالک می‌توانید به پزشک متخصص بیماری‌های عفونی مراجعه کنید.

داروها تا حدود زیادی بیماری را درمان می‌کنند‌. با این همه، درمان زمانی موثرتر خواهد بود که پیش از آسیب زیاد به دستگاه ایمنی بدن آغاز شده باشد. بیماری سالک احشایی در صورت درمان نشدن، تا دو سال باعث مرگ بیمار خواهد شد.

منبع:

healthline