تصور کنید فردی در اطراف شما ناگهان خشکاش میزند و بیحرکت میشود؛ ساعتها در سکوت میماند؛ حرفی نمیزند یا حرکات عجیب و غریب از خودش نشان میدهد، درحالی که ذهناش پر از هذیان و توهم است. این حالت دردناک و آزاردهنده نشاندهنده علائم اسکیزوفرنی کاتاتونیک است؛ بیماری مزمنی که ترکیبی پیچیده از مشکلات حرکتی و رفتاری است و میتواند زندگی فرد و اطرافیان او را بهشدت تحت تأثیر قرار دهد. با وجود سختی و پیچیدگی اختلال کاتاتونیا، امکان بهبود شرایط و علائم بیمار وجود دارد، به شرط آنکه تشخیص و درمان این بیماری بهموقع انجام شود. در این مقاله از دکتردکتر، با علائم کلیدی اسکیزوفرنی کاتاتونیک و روشهای درمان کاتاتونیا بیشتر آشنا میشویم تا درک بهتر و جامعتری از این بیماری نادر اما بسیار ناراحتکننده پیدا کنیم.
اسکیزوفرنی کاتاتونیک چیست؟
در اسکیزوفرنی کاتاتونیک (Catatonic Schizophrenia) فرد رفتارهای حرکتی غیرعادی، مثل بیحرکتی طولانی و سکوت دارد یا مثل مجسمه، خشکاش میزند؛ همچنین، گاهی ممکن است فرد بیشازحد بیقرار و آشفته شود. در واقع، در این نوع از اسکیزوفرنی، علاوه بر نشانههای روانپریشی معمول مثل هذیان، توهم و تفکر نامنظم، نشانههایی از کاتاتونیا هم به چشم میخورد. کاتاتونیا نوعی اختلال روان-حرکتی است که میتواند به شکل بیتحرکی شدید یا برعکس، بیقراری، تقلید حرکات یا تکرار طوطیوار گفتار در فرد بیمار بروز کند.
در نسخههای پیشین راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی (DSM)، اسکیزوفرنی کاتاتونیک بهعنوان یکی از انواع رسمی اسکیزوفرنی معرفی میشد. بااینحال، در نسخه پنجم DSM، کاتاتونیا صرفا یک «ویژگی» تشخیصی است که میتواند در کنار اختلالاتی مثل اسکیزوفرنی دیده شود و شدت اختلال را نشان دهد.
بهعبارت دیگر، در جدیدترین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، اسکیزوفرنی کاتاتونیک دیگر یک تشخیص مجزا نیست. سازمان جهانی بهداشت هم در جدیدترین نسخه طبقهبندی بینالمللی آماری بیماریها (ICD 11) اصطلاح «اسکیزوفرنی کاتاتونیک» را حذف کرده است و کاتاتونیا را یکی از ویژگیهای تشخیصی احتمالی در نظر میگیرد که ممکن است همراه با برخی اختلالات مثل اسکیزوفرنی دیده شود. تحقیقات جدید نشان میدهند که بین ۱۰ تا ۲۵ درصد از افراد مبتلا به اسکیزوفرنی ممکن است دچار دورههایی از کاتاتونیا هم باشند.
علائم کلیدی اسکیزوفرنی کاتاتونیک
با اینکه اسکیزوفرنی کاتاتونیک دیگر یک تشخیص رسمی نیست، اما حالاتی که پیشتر با این اسم شناخته میشدند، درحالحاضر تحت عنوان اسکیزوفرنی همراه با کاتاتونیا بررسی میشوند. کاتاتونیا یک سندروم پیچیده عصبی روانپزشکی است که در آن حرکات و رفتار فرد از هماهنگی خارج میشوند. این علائم بیشتر به شکل مشکلات حرکتی عجیب دیده میشوند و شدت آنها ممکن است بهطور مداوم تغییر کند. علائم اسکیزوفرنی کاتاتونیک بیشتر به شکل مشکلات حرکتی عجیب مثل حالات کنارهگیر و کمتحرک یا حالات بیقرار و بسیار تحریکپذیر دیده میشوند. این نوسان بین «قفل شدن» و «بیشفعالی عجیب» میتواند تشخیص و برخورد با این حالت از اسکیزوفرنی را هم برای خانواده و هم برای درمانگر دشوارتر کند.
علائم حرکتی برجسته
کاتاتونیا اغلب با علائم حرکتی عجیب و خاصی شناخته میشود که بیهدف، تقلیدی و بیقرار انجام میشوند، بدون اینکه ارتباطی منطقی با محرکهای محیطی داشته باشند. این علائم نشان میدهند که سیستم حرکتی و واکنشی فرد از تنظیم خارج شده است و بخشهایی از مغز که حرکات فرد را کنترل میکنند، دیگر درست فرمان نمیدهند. این مسئله ممکن است به خاطر بههمریختگی مواد شیمیایی مغز مثل گابا، گلوتامات و دوپامین ایجاد شود.
نکته مهم این است که بسیاری از بیماران برخلاف آنچه نشان میدهند، محیط را درک میکنند و حتی ممکن است وقایع را به خاطر بسپارند و بعداً آنها را به یاد بیاورند؛ اما زمانیکه روانگسیختگی کاتاتونی پدیدار میشود، ذهن و بدن بیمار از تعادل خارج میشوند.
در DSM-5 به ۱۲ علامت کاتاتونیا اشاره شده است که اگر بیمار سه مورد از آنها را نشان دهد، بهاحتمال قوی به اختلال اسکیزوفرنی کاتاتونیک مبتلا است. از این ۱۲ علامت، ۹ علامت به حرکات بدن و اندامها مربوط میشوند که آنها را در ادامه فهرست میکنیم:
- استوپر (Stupor): در حالت استوپر یا خشکزدگی کامل، با اینکه بیمار بیدار و هشیار است، تقریباً هیچ حرکت یا واکنشی ندارد و با محیط ارتباط برقرار نمیکند. در این حالت، حتی ممکن است به درد هم جواب ندهد.
- کاتالپسی (Catalepsy): بدن بیمار در هر وضعیتی که قرار داده شود، باقی میماند، بهشکلی که انگار ارادهای در حرکت دادن بدناش ندارد و اختیارش دست خودش نیست.
- انعطاف مومی (Waxy Flexibility): بدن بیمار در برابر حرکت اندکی کمی مقاومت دارد و بعد بهآهستگی به حالت اولیه بازمیگردد. بدن در این وضعیت شُل و شبیه به موم (شمع گرمشده) منعطف است.
- اکوپراکسی (Echopraxia): در این وضعیت، بیمار حرکات یا رفتارهای بقیه را تقلید میکند؛ مثلاً، اگر کسی دستاش را تکان بدهد، بیمار هم همان کار را تکرار میکند.
- وضعیتگیری (Posturing): بیمار خودش یک حالت عجیب و اغلب ناراحتکننده و دردناک میگیرد و در همان وضعیت، ثابت و بیحرکت میماند.
- بیقراری (Agitation): در این وضعیت، بیمار بهاصطلاح آژیته است، یعنی با کلافگی و عصبانیت، حرکات زیاد و بیوقفهای انجام میدهد که ربطی به اتفاقات بیرونی ندارند. رفتارهای بیقرار یا آژیته زمانی علامت کاتاتونیا محسوب میشوند که دلیل مشخصی نداشته باشند و واکنشی به محیط اطراف نباشند.
- ژستها یا رفتارهای عجیب (Mannerisms): در حالت منریسم یا همان رفتارهای عجیب، بیمار کارهای معمولی را بهشکلی عجیب، غیرعادی یا اغراقآمیز و کاریکاتوری انجام میدهد. بهعنوان مثال، راه رفتن، دست دادن یا حتی نشستن بیمار عجیب و خاص میشود، انگار در حال نقش بازی کردن است.
- استریوتایپی (Stereotypy): بیمار حرکات تکراری و بیهدف مثل ور رفتن با انگشتها یا مالیدن دستهایش نشان میدهد، بدون اینکه دلیل مشخصی داشته باشد.
- شکلکهای عجیب (Grimacing): یک حالت صورت را برای مدت طولانی بهشکلی سفت و سخت نگه میدارد، مثلاً یک لبخند نامناسب دارد که در این وضعیت عادی نیست.
علائم منفی و ارتباط کلامی
علاوهبر حرکات عجیب و غیرعادی، بیمار مبتلا به اسکیزوفرنی نوع کاتاتونیک ممکن است در ارتباط کلامی خود هم دچار مشکلات فراوانی باشد. سه مورد از علائم منفی بیمار کاتاتونیک شامل این موارد میشوند:
- نگاتیویسم (Negativism): بیدلیل مقاومت و مخالفت میکند و به دستورها یا محرکها پاسخ نمیدهد. در چنین حالتی، بیمار بهاصطلاح لج میکند یا دقیقاً برعکس چیزی که از او خواسته شده است، عمل میکند.
- میوتیسم (Mutism): در این وضعیت، بیمار خیلی کم حرف میزند یا اصلاً صحبت نمیکند، بدون اینکه مشکل زبانی یا دلیل دیگری داشته باشد.
- اکولالی (Echolalia): در این حالت، بیمار حرفها یا صداهای بقیه را تکرار میکند، بدون اینکه از معنی آنها آگاه باشد.
بهطور کلی، اگر بیمار ۳ علامت از ۱۲ علامت حرکتی و کلامی را که توضیح دادیم، از خود نشان دهد، بیماری اسکیزوفرنی او از نوع کاتاتونیک تشخیص داده میشود.
انواع اختلال اسکیزوفرنی کاتاتونیک
کاتاتونیا یک وضعیت ثابت و یکدست نیست و علائم آن ممکن است کم یا زیاد شوند یا از یک حالت به حالت دیگر تغییر کنند. بهطور کلی، بیماری اسکیزوفرنی کاتاتونیک ممکن است به سه شکل اصلی کمتحرکی/کندی شدید یا بهاصطلاح آکینتیک (Akinetic)، پرتحرکی/تحریکپذیری شدید یا هایپرکینتیک (Hyperkinetic) و همچنین، ترکیبی (Mixed) بهصورت رفتوبرگشت بین بیحرکتی و بیقراری دیده شود.
در نوع بیحرکتی، علائم استوپر، میوتیسم و نگاتیویسم دیده میشوند؛ یعنی بیمار بهشدت بیحرکت میشود، حرف نمیزند و واکنشی ندارد. همچنین، ممکن است کاتالپسی یا انعطاف مومی نشان دهد؛ یعنی بدن خود را در حالت غیرطبیعی نگه دارد یا در برابر حرکت مقاومت خفیفی نشان دهد. در این حالت، فرد گاهی ساعتها بیتحرک و ساکت باقی میماند. حالت کمتحرکی ممکن است فرد را دچار کمآبی، سوتغذیه و حتی زخم بستر کند؛ به همین علت بهتر است سریعتر تشخیص داده شود و مورد درمان قرار بگیرد.
در نوع پرتحرکی، فرد بیشفعال و بیقرار است و ممکن است بیشازحد و بدون کنترل، رفتارهای غیرقابل پیشبینی نشان بدهد یا حرفهای دیگران را بیهدف تکرار کند. در چنین مواردی، فرد ممکن است به اطرافیان یا به خودش ناخواسته آسیب بزند یا حتی رفتارهای ناایمن نشان دهد. در بعضی موارد هم فرد بین دو وضعیت پرتحرکی و کمتحرکی جابهجا میشود؛ مثلاً ممکن است چند ساعت بیحرکت و ساکت بماند و بعد ناگهان بیقرار و پرتحرک شود. این شرایط هم مدیریت علائم را دشوارتر میکند.
در خطرناکترین حالت که به کاتاتونی بدخیم (Malignant Catatonia) معروف است، فرد ممکن است علائم شدیدتری مثل تب شدید، ضربان نامنظم قلب یا فشار خون ناپایدار نشان بدهد. این حالت میتواند کشنده باشد و فوریت پزشکی محسوب میشود. درصورت بروز هریک از علائم کاتاتونیا، کمک گرفتن از یک پزشک یا روانپزشک متخصص بسیار مهم است. گزینه ویزیت آنلاین یا دریافت نوبت ویزیت حضوری از تیم پزشکان دکتردکتر میتواند دسترسی شما را به افراد متخصص راحتتر کند.
درمان اسکیزوفرنی کاتاتونیک
کاتاتونیا اغلب یک وضعیت اورژانسی پزشکی در نظر گرفته میشود؛ زیرا اگر فوری درمان نشود، میتواند فرد را در معرض خطر کمآبی، سوتغذیه، عفونت، زخم بستر و حتی ایجاد لختههای خونی قرار دهد و جان بیمار را به خطر بیندازد. در اغلب موارد، درمان اسکیزوفرنی کاتاتونیک شامل چند مرحله مراقبتهای حمایتی، دارو درمانی و گاهی تحریک مغزی مثل درمان با شوک الکتریکی (Electroconvulsive Therapy) یا همان ECT میشود. اگر فرد در حال مصرف داروهای ضدروانپریشی باشد، در اغلب موارد باید طبق تجویز پزشک بهسرعت آنها را قطع کند؛ زیرا این داروها ممکن است باعث بدتر شدن کاتاتونیا شوند.
معمولاً، آرامبخشهای بنزودیازپین مثل لورازپام خط مقدم درمان اسکیزوفرنی کاتاتونیک هستند. خیلی اوقات، کاتاتونیا بهعلت مشکل در سیستم عصبی گابا ایجاد میشود و بنزودیازپینها بهطور مستقیم روی این سیستم اثر میگذارند. در بعضی موارد، پزشک ممکن است دوز لورازپام را تا حد ۸ تا ۲۴ میلیگرم در روز هم بالا ببرد، بدون اینکه فرد بیشازحد خوابآلوده شود. دارودرمانی بین ۳ تا ۷ روز پس از شروع میتواند اثر کاملتری داشته باشد و بیمار را به سمت بهبودی پیش ببرد.
اگر بیمار به بنزودیازپینها جواب ندهد یا کاتاتونیا بدخیم باشد، درمان پیشنهادی بعدی الکتروشوک است. اگر تب، نوسانات ضربان قلب و مشکلات خودکار بدن غیرقابل کنترل باشد، الکتروشوک با بیهوشی انجام میشود. در روش ECT، یک جریان الکتریکی کنترلشده و تشنجی کوتاه در فرد ایجاد میکند که میتواند علائم کاتاتونیا را بهشکلی موثر و ایمن کاهش دهد.
در بعضی گزارشها دیده شده است که داروهایی مثل آمانتادین یا ممانتین میتوانند بهعنوان مکمل کمککننده باشند، اما شواهد قوی برای همه بیماران وجود ندارد. آمانتادین و ممانتین داروهایی هستند که روی گیرندههای NMDA مغز اثر میگذارند و اغلب برای مشکلات عصبی مثل پارکینسون یا آلزایمر استفاده میشوند؛ اما در برخی موارد کاتاتونیا، این داروها بهعنوان مکمل درمان هم کاربرد داشتهاند. لیتیوم هم در تعدادی از موارد کمک کرده است تا احتمال برگشت علائم کمتر شود. بهطور کلی، درمان خوب و ایمن اسکیزوفرنی کاتاتونیک به همکاری تیمی از روانپزشکها، پرستارها، روانشناسها و توانبخشها احتیاج دارد.
کلام آخر دکتردکتر
اسکیزوفرنی کاتاتونیک یا همان اسکیزوفرنی همراه با کاتاتونیا نادر و پیچیده است، اما قابلیت کنترل و مدیریت دارد. شناخت بهموقع علائم و شروع سریع درمان میتواند تفاوت قابلملاحظهای در کیفیت زندگی فرد و اطرافیان او ایجاد کند. کلید عبور از این چالش نادر اما جدی، آگاهی، تشخیص زودهنگام و همکاری تیم درمانی است. در این راستا، تیم پزشکان، روانپزشکان و روانشناسان دکتردکتر آماده است تا در قالب ویزیت آنلاین یا نوبت حضوری به هموطنان در سراسر کشور خدمات ارائه کند. فراموش نکنید که به کمک شناخت درست و اقدام بهموقع، حتی پیچیدهترین حالات کاتاتونیا هم قابل کنترل و مدیریت هستند.
سوالات متداول
منابع:
MedicalNewsToday
Cleveland Clinic
NCBI
WebMD
Healthlin
