سونوگرافی چیست و چگونه انجام می‌شود؟

سونوگرافی چیست و چه کسانی به سونوگرافی نیاز دارند؟ انواع سونوگرافی چیست و توسط چه کسی تصاویر سونوگرافی می‌تواند تفسیر شود؟ در این مقاله به این سوالات پاسخ خواهیم داد.

سونوگرافی یکی از روش‌های تشخیص مهم در جریان فرآیند تشخیص بیماری است، سونوگرافی انواعی دارد و هر کدام از آن‌ها کاربردی دارد، در ادامه همه‌ی این موضوعات را توضیح خواهیم داد.

سونوگرافی چیست؟

در سونوگرافی از امواج صوتی برای تهیه تصاویری از داخل بدن استفاده می‌شود. از این روش برای تشخیص علت ورم، عفونت، درد در اندام‌های داخلی بدن و بررسی وضعیت جنین زن باردار و سلامت مغز و مفصل ران نوزادان استفاده می‌شود

همچنین برای انجام نمونه برداری، تشخیص بیماری‌های قلبی و بررسی آسیب‌های وارده بعد از حمله قلبی از سونوگرافی استفاده می‌شود. سونوگرافی روشی ایمن و غیر تهاجمی بوده و در آن از پرتوهای یونیزه شده استفاده نمی‌شود.

انجام سونوگرافی در موارد اندکی به آماده سازی قبلی نیاز دارد ولی در بسیاری دیگر از موارد احتیاج به آماده سازی خاصی وجود ندارد

در صورت لزوم پزشک به بیمار اطلاعاتی در مورد چگونگی آماده شدن برای سونوگرافی ارائه خواهد داد. گاهی لازم است که پیش از انجام سونوگرافی از خوردن و آشامیدن پرهیز شود. جواهرات خود را در آورده و لباس های راحت و گشاد بپوشید. گاهی از فرد خواسته خواهد شد که لباس مخصوص یا گان به تن کند.

سونوگرافی عمومی چیست؟

سونوگرافی (Ultrasound) روشی بی خطر و بدون درد است که با کمک امواج صوتی انجام می‌شود و در نهایت تصاویر دقیقی از اندام‌های داخلی ایجاد می‌شود‌. در سونوگرافی از یک پروب کوچک به نام مبدل (transducer) و ژل مخصوصی که روی پوست قرار می‌گیرد استفاده می‌شود.

امواج صوتی با فرکانس بالا از پروب به داخل بدن وارد می‌شوند. پروب صداهایی که استخوان‌ها باز می‌گرداند را جمع می‌کند. یک کامپیوتر هم از این امواج صوتی برای تولید تصویر استفاده خواهد کرد. 

در سونوگرافی مانند رادیولوژی از پرتوهای اشعه ایکس استفاده نمی‌شود. از آنجایی که تصاویر در لحظه قابل مشاهده هستند، امکان نمایش ساختار و حرکت اندام‌های داخلی بدن وجود دارد. از طرفی دیگر سونوگرافی قادر به نمایش جریان خون در رگ‌ها است. سونوگرافی یک آزمایش پزشکی غیر تهاجمی است که به پزشک در تشخیص و درمان بیماری‌ها کمک می کند.

سونوگرافی معمولی و مرسوم (Conventional ultrasound) تصاویر بخش‌های نازک و صافی از بدن را نشان می‌دهد. پیشرفت‌های رخ داده در فناوری سونوگرافی همچون سونوگرافی سه بعدی، منجر به تبدیل امواج صوتی به تصاویر سه بعدی می‌شود‌

سونوگرافی فراصوتی داپلر (Doppler ultrasound) هم ممکن است بخشی از فرایند تشخیصی سونوگرافی باشد. در این روش حرکات متریال‌های مختلف در بدن ارزیابی می‌شود‌. این کار به پزشک اجازه می‌دهد که حرکت خون در سرخرگ‌ها و وریدها را ارزیابی کند.

سونوگرافی داپلر سه نوع مختلف دارد:

• داپلر رنگی (Color Doppler): در این نوع از سونوگرافی از یک کامپیوتر برای تبدیل اندازه‌های به دست آماده به نمودارهای رنگی برای نمایش سرعت و مسیر جریان خون در رگ‌های خونی استفاده می‌شود.

• داپلر قدرتی (Power Doppler): این روش از سونوگرافی جدیدتر بوده و به نسبت روش رنگی حساس‌تر بوده و قادر است که جزئیات بیشتری از جریان خون، خصوصاً زمانی که جریان خون کم و یا محدود شده است را به پزشک نشان دهد. از طرفی دیگر این روش از سونوگرافی قادر به نمایش مسیر جریان خون نیست که در تشخیص بسیاری از بیماری‌ها نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند.

• داپلر طیفی (Spectral Doppler): در این روش اندازه‌گیری‌های مربوط به جریان خون به صورت گرافیکی نشان داده می‌شود. به جای تصاویر رنگی در این نوع سونوگرافی می‌توان دید که خون در یک بازه زمانی مشخص هر بار چه مسیری را طی می‌کند. همچون این روش قادر به تبدیل اطلاعات مربوط به جریان خون به یک صدای مشخص است که با هر ضربان قلب شنیده خواهد شد.

برخی از کاربردهای رایج استفاده از سونوگرافی چیست؟

سونوگرافی برای تشخیص مشکلات زیاد و بررسی آسیب وارده به اندام‌های بر اثر بیماری‌ها کاربرد دارد.

سونوگرافی به پزشک کمک میکند تا علائم زیر را ارزیابی کند:

• درد
• تورم
• عفونت

سونوگرافی راهی موثر و مفید برای معاینه بسیاری از اندام‌های داخلی بدن است، این اندام‌های بدن عبارتند از:

• قلب و عروق، شامل آئورت شکمی و بسیاری از شاخه‌های آن
• کبد
• کیسه صفرا
• طحال
• پانکراس
• کلیه
• مثانه
• رحم
• تخمدان‌ها 
• جنین در شکم مادر
• چشم‌ها
• غده تیروئید و پاراتیروئید
• کیسه بیضه و بیضه‌ها
• مغز نوزاد 
• لگن و مفصل ران نوزاد
• نخاع نوزاد

همچنین سونوگرافی در موارد زیر هم کاربرد دارد:

• راهنمای انجام روش‌های تشخیصی دیگر مانند نمونه برداری های سوزنی که در آن‌ها با استفاده از سوزن نمونه سلول‌های مناطق غیر طبیعی بدن برای بررسی‌های آزمایشگاهی برداشته می‌شوند.
• تصویر برداری از سینه و به عنوان یک روش راهنما برای نمونه برداری از سینه 
• تشخیص گروه زیادی از بیماری‌های قلبی، از جمله مشکلات مربوط به دریچه قلب و نارسایی‌های قلبی مادرزادی و ارزیابی میزان آسیب بعد از حمله قلبی. سونوگرافی قلب اکوکاردیوگرافی (echocardiogram)  و یا اکو قلبی نام دارد.

سونوگرافی داپلر به پزشک کمک می‌کند که موارد زیر را مشاهده و ارزیابی کند:

• انسداد جریان خون برای مثال به دلیل لخته‌های خونی
• تنگ شدن رگ‌ها
• تومورها و ناهنجاری‌های عروقی مادرزادی
• کاهش و یا از بین رفتن جریان خون در گروهی از اندام‌ها مانند بیضه‌ها یا تخمدان‌ها
• افزایش جریان خون که می‌تواند نشانه‌ای از عفونت باشد

سونوگرافی داپلر در مورد سرعت و حجم خون به پزشک اطلاعات خوبی می‌دهد. این اطلاعات به پزشک کمک می‌کند تا تشخیص دهد که آیا بیمار مورد مناسبی برای انجام آنژیوگرافی هست یا خیر؟

بیشتر بخوانید: سونوگرافی‌های لازم،ضروری و مهم دوران بارداری

چگونه باید برای سونوگرافی آماده شد؟

لباس‌های راحت و گشاد بپوشید، گاهی لازم است که بیمار همه لباس‌ها و جواهرات خود را از تن خود خارج کند. گاهی از فرد خواسته می‌شود که در حین سونوگرافی لباس مخصوص یا گان به تن کند.

آماده سازی برای انجام سونوگرافی به نوع سونوگرافی بسته دارد. برای برخی از موارد، پزشک از بیمار می‌خواهد که از ۱۲ ساعت قبل از ملاقات ناشتا باشد. در این مدت نباید غذایی خورده شود و یا مایعات نوشیده شود. 

در دیگر موارد از بیمار خواسته می‌شود که تا ۲ ساعت قبل از سونوگرافی تا ۶ لیوان آب بنوشد و در این مدت از دفع ادرار خودداری کند. در این شرایط تا زمانی که سونوگرافی انجام می‌شود، مثانه باید پر باشد.

تجهیزات سونوگرافی شامل چه مواردی است؟

دستگاه سونوگرافی شامل یک کامپیوتر، صفحه نمایش ویدئویی و یک مبدل متصل به آن است. مبدل یک وسیله کوچک دستی مشابه میکروسکوپ است. گاهی در جریان یک معاینه از چندین مبدل با چندین توان مختلف استفاده می‌شود. 

مبدل امواج صوتی با فرکانس بالای غیر قابل شنیدن را به داخل بدن می‌فرستد و بعد صداهای اکو شده در بازگشت از بدن شنیده خواهند شد. در واقع اصل سونوگرافی مشابه تکنولوژی خاصی است که در قایق‌ها و زیر دریایی‌ها از آن‌ها استفاده می‌شود.

تکنسین سونوگرافی مقداری ژل روی نقطه مورد نظر ریخته و سپس مبدل را روی ژل حرکت می‌دهد. ژل اجازه می‌دهد که امواج صوتی بین مبدل و منطقه مورد آزمایش در رفت و آمد باشد. تصاویر سونوگرافی بلافاصله در صفحه نمایش ویدئویی که مشابه مانیتور کامپیوتر است، قابل نمایش خواهد بود. 

کامپیوتر بر اساس دامنه و فرکانس و زمانی که صرف بازگشت سیگنال‌های سونوگرافی به مبدل می‌شود، اقدام به تولید تصویر می‌کند. همچنین برای انجام سونوگرافی به این نکته توجه می‌شود که صدا امکان جا به جایی در کدام بخش از بدن و یا بافت بدن را دارد.

سونوگرافی چگونه عمل می‌کند؟

سونوگرافی بر اساس تکنولوژی ردیاب صوتی در خفاش‌ها، کشتی‌ها و صیادان عمل می‌کند. زمانی که یک موج صوتی به یک جسم برخورد می‌کند برمی‌گردد و یا اینکه اکو ایجاد می‌کند. با اندازه گیری این امواج اکو شده، می‌توان فهمید که جسم مورد نظر در چه فاصله‌ای قرار دارد، اندازه و ساختار و درصد استحکام آن چه قدر است. این شرایط چه زمانی که جسم مورد نظر جامد و یا پر از مایع باشد، کاربرد دارد.

در پزشکی اما سونوگرافی برای تشخیص تغییرات ظاهری اندام‌ها، بافت‌ها و رگ‌های خونی و برای تشخیص ساختارهای غیر طبیعی مانند تومورها استفاده می‌شود.

در سونوگرافی، مبدل هم امواج صوتی را می‌فرستد و هم اکوی حاصل از آن‌ها را ثبت می‌کند. مبدل زمانی که به پوست فشار داده می‌شود، پالس‌های کوچک غیر قابل شنیدن با فرکانس بالا وارد بدن می‌کند. صوت درون بدن، اندام‌های داخلی، بافت‌ها و مایعات حرکت می‌کند و سپس بخش دریافت کننده‌ی حساسی در مبدل امواج برگشتی و مسیر طی شده توسط آن‌ها را ثبت می‌کند. 

این امواج توسط کامپیوتر تجزیه و تحلیل شده و در نهایت در همان لحظه تصویری از بافت های داخلی بدن روی صفحه نمایش به تصویر کشیده خواهد شد. امکان ذخیره ویدئو و چاپ عکس از تصاویر سونوگرافی وجود دارد.

در سونوگرافی داپلر می‌توان مسیر و یا سرعت جریان خون در رگ‌ها را اندازه گرفت. حرکت سلول‌های خونی منجر به تغییر دامنه امواج صوتی برگشتی خواهد شد. یک کامپیوتر صداها را جمع اوری و تجزیه تحلیل کرده و نمودارها یا تصاویر رنگی خاصی ایجاد میکند که نمایانگر جریان خون در رگ‌های خونی است.

سونوگرافی چگونه انجام می‌شود؟

در بیش‌تر سونوگرافی‌ها از بیمار خواسته می‌شود که در صورتی که صورتش بالا قرار دارد روی تخت دراز بکشد.  گاهی هم از بیمار خواسته می‌شود که برای بالارفتن کیفیت تصاویر به پهلو دراز بکشد. 

بعد از قرار گرفتن بیمار روی تخت، پزشک متخصص رادیولوژی یک ژل بر پایه آب گرم را روی منطقه مورد نظر بدن قرار می‌دهد. این ژل کمک می‌کند تا مبدل تماس خوبی با بدن برقرار کرده و هوای بین مبدل و پوست که توان مسدود کردن امواج صوتی را دارد از بین برود.  این مبدل روی پوست حرکت داده می‌شود تا در نهایت تصویر دقیق و درستی از منطقه مورد نظر به دست بیاید.

معمولا فشار ناشی از مبدل باعث ناراحتی خاصی در بیمار نخواهد شد. اما اگر قرار است منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد که خود ملتهب و تحریک شده است، فشار دستگاه مبدل می‌تواند باعث ایجاد درد شود. سونوگرافی داپلر هم توسط مبدل مشابه انجام می‌شود

در موارد نادر، برای انجام سونوگرافی کودکان کوچک‌تر باید به آن‌ها آرام بخش داده شود.  بعد از انجام سونوگرافی به راحتی ژل با دستمال پاک می‌شود‌. ژل‌ در صورت پاک نشدن هم به سرعت از بین می‌رود و باعث ایجاد لکه روی لباس فرد هم نخواهد شد. 

در برخی از انواع سونوگرافی مبدل به پروبی متصل شده و پروب به صورت مستقیم به داخل بدن فرستاده می‌شود، این آزمایش‌ها عبارتند از:

• اکوکاردیوگرافی ترانس ازوفاژیال (Transesophageal echocardiogram): مبدل برای تهیه تصاویری از قلب وارد مری می‌شود.
• سونوگرافی ترانس رکتال (Transrectal ultrasound)  : برای بررسی پروستات مردان پروب از طریق مقعد وارد بدن می‌شود
• سونوگرافی ترانس واژینال (Transvaginal ultrasound) :برای بررسی تخمدان‌ها و رحم، مبدل از طریق واژن زنان وارد بدن می‌شود.

بیمار در طول و بعد از سونوگرافی چه شرایطی را تجربه می‌کند؟

• بیش‌تر سونوگرافی‌ها بدون درد و سریع بوده و به راحتی می‌توان آن‌ها را تحمل کرد. 
• انواعی از روش‌های سونوگرافی که مستلزم ورود مبدل به داخل بدن است، ممکن است با ایجاد ناراحتی در فرد بیمار همراه باشد 
• در زمان اجرای سونوگرافی داپلر، فرد ممکن است صداهای پالس مانند یا ضربان مانندی را بشنود که دامنه‌ی آن‌ها مدام در حال تغییر باشد. این امواج براتی مانیتور کردن و اندازه گیری جریان خون استفاده می‌شود. 
• بیش‌تر روش‌های سونوگرافی تا سی دقیقه تکمیل می‌شوند ولی برخی دیگر از سونوگرافی‌های پیشرفته تا یکساعت طول خواهند کشید. 
• بعد از اینکه سونوگرافی انجام شد، از فرد خواسته می‌شود که لباس پوشیده و منتظر نتیجه سونوگرافی بماند. 
• بعد از انجام سونوگرافی فرد باید بلافاصله قادر به انجام فعالیت‌های معمول روزانه خود باشد. 

نتایج سونوگرافی توسط چه کسی تفسیر می‌شود؟

پزشک متخصص رادیولوژی نتیجه تفسیر عکس سونوگرافی را برای پزشکی که این روش تشخیصی را تجویز کرده ارسال می‌کند. بعد از آن پزشک نتایج این آزمایش‌ها را با بیمار در میان می‌گذارد. در مواردی هم متخصص رادیولوژی خود بعد از انجام سونوگرافی با بیمار در مورد نتایج صحبت خواهد کرد.

گاهی بعد از آزمایش اولیه نیاز است که سونوگرافی تکرار شود. پزشک دلیل این کار را توضیح خواهد داد ولی در مواردی احتمال هرگونه تغییری در یک اختلال در طول زمان وجود دارد. 

تکرار دوباره سونوگرافی در موارد زیادی بهترین راه برای فهمیدن این امر است که آیا درمان به درستی عمل کرده است یا اینکه اختلال مورد نظر از نظر همچنان ثابت است یا اینکه تغییر کرده است.

مزایا و معایب سونوگرافی چیست؟

سونوگرافی مزایا و معایبی نیز دارد، در ادامه به امتیازات و عیوب آن خواهیم پرداخت.

مزایا

• بیش‌تر روش‌های سونوگرافی غیر تهاجمی بوده و برای انجام آن‌ها از سوزن یا تزریق استفاده نمی‌شود. 
• گهگاه سونوگرافی ممکن است باعث ناراحتی برخی از افراد شود، اما انجام آن نباید باعث ایجاد درد در بیمار شود. 
• سونوگرافی بسیار بی خطر بوده و در آن از پرتوها استفاده نمی‌شود.
  تصاویر ناشی از سونوگرافی، تصویر شفافی از بافت‌های بدن هستند که به خوبی در تصاویر اشعه ایکس قابل مشاهده نیستند. 
• از سونوگرافی به خوبی و راحتی می‌توان برای زیر نظر داشتن وضعیت زن باردار و جنین او استفاده کرد. 
• سونوگرافی تصاویر زنده‌ی دقیقی از وضعیت داخلی بدن ارائه می‌دهد، بنابراین به راحتی می‌توان از آن برای انجام نمونه برداری و یا آسپیراسیون استفاده کرد.

معایب

تاکنون هیچ خطری ناشی از اجرای یک سونوگرافی تشخیصی استاندارد، گزارش نشده است. 

عوامل محدود کننده‌ی سونوگرافی کدامند؟

هوا یا گاز امواج سونوگرافی را مختل می‌کند. بنابراین این روش یک روش ایده آل برای شکم پر از گاز و یا اندام‌های اطراف روده و شکم نیست. سونوگرافی برای تصویربرداری از ریه‌های پر از هوا مناسب نیست، اما می‌توان از آن برای تشخیص مایع اطراف و یا داخل ریه‌ها استفاده کرد. معمولاً امواج سونوگرافی به داخل استخوان‌ها نفوذ نمی‌کنند، اما می‌توان از آن‌ها برای تصویربرداری شکستگی استخوانی و یا تشخیص عفونت اطراف استخوان استفاده کرد. 

سونوگرافی برای بیمارانی با سایز بالا یک روش تشخیصی سخت به شمار می‌رود، چرا که در این دسته از افراد، حجم بافتی بالا است و همین ورود امواج صوتی به بدن و بازگشت دوباره‌ی آن‌ها را به مبدل سخت‌تر می‌کند. و در نهایت آنالیز داده‌های به دست آمده هم سخت‌تر خواهد بود. 

امواج سونوگرافی به سختی به داخل استخوان‌ها نفوذ می‌کند، بنابراین تنها می‌توان سطح خارجی ساختار استخوانی را مشاهده کرد و امکان مشاهده فضای داخلی آن‌ها وجود ندارد. اما در نوزادان به دلیل بیش‌تر بودن حجم غضروف به نسبت بزرگسالان این امکان راحت‌تر فراهم است. برای بررسی ساختار داخلی استخوان‌ها باید دیگر روش‌های تصویربرداری همچون ام آر آی انجام شود. 

منبع:

radiologyinfo