اختلال اضطراب پس از سانحه یا PTSD، یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال شایع‌ترین اختلالات روانی است که در پی تجربه یا مشاهده یک رویداد آسیبزا مانند جنگ، تصادف شدید یا …، ایجاد میشود.
این اختلال، میتواند باعث بروز نشانه‌هایی مانند کابوس، یادآوری‌های ناخواسته، اجتناب، بی‌خوابی، بی‌اعتمادی و تحریک‌پذیری شود و کیفیت زندگی فرد را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار دهد.
اهمیت شناخت و درمان به‌موقع PTSD، نه‌تنها در کاهش رنج فردی، بلکه در جلوگیری از مزمن شدن علائم و آسیب به روابط خانوادگی و اجتماعی او اهمیت بسیاری دارد. از این رو در این مقاله مجله سلامت و پزشکی دکتردکتر، درباره چیستی این مشکل، علائم، دلایل، روش‌های تشخیص، درمان و نقش خانواده در حمایت از فرد مبتلا به PTSD خواهیم گفت.
توجه! این راهنما، بر پایه منابع معتبر علمی و با نگاهی ساده و کاربردی تدوین شده تا بتواند برای عموم افراد، چه در جایگاه فرد آسیب‌دیده و چه اطرافیان او، مفید واقع شود.
اگر سوالی دارید، در انتها بنویسید تا کارشناس سلامتی دکتردکتر پاسخ دهد.
اختلال اضطراب پس از سانحه (PTSD) چیست؟
اختلال اضطراب پس از سانحه یا PTSD، حالتی روانی است که پس از تجربه یا مشاهده یک حادثه خشونت‌آمیز یا تهدید کننده نظیر استرس جنگ، تجاوز، تصادف، بلایای طبیعی یا مرگ نزدیکان بروز می‌کند. اگر علائم روانی این حوادث بیشتر از یک ماه باقی بماند و اختلال قابل‌توجه در زندگی ایجاد کند، PTSD مطرح میشود.
علائم استرس پس از سانحه PTSD
PTSD شامل چهار دسته اصلی نشانه است که فرد ممکن است همه یا بخشی از آنها را تجربه کند:
یادآوری مزاحم حادثه
خاطرات ناخواسته یا فلشبک حادثه، کابوس و عکس‌العمل‌های عاطفی یا جسمی شدید هنگام مواجهه با یادآوری حادثه همچون حمله پانیک.
اجتناب
تلاش برای نادیده گرفتن خاطرات یا جلوگیری از بودن در مکان‌ها یا موقعیت‌هایی که یادآور سانحه.
تغییرات منفی در تفکر و روحیه
شامل افکار منفی درباره خود یا آینده، احساس بی‌اعتمادی، ناامیدی، بی‌حسی عاطف یا کاهش علاقه به فعالیت‌های روزمره.
واکنشپذیری یا تحریک‌پذیری مزمن
بی‌خوابی، مشکل در تمرکز، ترس مداوم، خشم ناگهانی، رفتارهای مخاطره‌آمیز، پرخاشگری یا حساسیت بیش از حد.
آیا شدت علائم PTSD همیشه شدید است؟
خیر، شدت علائم متغیر است و میتواند بسته به فرد و شرایط از خفیف تا بسیار شدید تغییر کند. برخی ممکن است فقط در موقعیتهای به‌خصوص مانند صدای ناگهانی علائم را تجربه کنند، اما در افراد دیگر، نشانه‌ها شدید بوده و زندگی روزمره، روابط و شغل را مختل می‌کند.
دلایل ایجاد PTSD
نحوه ابتلا به PTSD معمولاً به عوامل مختلفی چون موارد زیر بستگی دارد:
- نوع حادثه؛ تجربه مستقیم، مشاهده، یا شنیدن درباره یک حادثه تهدید کننده.
- تاریخچه فرد؛ سابقه تروما، اختلالات روانی، یا سوء مصرف مواد.
- حمایت اجتماعی؛ ضعف در حمایت خانوادگی یا دوستان.
- واکنش بیولوژیکی فرد به استرس؛ تنظیم نادرست هورمون‌های مرتبط با استرس.
برای کنترل و درمان اضطراب پس از سانحه باید به پزشکان کدام تخصص مراجعه کرد؟
در درمان PTSD سه گروه تخصص پزشکی اصلی نقش دارند:
- دکتر روانپزشک؛ تشخیص، بررسی دارویی و پیگیری پزشکی توسط روانپزشک.
- روان‌درمانگر؛ ارائه روش‌های درمانهای مخصوص روانی.
- روانشناس بالینی؛ ارائه درمان مواجهه.
نکته! در صورت وجود اختلالات جانبی مثل سوء مصرف مواد یا افسردگی، ممکن است نیاز به مراجعه به مشاوره حمایتی یا پزشکان تخصص‌های دیگر نیز باشد.
آیا در کنار روانپزشک، باید به روانشناس هم مراجعه کرد؟
بله. در چنین شرایطی، رویکرد ترکیبی در اغلب موارد موثرتر است. از این رو دارودرمانی معمولاً توسط روانپزشک شروع میشود تا شدت علائم کاهش یابد. در کمنار آن، روان درمانگر به کمک روش‌های رواندرمانی تخصصی بر روی پردازش تروما و بهبود مهارتهای مقابلهای فرد تمرکز می‌کند.
آیا نیاز به مراجعه فوری برای درمان PTSD وجود دارد؟
اگر در شرایط زیر هستید، مراجعه فوری به پزشک توصیه میشود:
- بروز افکار آسیب‌رسان به خود یا دیگران؛
- کابوس‌ها یا فلش‌بک‌های شدید و مکرر؛
- بی‌خوابی طولانی یا اضطراب مزمن؛
- ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزمره یا حفظ شغل و روابط.
حتی در صورت بروز علائم خفیف، شروع سریع رواندرمانی خطر پیشرفت به PTSD مزمن را کاهش می‌دهد.
استرس پس از سانحه چطور تشخیص داده میشود؟
تشخیص PTSD معمولا از طریق روش‌های زیر صورت می‌گیرد:
- مصاحبه بالینی برای بررسی تاریخچه حادثه، نشانه‌ها و تاثیر آن بر زندگی؛
- استفاده از ابزارهای استاندارد روانشناسی همچون تست PCL‑5 یا غربالگری PC‑PTSD‑5؛
- بررسی و تشخیص میزان افزایش اضطراب بعد از اتفاق، شوک بعد از تصادف، اجتناب و تغییرات شناختی طی حداقل یک ماه پس از سانحه.
تست PTSD
لطفاً به هر یک از جملات زیر با توجه به میزان تجربه خود در دو هفته گذشته پاسخ دهید. برای هر مورد، شدت تجربه خود را با یکی از گزینه‌های زیر مشخص کنید:
| گزینه | شدت تجربه |
| 0 | اصلاً |
| 1 | کم |
| 2 | تا حدی |
| 3 | زیاد |
| 4 | بسیار زیاد |
بخش A؛ بازتجربه رویداد آسیبزا
- آیا خاطرات ناخوشایند و ناخواسته‌ای از رویداد آسیبزا در ذهن شما مرور شده‌اند؟
- آیا خواب‌هایی درباره آن رویداد دیده‌اید که برایتان ناراحت‌کننده بوده‌اند؟
- آیا در بیداری احساس کرده‌اید که سانحه دوباره در حال وقوع است مانند فلشبک؟
بخش B؛ اجتناب
- آیا تلاش کرده‌اید از فکر کردن یا صحبت کردن درباره رویداد آسیبزا اجتناب کنید؟
- آیا از مکان‌ها، افراد یا موقعیت‌هایی که شما را به یاد آن رویداد می‌اندازند، دوری کرده‌اید؟
بخش C؛ تغییرات منفی در افکار و احساسات
- آیا احساس بی‌اعتمادی یا دوری از دیگران داشته‌اید؟
- آیا احساس گناه، شرم یا سرزنش خود به‌خاطر سانحه داشته‌اید؟
- آیا متوجه کاهش در توانایی خود برای تجربه احساسات مثبت مانند شادی، محبت یا رضایت شده‌اید؟
بخش D؛ افزایش تحریک‌پذیری و واکنشپذیری
- آیا احساس تحریک‌پذیری، عصبانیت یا خشم داشته‌اید، حتی در موقعیتهای بی‌اهمیت؟
- آیا همیشه احساس کرده‌اید در حالت آماده‌باش یا هوشیاری بیش از حد هستید؟
- آیا با مشکل در خوابیدن یا بیدار ماندن در خواب مواجه بوده‌اید؟
نحوه امتیازدهی
- برای هر سؤال، نمره‌ای از 0 تا 4 ثبت کنید.
- مجموع نمرات را محاسبه کنید (حداکثر نمره: 44).
تفسیر نمره نهایی تست PTSD
برای تفسیر نتیجه تست خود با توجه به امتیاز به دست آمده، به جدول زیر توجه کنید:
| مجموع نمره | تفسیر اولیه |
| 0 تا 13 | احتمال پایین برای PTSD |
| 14 تا 25 | احتمال متوسط؛ ممکن است استرس حاد یا علائم گذرا باشد |
| 26 تا 34 | احتمال بالا برای PTSD؛ توصیه به مراجعه به روان‌درمانگر |
| 35 به بالا | احتمال بسیار بالا برای PTSD؛ ارزیابی تخصصی فوری توصیه میشود. |
نکته! این تست به‌عنوان ابزار غربالگری اولیه طراحی شده و به‌تنهایی برای تشخیص قطعی اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) کافی نیست. برای ارزیابی دقیق و دریافت درمان مناسب، مراجعه به روانپزشک یا روانشناس بالینی ضروری است.
درمان PTSD
درمان اضطراب پس از سانحه، شامل دو بخش اصلی میشود:
رواندرمانی
برای درمان اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در بزرگسالان و کودکان، از چند نوع روش رواندرمانی یا گفت‌وگو درمانی استفاده میشود. برخی از روش‌های مؤثر در درمان PTSD عبارتند از:
درمان شناختی
درمان شناختی به فرد کمک می‌کند الگوهای فکری منفی یا نادرستی را که در ذهن او تثبیت شده‌اند و موجب ماندگاری ذهنی در تجربه سانحه شده‌اند، شناسایی و اصلاح کند.
برای مثال، فرد ممکن است به اشتباه باور داشته باشد که خود مقصر وقوع سانحه است یا هر لحظه امکان دارد آن اتفاق مجدد اتفاق بیفتد. این شیوه معمولاً همراه با درمان از طریق مواجهه به‌کار گرفته میشود.
درمان از طریق مواجهه
این روش، یک درمان رفتاری است که فرد را به‌صورت ایمن و کنترل‌شده با موقعیت‌ها، خاطرات یا احساساتی روبه‌رو می‌کند که باعث اضطراب و ترس شده‌اند. هدف آن، کاهش حساسیت به این محرک‌ها و افزایش توانایی کنار آمدن با آن‌هاست.
این نوع درمان به‌ویژه در کاهش شدت کابوس‌ها و فلش‌بک‌ها موثر واقع میشود. در برخی رویکردهای مدرن‌تر، از فناوری واقعیت مجازی برای بازسازی موقعیتی که سانحه در آن رخ داده استفاده میشود تا فرایند مواجهه مؤثرتر باشد.
حساسیت‌زدایی با حرکات چشم و پردازش مجدد
در این روش، فرد ضمن مواجهه با خاطره آسیبزا، حرکات چشم هدایت‌شده‌ای را انجام می‌دهد. این فرایند به پردازش مؤثرتر خاطرات دردناک کمک می‌کند و در نهایت میتواند باعث تغییر واکنش عاطفی فرد نسبت به آن خاطرات شود.
در کنار این روش‌ها، درمانگر به بیمار کمک می‌کند تا مهارتهای مقابله با استرس را یاد بگیرد و در مواجهه با موقعیتهای دشوار زندگی، کنترل بیشتری بر احساسات خود داشته باشد.
تمام این روش‌های رواندرمانی میتوانند در کاهش ترس پایدار ناشی از تجربه سانحه مؤثر باشند. انتخاب روش مناسب درمان و تصمیم‌گیری در مورد ترکیب آنها، با مشورت مستقیم با متخصص سلامت روان انجام میشود.
درمان با این روش میتواند به‌صورت فردی، گروهی یا ترکیبی از هر دو صورت بگیرد. در جلسات گروه‌درمانی، فرد با کسانی که تجربه‌ای مشابه دارند در ارتباط قرار می‌گیرد و این همدلی میتواند روند بهبودی را تقویت کند.
دارودرمانی
در کنار رواندرمانی، استفاده از برخی داروها نیز برای کاهش علائم PTSD رایج و مؤثر است. انواع داروهایی که در این زمینه استفاده میشوند، عبارت‌اند از:
داروهای ضد افسردگی
این داروها به کاهش علائم افسردگی و اضطراب کمک می‌کنند و در بهبود اختلالات خواب و تمرکز نیز مؤثر هستند. برخی از داروهای بازدارنده بازجذب سروتونین مانند سرترالین و پاروکستین، توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای درمان PTSD تأیید شده‌اند.
داروهای ضد اضطراب
این داروها به کاهش احساس اضطراب کمک می‌کنند، اما به‌دلیل پتانسیل سوء مصرف، تنها برای دوره‌های کوتاه‌مدت تجویز میشوند. مصرف داروهای ضد استرس باید تحت نظر دقیق پزشک انجام گیرد.
پرازوسین
برخی مطالعات نشان داده‌اند که پرازوسین میتواند در کاهش یا کنترل کابوس‌های ناشی از PTSD مؤثر باشد. با این حال، یافته‌های جدیدتری حاکی از آن است که تأثیر این دارو ممکن است از داروهای غیر اختصاصی بیشتر نباشد.
تفاوت نتایج پژوهش‌ها ممکن است به دلیل تفاوت در جمعیت مورد مطالعه باشد. بنابراین، مصرف پرازوسین باید با نظر پزشک انجام شود تا مشخص شود آیا برای وضعیت خاص بیمار مناسب است یا خیر.
در دکتردکتر، می‌توانید نسخه روانپزشک خود را بارگزاری کنید و برای سفارش آنلاین دارو، از داروخانه آنلاین دکتردکتر کمک بگیرید.
درمان PTSD در بزرگسالان
درمان استرس پس از سانحه، معمولاً به‌صورت درمان هفتگی است و 12 تا 20 جلسه طول می‌کشد. این جلسات، شامل موارد زیر است:
- مشاوره فردی با تمرکز بر پردازش تروما
- ادامه یا آغاز دارودرمانی در صورت نیاز
نکته! پیگیری روند درمان، ارزیابی دوباره علائم و تنظیم برنامه مهم است.
درمان PTSD در کودکان
درمان کودکانی که دچار اضطراب پس از سانحه شده‌اند، شامل این موارد است:
- جلسات درمانی مخصوص کودکان با دخالت والدین
- آموزش و مشارکت والدین و معلمان
- استفاده از جلسات گروهی خانواده‌محور برای ایجاد حمایت ساختاری و افزایش مهارتهای مقابلهای
چطور می‌توان از اختلال اضطراب پس از سانحه پیشگیری کرد؟
برای جلوگیری از بروز PTSD، می‌توان طبق مسیر زیر پیش رفت:
- آغاز تیمی رواندرمانی به‌محض امکان؛
- آموزش مهارتهای مقابله با استرس؛
- تقویت حمایت اجتماعی و خانواده؛
- گوش دادن، همدلی و حضور فعال در مراحل اولیه پس از سانحه.
نقش اطرافیان در کنترل اثرات اختلال اضطراب پس از سانحه و بهبودی آن
حمایت اطرافیان، تاثیر زیادی در بهبودی علائم ناشی از این اختلال دارد. از این رو بهترین رویکرد در این زمان، توجه به نکات زیر است:
- تشویق به مراجعه و ادامه درمان
- فراهم کردن فضای امن و قابل اعتماد
- همراهی در جلسات یا آموزش خانواده‌محور
- نگهداری مراقبت از خود (خودمراقبتی) تا توان پشتیبانی بالا
اولین قدم برای درمان پی تی اس دی؛ پذیرش مشکل!
اگر تجربه سانحه و پیامدهای آن زندگی‌تان را تحت تأثیر قرار داده، مراجعه به پزشک یا متخصص سلامت روان ضروری است. در کنار ادامه درمان، می‌توانید از راهکارهای زیر برای کنار آمدن بهتر با علائم کمک بگیرید:
- به برنامه درمانی پایبند باشید؛ اثربخشی دارو و رواندرمانی نیازمند زمان است. به خود یادآوری کنید که روند بهبود تدریجی است و تداوم درمان، جلسات منظم و همکاری با درمانگر، کلید پیشرفت شماست.
- در مورد PTSD آگاهی پیدا کنید؛ شناخت بهتر از ماهیت اختلال و دلایل بروز آن، به شما کمک می‌کند احساسات خود را بهتر درک کرده و واکنش‌های سالم‌تری داشته باشید.
- از خود مراقبت کنید؛ خواب کافی، تغذیه مناسب، فعالیت بدنی منظم و داشتن آرامش ذهنی، نقش مهمی در کنترل علائم دارند. بهتر است مصرف کافئین و نیکوتین را کاهش دهید یا به‌طور کامل کنار بگذارید.
- از مصرف خودسرانه دارو یا مواد پرهیز کنید؛ استفاده از الکل یا مواد مخدر ممکن است در ابتدا آرام‌بخش به نظر برسد، اما در بلندمدت آسیبزا بوده، روند درمان را مختل کرده و مشکلات بیشتری ایجاد می‌کند.
- الگوهای اضطراب را قطع کنید؛ زمانی که دچار اضطراب شدید، با پیاده‌روی یا انجام فعالیتی لذت‌بخش مانند مطالعه یا تماشای فیلم، تمرکز خود را از احساسات منفی منحرف کنید.
- روابط حمایتی را حفظ کنید؛ وقت‌گذرانی با دوستان، خانواده یا افراد مورد اعتماد، احساس امنیت و آرامش را افزایش می‌دهد.
- در گروه‌درمانی شرکت کنید؛ با مشورت متخصص، می‌توانید گروه‌های حمایتی مناسب پیدا کنید. این گروه‌ها از طریق کلینیک‌های رواندرمانی، مراکز اجتماعی یا راهنماهای آنلاین قابل دسترسی هستند.
اگر حس لغزش در مسیر درمان دارید، نا امید شده‌اید یا قصد خودکشی دارید، قبل از هر اقدامی، با استفاده از سرویس ویزیت آنلاین روانشناسی دکتردکتر، در اسرع وقت با پزشک صحبت کنید و تا بهتر شدن اوضاع، با پزشک در ارتباط باشید تا از این گذرگاه سخت، عبور کنید.
منابع:
