همواره نگرانی‌هایی از جانب والدین در خصوص فرزندان و مشابه بودن رفتار آن‌ها با علائم اختلال بیش فعالی وجود دارد. اما متاسفانه اطلاعات مردم در خصوص علائم، نحوه برخورد و کنترل این بیماری کامل نیست. این موضوع باعث می‌شود تا هرگونه فعالیت و جنب و جوش فرزندان از دیدگاه والدین، نشانه‌ای برای اختلال بیش فعالی و بیماری اوتیسم تلقی شود. اما این ذهنیت درستی نیست و لازم است تا با نشانه‌های این بیماری و شیوه‌های موجود برای درمان آن آشنا شوید. اطلاعات این مطلب ازر مجله دکتردکتر به والدین کمک می‌کند تا با شیوه‌های مقابله‌ای با بیماری بیش فعالی آشنا شده و در اسرع وقت برای درمان کودک خود اقدام کنند.
محتوا علمی و پزشکی این مقاله، توسط مرکز جامع پزشکی آرام مورد بررسی و تایید قرار گرفته است.
منظور از بیش فعالی یا ADHD چیست؟
کلمه اختصاری ADHD برگرفته از عبارت Attention Deficit Hyperactivity Disorder و به معنای اختلال کم توجهی و بیش فعالی است که معمولاً از زمان کودکی قابل تشخیص است. بیماری ADHD در اصل یک نقص تکاملی عصبی است که در سنین کمتر از ۷ سالگی خود را بروز داده و تا بزرگسالی ادامه دارد.
بیشتر موارد مشاهده شده از این بیماری در کودکان بوده، اما احتمال مبتلا شدن بزرگسالان هم وجود دارد. ولی هر چقدر که این بیماری را زودتر تشخیص دهید، تأثیرگذاری روش‌های مقابله‌ای بیشتر خواهد بود.
عده‌ای از افراد این بیماری را سندروم ADHD می‌دانند. اما باید در نظر گرفت که واژه‌ی سندروم برای مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌ها استفاده می‌شود که در اغلب بیماری‌های گوناگون وجود دارد. اما ADHD یک بیماری با علائم مشخص است؛ پس استفاده از واژه سندروم برای آن خیلی کار درستی نیست.
اختلال‌های رفتاری مرتبط با بیماری ADHD
بیماری اختلال کم توجهی یا بیش فعالی، خود را با سه نوع از اختلالات رفتاری زیر نشان می‌دهد:
- کم توجهی (Inattention)
- بیش فعالی (Hyperactivity)
- عمل کردن بدون تفکر (Impulsivity)
چه ارتباطی بین بیش فعالی با اوتیسم وجود دارد؟
اوتیسم و بیش فعالی ADHD، دو نوع جداگانه از اختلالات رشدی- عصبی با یک سری علائم مشترک هستند. میزان شیوع بیش فعالی در کودکان و مخصوصاً پسر‌ها، بیشتر از اوتیسم است. اما این امکان هم وجود دارد که فردی به طور همزمان، هر دوی این مشکلات را داشته باشد.
کودک درگیر با بیش فعالی ADHD، مشکلاتی در کنترل تکانش، توجه، آرام نشستن در یکجا، فکر کردن به قبل از عمل و تمرکز کردن دارند. علائم این بیماری با بزرگتر شدن کودک به مرور بهبود یافته و فرد کنترل و تمرکز بهتری نسبت به تکانش‌های خود دارد.
اوتیسم چیست؟
اختلال بیماری اوتیسم، بیشتر بر تعاملات و ارتباطات اجتماعی فرد تأثیر می‌گذارد. معمولاً این بیماری قبل از رسیدن به ۳ سالگی خود را بروز داده و احتمال درگیری پسر‌ها تقریباً ۵ برابر بیشتر از دختر‌ها است. جالب است بدانید که هیچ معالجه‌ای برای این اختلال وجود نداشته و روش‌های درمانی صرفاً برای مقابله با رشد، یا پیشرفت بیمار در مواجهه با رفتار‌های چالش برانگیز است.
بیشتر از ۵۰ درصد از افراد مبتلا به اختلال طیف اوتیسم ASD، دارای علائم بیش فعالی ADHD هم هستند. یعنی بیش فعالی یکی از شایع‌ترین بیماری همبودی در کودکان مبتلا به اوتیسم است. اما حالت برعکسی هم برای این موضوع وجود دارد. یعنی یک چهارم از کودکان بیش فعال، یک سطح پایینی از اختلال طیف اوتیسم را دارند.
یعنی شاید بدن آن‌ها نسبت به برخی بافت‌های لباس حساس بوده و در مهارت‌های اجتماعی خود مشکل داشته باشند. اما موضع اصلی، بررسی روش‌های درمانی برای اختلال بیش فعالی است؛ که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
درمان بیش فعالی چطور انجام می‌شود؟
معمولاً برای درمان بیش فعالی از دو روش دارویی و رفتار درمانی توسط دکتر روانشناسی کودکان استفاده می‌شود. البته میزان استفاده از روش دارویی به مراتب بیشتر از رفتار درمانی است. اما مزیت‌های روش رفتار درمانی به نسبت دارویی بیشتر است.
چون افرادی که از رفتار درمانی برای مقابله با این اختلال استفاده می‌کنند، نیاز کمتری به دارو دارند. حتی برخی از این افراد می‌توانند به مرور زمان مصرف کلی دارو را قطع کنند. البته برای رسیدن به بهترین نتیجه درمانی، باید استفاده همزمان از دارو و رفتار درمانی را بکار گرفت.
بهترین روش درمان بیش فعالی چیست؟
بهترین روش درمانی برای اختلال کم توجهی یا بیش فعالی، باید متناسب با شرایط بیمار انتخاب شود. اما معمولاً ترکیبی از سبک زندگی، مصرف دارو و تراپی برای درمان این گروه از بیماران تجویز می‌شود. بهرحال این درمان باید پاسخگوی علائم زمینه‌ای همچون حواس پرتی، مشکل در دوست‌یابی، عزت نفس پایین، چالش‌های رفتاری-اجتماعی و تکانشگری باشد.
پس قبل از انتخاب روش دمان، به اطلاعاتی در خصوص شیوه‌های درمانی موجود برای این بیماری نیاز دارید. روش‌های موجود برای درمان بیماری بیش فعالی یا عدم توجه کودک عبارتند از:
۱. درمان دارویی
دارو‌های مورد استفاده برای درمان کودکان بیش فعال، به دو نوع محرک و غیرمحرک تقسیم می‌شوند. اینکه استفاده از کدام نوع از این دارو‌ها برای کودک شما مناسب است را، باید با مشورت دکتر مشاره در تهران و دیگر شهرها، معالجه را تعیین کنید.
چون والدین به تنهایی قادر با این تصمیم‌گیری نبوده و حتماً نیاز به همفکری با پزشک دارد. پزشک مورد نظر بر اساس گفته‌های والدین و توضیحات آن‌ها در خصوص شرایط والدین، تعیین خواهد کرد که فرزند شما در کدام ساعات از روز نیاز به مصرف دارو دارد.
داروی محرک سیستم عصبی مرکزی
اولین نوع از دارو‌های درمانی بیش فعالی، محرک‌های سیستم عصبی مرکزی یا CNS هستند. مصرف این دارو‌ها باعث افزایش مواد شیمیایی همچون دوپامین و نوراپی نفرین در مغز کودک می‌شود. تأثیر این دارو‌ها باعث بهبود توجه شده و به کودک شما کمک می‌کند تا تمرکز بهتری داشته باشد. نمونه‌های زیر جزء دارو‌های محرکی هستند که معمولاً برای درمان کودکان بیش فعال تجویز می‌شود:
- دکسترو متو آمفتامین (Desoxyn)
- درمان بیش فعالی با ریتالین یا متیل فنیدیت (Metadate، Ritalin، Concerta، Daytrana)
- دکسترو متیل فنیدیت (Focalin)
- محرک‌های مبتنی بر آمفتامین (Adderall، Dextrostat، Dexedrine)
دارو‌های غیر محرک
مصرف این دارو‌ها برای زمانی است که دارو‌های محرک اثر نکرده یا کودک را دچار عوارض جانبی کند. تأثیرگذاری دارو‌های غیر محرک از طریق افزایش سطح نوراپی نفرین در مغز کودک انجام می‌شود. در نتیجه باید منتظر بروز رفتار‌های بهبودی کودک در توجه و تمرکز روی امور بود.
اتوموکستین (Strattera) و برخی دارو‌های افسردگی همچون نورتریپتیلین (Pamelor)، جزء مهم‌ترین دارو‌های غیر محرک هستند. علاوه‌براین دو مورد اشاره شده، یک سری دارو‌های دیگر نیز مانند کلونیدین (Kapvay) یا گوانفاسین (Intuniv) وجود دارد.
نحوه اثرگذاری این دو نمونه آخری هنوز مشخص نیست. اما شواهد تجربی نشان دهنده تاثیر گذاری مثبت این دارو‌ها بر توجه و حافظه فرد بیمار است. توجه داشته باشید که مصرف هر کدام از این دارو‌های درمانی، باید بر اساس تجویز پزشک باشد. پس از استفاده خودسرانه و بی‌رویه این مواد شیمیایی اکیدا خودداری کنید.
عوارض جانبی مصرف دارو‌های محرک و غیرمحرک
مصرف دارو‌های شیمیایی برای درمان بیماری بیش فعالی کودکان، عوارض مخصوص به خود را دارد. شدت این عوارض برای دارو‌های محرک، بیشتر از نمونه‌های غیر محرک است. موارد زیر جزء عوارض شایع استفاده از دارو برای درمان بیماری بیش فعالی و کم توجهی هستند:
- ناراحتی معده
- کاهش وزن
- سردرد
- عصبی بودن
- دهان خشک
- کج خلقی
- مشکل خواب
علاوه‌براین عوارض، یک سری عارضه شایع برای مصرف دارویی وجود دارد. توهم، واکنش آلرژیک، افزایش فشار خون و فکر کردن یا اقدام به خودکشی از عارضه‌های جدی استفاده از دارو‌های محرک هستند. دارو‌های غیر محرک هم یک سری عوارض جدی و نادر همچون تشنج و اقدام به خودکشی دارد.
درمان بیش فعالی بدون دارو
در راهکار‌های بعدی که برای درمان بیش فعالی وجود دارد، نیازی به مصرف دارو‌های شیمیایی نیست. بلکه باید با استفاده از ترفند‌های روانشناسی یا بکارگیری همزمان چند روش مختلف، به کودک خود برای کنترل بیش فعالی کمک کنید. موارد زیر جزء کاربردی‌ترین روش‌های غیردارویی برای درمان بیش فعالی هستند:
۱. روان درمانی
کودک مبتلا به بیش فعالی، در ارتباط خود با همسالان و افراد بزرگسال مشکل دارد. چنین کودکی نتوانسته الگو‌های رفتاری خود را کشف کند. اجرای درست روان درمانی یا خانواده درمانی، می‌تواند کمک شایانی به این گروه از کودکان باشد.
چون روان درمانی باعث می‌شود تا کودک به مرور زمان، الگو‌های رفتاری خود را کشف کرده و انتخاب‌های درستی داشته باشد. حتی این شیوه درمانی به کودک یاد می‌دهد که در برابر رفتار‌های آزار دهنده، چگونه باید رفتار کرد.
۲. درمان بیش فعالی با رفتار درمانی
دلیل استفاده از شیوه‌های رفتار درمانی (BT)، آموزش نحوه بررسی رفتار به کودک بیمار است. یعنی کودک یاد بگیرد که چگونه رفتار خود را بررسی کرده و به مرور آن‌ها را به رفتار مناسب تغییر دهد. طراحی و اجرای صحیح رفتار درمانی، نیاز به همکاری والدین و حتی معلم کودک بیمار دارد.
یعنی باید با در نظر گرفتن خصوصیات کودک بیش فعال و پاسخ او در موقعیت‌های خاص، یک استراتژی رفتاری طرح شود. معمولاً این استراتژی شامل نوعی بازخورد مستقیم است تا کودک بتواند رفتار‌های درست را یاد بگیرد. مثلاً پاداش دهی برای رفتار‌های مثبت کودک، یک نوع ساده از استراتژی‌های رفتار درمانی برای درمان کودک بیش فعال است.
۳. آموزش مهارت‌های اجتماعی
روش غیر دارویی دیگری که برای درمان بیش فعالی و عدم تمرکز استفاده می‌شود، آموزش‌های اجتماعی است. چون مشکلات رفتاری کودک محدود به فضای منزل نبوده و گاهی اوقات این معضلات در برخورد با محیط‌های اجتماعی خود را بروز می‌دهند.
تأثیرگذاری این روش‌ها به مانند رفتار درمانی، آموزش یک سری رفتار‌های جدید و مناسب به کودک درگیر با بیش فعالی است. این آموزش‌ها باعث بهبود رفتار کودک در بازی یا کار کردن با دیگران می‌شود. چند نمونه از رفتار‌هایی که شاید درمانگر بخواهد به کودک آموزش دهد را، در ادامه آورده‌ایم:
- نحوه درخواست کمک از دیگران
- آموزش منتظر ماندن تا رسیدن نوبت
- شیوه برخورد با رفتار‌های تحقیر‌آمیز و آزار دهنده
- به اشتراک‌گذاری وسایل یا اسباب‌بازی‌های خود با دیگران
شرکت در گروه‌های حمایتی
تعداد خانواده‌های درگیر با بیماری بیش‌فعالی و عدم تمرکز زیاد هستند. در این بین بخش عمده‌ای از مسئولیت درمان چنین کودکانی، بر عهده والدین آن‌ها است که کار را برای آن‌ها سخت می‌کند. یک شیوه همفکری و کمک به چنین والدینی، تشکیل گروه‌های حمایتی برای درمان کودکان بیش فعال است.
چون والدین با شرکت در چنین گروه‌هایی به تبادل نظر پرداخته و از نظرات یکدیگر برای تاثیرگذاری بیشتر استفاده می‌کنند. خانواده‌های شرکت‌کننده در گروه‌های حمایتی، چالش‌ها و نگرانی‌های مشابهی دارند. اهمیت شرکت در این گروه‌ها برای افرادی که به تازگی بیماری کودک خود را تشخیص داده‌اند، به مراتب بیشتر است.
چون هیچ تجربه‌ای در نحوه ارتباط و رفتار با کودک خود نداشته و از شرکت‌کنندگان در این گروه‌های حمایتی می‌توانند کمک بگیرند. حتی شرکت در چنین جمع‌هایی، یک بار سنگین از روی دوش والدین برداشته و نقش حمایتی دارد. معمولاً پزشک معالج به شما کمک خواهد کرد تا گروه‌های حمایتی نزدیک به خود را شناسایی کنید.
آموزش مهارت‌های فرزند پروری به والدین
کودک مبتلا به بیش فعالی، شرایطی خاص داشته و نیاز به درک و مدیریت دارد. پس والدین چنین فرزندی لازم است تا با ابزار‌ها و تکنیک‌های رفتاری با چنین بیماری آشنا باشند. به تعدادی از این تکنیک‌ها به همراه توضیح مختصر، در ادامه اشاره می‌کنیم:
- مهلت زمانی؛ مورد استفاده برای کودکان بیش ار حد بی‌نظم یا از کنترل خارج شده
- پاداش فوری؛ روشی جذاب برای تأکید بر کار یا رفتار‌های مناسب و تشویق کودک به انجام آن
- مدیریت استرس؛ بکارگیری روش‌هایی مانند مدیتیشن، ورزش یا آرام‌سازی
- با هم بودن؛ در نظر گرفتن زمانی برای فعالیت‌های لذت بخش و آرام بخش در کنار هم
- تلاش برای موفقیت؛ برنامه‌ریزی شرایط برای کسب موفقیت توسط کودک
از این تکنیک‌ها می‌توان به عنوان روش درمان بیش فعالی در منزل هم استفاده کرد. حتی مشاورین و معلمان مدارس هم می‌توانند از این مهارت‌ها برای درمان بیش فعالی دانش‌آموزان استفاده کنند.
درمان بیش فعالی با نوروفیدبک
بیوفیدبک تراپی یا نوروفیدبک، یک روش دیگر برای درمان کودکان بیش‌فعال است. در این روش مغز برای داشتن عملکرد بهتر آموزش می‌بیند. یعنی به صورت مداوم عملکرد مغز بررسی شده و اطلاعات آن برای شخص نمایش داده می‌شود.
سپس باید به دنبال الگویی برای زمان واکنش و پاداش دهی باشید. این پروسه یادگیری آرام، برای تمامی جوانب عملکردی مغز قابل استفاده است.
درمان بیش فعالی در طب سنتی
طب سنتی یک تعریف ویژه برای بیماری کودک بیش فعال دارد. از دیدگاه طب سنتی، کودک بیش فعال پرانرژی و باهوش است که گاهی اوقات با انجام فعالیت‌های خطرناک باعث آزار والدین و اطرافیان خود می‌شود. در ادامه یک سری روش برای درمان بیش فعالی ارائه شده است.
۱. استفاده از حجامت برای درمان بیش فعالی
انجام حجامت، تاثیر مستقیمی بر وزن و قد کودک دارد. حتی انجام حجامت برای کودکان بیش فعال، باعث کاهش برخی از علائم این اختلال می‌شود. چون مشاهده شده که پس از انجام حجامت، رفتار‌های تندخویی، پرخاشگری، عصبی بودن کودک کمتر می‌شود.
حتی تأثیرات مثبت این کار روی تنظیم خواب، قوای ذهنی، تمرکز حواس و قدرت یادگیری باعث شده تا والدین به انجام حجامت ترغیب شوند.
۲. درمان بیش فعالی با کندر
کندر جایگاه ویژه‌ای در طب سنتی دارد و معمولاً برای درمان آلزایمر، کاهش استرس، بهبود حافظه، رفع تیک‌های عصبی و اضطراب، مصرف آن را پیشنهاد می‌کنند. برخی از این موارد از ویژگی‌های کودکان بیش فعال هستند که با مصرف کندر می‌توان آن‌ها را کنترل کرد.
درمان بیش فعالی با عسل، زعفران، گیاه دارویی برهمی، پوست درخت کاج، نعناع گربه‌ای و غیره از دیگر راهکاری مقابله‌ای این بیماری در طب سنتی هستند.
درمان بیش فعالی با طب سوزنی
کارشناسان طب سوزنی بر این باورند که از این شیوه درمانی هم می‌توان برای کنترل علائم بیش فعالی استفاده کرد. یعنی یک سری نقاط درمانی در بدن کودک وجود دارد که به کمک آن‌ها، رفتار‌های خاص کودک قابل کنترل می‌شود. البته رفتار کودکان درگیر با این بیماری متفاوت بوده و برای هر شخص باید متناسب با شرایط او از طب سنتی استفاده کرد.
دربرابر کودکان بیش فعال مسئولانه‌تر رفتار کنیم!
مسئولیت والدین در قبال کودک خود، محدود به تأمین پوشاک و مخارج آن نیست. بلکه گاهی اوقات این سهل انگاری‌های والدین در دوران کودکی نسبت به برخی رفتار‌های او است که نتایجی جبران نشدنی به بار می‌آورد.
مثلاً به کودکی بیش فعال که توانایی تمرکز لازم را ندارد، باید توجه کرد. چون این اختلال می‌تواند سرنوشت کاری یا شخصی او را تغییر دهد. متأسفانه این بیماری هیچ راهکار درمانی قطعی ندارد. اما با استفاده از دارو و روش‌های مقابله‌ای اشاره شده در این مطلب، می‌توان اثرات این اختلال را کنترل کرد. اگر نیاز به مشورت با پزشک داشتید، می‌توانید از سایت نوبت‌دهی آنلاین دکتردکتر استفاده کنید.
