پرخاشگری در کودکان، شامل رفتارهایی عمدی و با هدف آسیب رساندن به دیگران است. این رفتار می‌تواند بهصورت خشونت کلامی (مانند دشنام و فریاد) یا فیزیکی (مانند کتک زدن و هل دادن) بروز کند.
کنترل نکردن این رفتارها، اثر منفی عمیقی بر روان و شخصیت کودک دارد و ممکن است به اختلال در ارتباط با والدین و همسالان، طرد شدن و انزوا منجر شود. برای جلوگیری از این مشکلات، یادگیری نحوه مقابله با پرخاشگری در کودکان، برای والدین و معلمان ضروری است.
در این مطلب از مجله سلامتی و پزشکی دکتردکتر، علل و روش‌های درمانی پرخاشگری کودکان را بررسی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
اگر سوالی داشتید، میتوانید در انتهای مطلب و در بخش نظرات مطرح کنید تا کارشناس سلامتی دکتردکتر پاسخ دهد.
دلایل پرخاشگری در کودکان چیست؟
خشم واکنشی طبیعی و غریزی به تهدیدهاست و می‌تواند در افراد مختلف به شکل‌های متفاوتی بروز کند. دلیل خشمگین شدن زیاد افراد، متنوع و گاهی پیچیده است؛ اما کودکان، معمولا بنابه‌دلایل زیر، رفتارهای پرخاشگرانه نشان میدهند:
- دلایل روانی؛ مانند اضطراب، استرس و ناتوانی در بیان احساسات
- دلایل محیطی؛ شامل تأثیر محیط خانواده و رفتار والدین، همسالان و اولیای مدرسه
- دلایل فیزیولوژیکی؛ شامل اختلالات خواب و سطوح هورمونی نامتعادل
نکته! زیرمجموعه‌های دسته‌بندی فوق، بسیار گسترده هستند که در ادامه بررسی خواهیم کرد.
بررسی دلایل روانی
دلایل روانی مرتبط با بروز پرخاشگری شدید در کودکان، عبارتند از:
اضطراب و استرس
اضطراب و استرس، یکی از مهم‌ترین دلایل پرخاشگری کودکان است زیرا، آنها نمی‌توانند احساسات و استرس خود را مدیریت کنند. در نتیجه برای دفع این استرس‌ها، رفتارهای پرخاشگرانه نشان میدهند. عواملی مانند دعوای والدین، مشاهده صحنه‌های خشونت‌آمیز (مانند دعوا و کتک‌کاری) و اضطراب ناشی از امتحان، استرس را برانگیخته می‌کنند.
تحقیقات مدعی‌اند که سطح بالای استرس در کودکان، سیستم عصبی را تحریک کرده و رفتارهای پرخاشگرانه را تقویت می‌کند.
بر اساس مقاله‌ای منتشرشده در وبسایت موسسه سلامت ملی آمریکا،
بالا بودن سطح کورتیزول (هورمون تنظیم کننده واکنش بدن به استرس)، شدت پرخاشگری را افزایش میدهد.
درنتیجه، هرچقدر کودکان میزان استرس بالاتری داشته باشند، احتمال بروز رفتارهای پرخاشگرانه در آنها بیشتر خواهد بود.
ناتوانی در بیان احساسات
ناتوانی در بیان احساسات، مشکل رایج در میان کودکان است و یکی از مهم‌ترین عوامل پرخاشگری کودکان است. این مسائل، در علم روانشناسی با اصطلاح «ناگویی هیجانی» شناخته میشود. دلایل این مشکل، عبارتند از:
- محدودیت واژگان و مهارت‌های زبانی – کلامی؛ کودکان خردسال، به دلیل محدود بودن دایره کلمات، نمی‌توانند احساسات خود را به‌درستی ابراز کنند. درنتیجه گریه می‌کنند یا جیغ می‌کشند.
- تربیت نادرست؛ اگر والدین، مهارت ابراز احساسات صحیح را به کودکان خود آموزش ندهند، کودک به جای صحبت، به کتک زدن و فریاد کشیدن روی می‌آورد.
- احساس شرم یا ترس از قضاوت شدن؛ برخی از کودکان، به‌دلیل تجربه‌های ناخوشایند، از بیان احساسات خود می‌ترسند؛ زیرا از کتک‌خوردن، رها یا تحقیر شدن وحشت دارند.
گفت‌وگو، صحبت‌کردن و گوش‌دادن فعالانه، مهارت آموزشی مهمی برای کودکان است.
ابتلا به اختلال‌های روانی و رشد عصبی
برخی از کودکان به اختلالهایی مانند اوتیسم مبتلا هستند. این اختلال، عملکرد‌های حرکتی، تکلم، گفتار و یادگیری کودک را تحت تاثیر قرار میدهد. این کودکان در بیان احساسات و خواسته‌های خود ناتوانند و در هنگام کلافگی، پرخاشگری می‌کنند. سایر اختلالهایی که موجب بروز پرخاشگری می‌شوند، عبارتند از:
- اختلال افسردگی اساسی
- اختلال دوقطبی
- اختلال سلوک
- اختلال‌های اضطرابی
- اختلال بیشفعالی و نقص توجه
روش درمان هرکدام از اختلال‌های فوق متفاوت است.
سایر دلایل روانی پرخاشگری در کودکان
علاوه‌بر موارد فوق، قرارگرفتن در موقعیت‌های زیر نیز باعث پرخاشگری کودکان می‌شوند:
- تماشای محتوا (سریال، فیلم و…) خشونت‌آمیز
- انجام بازی‌های خشونت‌آمیز رایانه‌ای
- نا امیدی و کلافگی
- قرار گرفتن در فضای رقابتی و مقایسه
- توجه بیشتر والدین به فرزندان دیگر
- مورد خشونت یا تجاوز واقع‌شدن
نکته! برخی از دلایل روانی پرخاشگری در کودکان، نیازمند مداخلات فوری پزشکی و روانپزشکی است.
بررسی دلایل محیطی
دلایل محیطی، اساسی‌ترین دلایل بروز پرخاشگری در کودکان هستند. در ادامه، مهم‌ترین موارد آن را بررسی خواهیم کرد:
تاثیر خانواده و رفتار والدین بر کودک
خانواده، نخستین محیطی است که کودک در آن رشد می‌کند و والدین، اولین و مهم‌ترین معلمان و کودکان هستند. از این رو، رفتار والدین مستقیماً بر شکل‌گیری شخصیت کودکان، تاثیر دارد. چند مورد از تاثیرات خانواده، بر پرخاشگری کودک، عبارتند از:
- رفتارهای منفی والدین؛ مانند داد زدن، تنبیه بدنی و ابراز رفتارهای خشونت‌آمیز
- اختلافات زناشویی والدین؛ اگر کودک شاهد دعوا و درگیری والدین خود باشد، گاهی استرس خود را با پرخاشگری تخلیه می‌کند.
- کمبود محبت و توجه از سمت والدین؛ گاهی کودک برای جلب توجه والدین و برآورده کردن نیازهای عاطفی، رفتارهای پرخاشگرانه نشان میدهد.
- سبک‌های تربیتی نامناسب؛ مانند روش استبدادی یا بی‌توجهی، میتوانند باعث احساس ناامنی، بی‌توجهی یا ناکامی کودک شده و منجر به بروز رفتارهای تهاجمی شود.
در حالت کلی، اگر کودکان در محیط‌های خشونت‌آمیز رشد کنند، احتمال بروز رفتارهای پرخاشگرانه در آنان افزایش می‌یابد.
نکته! خانواده، نخستین محیطی است که پرخاشگری را به کودک آموزش میدهد.
مشکل با همکلاسیها و اولیای مدرسه
مدرسه، معمولا دومین محیط اجتماعی کودک، بعد از خانواده است و روی بروز رفتارهای پرخاشگرانه، تاثیر دارد. برای مثال، مسخره شدن کودک توسط همکلاسیها یا معلمان، می‌تواند منجر به بروز رفتارهای پرخاشگرانه شود. در ادامه برخی از دلایل پرخاشگری در کودکان دبستانی را بررسی می‌کنیم:
- افت تحصیلی
- ناراحتی از همکلاسیها
- ناراحتی از معلم
- ناراضی‌بودن از محیط مدرسه
- زورگویی و زورگویی دانش‌آموزان دیگر
- تلاش برای رقابت یا برتری ناسالم
- تاثیرگرفتن از همکلاسی‌های زورگو و قلدر
- تشکیل گروه برای آزاردادن سایر دانش‌آموزان
- مشکلات خانوادگی
- والدین پرخاشگر
- ابتلا به افسردگی یا اختلال‌های یادگیری
- ناکامی مکرر در رسیدن به خواسته‌ها
- عوارض ناشی از مصرف دارو
موارد بالا میتوانند خشم کودکان را تشدید کنند. بنابراین، همدلی و گفت‌وگو با کودک پرخاشگر، می‌تواند به پیدا کردن علت اصلی، کمک کند.
بررسی دلایل فیزیولوژیکی
دلایل فیزیولوژیکی پرخاشگری کودکان، عبارتند از:
- صدمات مغزی؛ (مانند: ضایعات و ضربه مغزی، آسیب به نواحی مغز، مشکلات سیستم عصبی و تحریک‌شدن غده هیپوتالاموس) میتوانند باعث اختلال در تنظیم احساسات و رفتارها شوند.
- مشکلات جسمانی؛ (مانند درد مزمن یا ناتوانی حرکتی، اختلالات خواب، شنوایی، کلامی، بینایی، اختلال در ترشح هورمون‌ها، نبود تعادل هورمونی و بلوغ زودرس پسران) میتوانند موجب افزایش تحریک‌پذیری و پرخاشگری در کودکان شوند.
برای تشخیص علت دقیق پرخاشگری، میتوانید به متخصصین روانشناسی یا دکتر روانپزشک مراجعه کنید.
علائم پرخاشگری در کودکان چیست؟
در ادامه برخی از علل پرخاشگری در کودکان را بررسی می‌کنیم:
بروز رفتارهای تهاجمی
شایع‌ترین علامت پرخاشگری، بروز رفتارهای تهاجمی، ازجمله موارد زیر است:
- عصبانیت
- فریاد زدن
- کتک‌کاری
- هل دادن
- گاز گرفتن
- پرتاب اشیا
- شکستن اشیا
- ضربه‌زدن
- استفاده از اشیا به عنوان سلاح
- تولید صداهای ناهنجار
- نگاه‌های خشمگین
- دندان قروچه
- صدمه زدن به حیوانات
- پاره کردن کتاب‌ها و دفاتر خود و دیگران
- فرار از خانه و مدرسه
- برهم زدن نظم
- آسیب به دیگران با ابزار خاص
هدف کودکان از انجام این کارها، تخلیه خشم و ناراحتی‌هایی است که نمی‌توانند به درستی آنها را ابراز کنند.
همکاری نکردن با والدین یا معلمان
کودکان پرخاشگر، اغلب از انجام کارهایی که به آنها سپرده میشود، سرپیچی می‌کنند. برای مثال، در خانه با والدین خود همکاری نمی‌کنند یا از قوانین کلاس و مدرسه، سرپیچی می‌کنند. همچنین، گاهی برای ابراز وجود و جلب توجه، درست برعکس قوانین خانه یا مدرسه رفتار می‌کنند. چند مورد از رفتارهای مرتبط را بررسی می‌کنیم:
- انجام ندادن تکالیف
- لج‌بازی و مخالفت
- عذر و بهانه‌های غیرمنطقی
- بی‌توجهی عمدی به کلاس درس و معلم
- پاسخ‌های تند و بی‌ادبانه
- نادیده گرفتن دستورات و قوانین
- دروغ‌گویی
- تخریب کردن لوازم مدرسه و همکلاسیها
این رفتارها، اغلب نشان‌دهنده نیاز کودک به توجه، استقلال و مدیریت احساسات است. در چنین موقعیت‌هایی، رفتار اصولی با کودک اهمیت دارد.
گریه‌ها و فریاد‌های غیرعادی
گریه‌های مکرر و فریاد زدن بدون دلیل مشخص، یکی دیگر از نشانه‌های پرخاشگری در کودکان هستند. این کودکان، در شرایطی که احساس ناامیدی و ناکامی دارند، برای رفع استرس خود به این رفتارها متوسل می‌شوند. مثلا:
- فریاد زدن هنگام نه شنیدن؛ هنگامی که والدین یا معلمان، به درخواست‌های کودک پاسخ منفی میدهند، ممکن است کودک با صدای بلند جیغ بزند.
- گریه بی‌دلیل در موقعیت‌های عمومی؛ گاهی کودکان پرخاشگر، بدون دلیل در محیط عمومی مانند مهمانی، فروشگاه و مدرسه، بدون دلیل گریه می‌کنند.
- گریه به خاطر تغییرات کوچک؛ برای مثال، والدین می‌خواهند کودک را به پارک ببرند، اما به‌دلیل هوای سرد یا بارانی مجبور می‌شوند به خانه برگردند. در این موقعیت، کودک پرخاشگر، واکنش‌های آزاردهنده و غیرمعمول نشان میدهد.
- جیغ و فریاد هنگام شکست؛ اگر نمره امتحان کودک پرخاشگر پایین باشد، یا هنگام بازی از دوستانش شکست بخورد، با صدای بلند فریاد می‌زند.
بررسی علائم پرخاشگری کودکان در سنین مختلف
رفتارهای پرخاشگرانه، در هر بازه زمانی به شکلی متفاوت بروز می‌کنند. در جدول زیر، نکات مهم را آورده‌ایم:
| سن | علائم | علت |
| کودکان زیر یک سال (طبیعی) | گاز گرفتن، گریه | درد دندان و لثه |
| کودکان ۲ ساله | جیغ، گریه | ناتوانی در بیان احساسات |
| کودکان ۳ ساله | لج‌بازی، عصبانیت، گریه | نداشتن شناخت کافی نسبت به محیط اطراف |
| پرخاشگری در کودکان ۷ ساله | لج‌بازی، سرپیچی از قوانین | ورود به مدرسه (آزمون و خطا شخصیتی) |
| کودکان ۹ ساله | خشونت، گوشه‌گیری، خجالتی‌بودن | استقلال‌طلبی، نزدیک شدن به بلوغ شناختی |
| کودکان ۱۱ ساله | تند‌خویی، عصبانیت | آغاز تغییرات هورمونی، نیاز شدید به استقلال‌طلبی |
برای مقابله با پرخاشگری کودکان در سنین مختلف، به روانشناس یا مشاور خانواده مراجعه کنید.
پیامدهای پرخاشگری در کودکان چیست؟
پرخاشگری در کودکان اگر درمان نشود، روی رشد روانی و اجتماعی کودک اثر جدی دارد و نه‌تنها برای کودک، بلکه برای اطرافیان و جامعه نیز از این رفتارها دچار آسیب خواهند شد. مهم‌ترین پیامدهای پرخاشگری کودکان را در ادامه بررسی می‌کنیم:
تاثیر منفی بر سلامت روانی
یکی از اصلی‌ترین پیامدهای پرخاشگری، تأثیر منفی آن بر سلامت روانی کودک است. کودکی که به رفتارهای پرخاشگرانه عادت دارد، معمولاً با مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی و کاهش اعتماد به نفس مواجه میشود.
برخی از افراد، از دوران کودکی بیان درست احساسات را نیاموخته‌اند و منجر به ناتوانی در مدیریت احساسات، احساس ناکامی و تنش میشود. در بعضی موارد، این وضعیت ممکن است به مشکلات روان‌شناختی جدی‌تر(مانند ابتلا به اختلال‌های اضطرابی و افسردگی در بزرگسالی)، منجر شود.
مشکل در ایجاد روابط دوستانه
کودکان پرخاشگر، در ایجاد و حفظ روابط دوستانه، مشکل دارند؛ زیرا دیگران از آنها دوری می‌کنند، یا از تعامل با آنها می‌ترسند. این کودکان ممکن است، منزوی شده یا از کسب مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی محروم بمانند.
افت تحصیلی و انزوای اجتماعی
پرخاشگری، تاثیر مستقیمی بر عملکرد تحصیلی کودکان دارد. رفتارهای پرخاشگرانه، تمرکز کودک و میزان یادگیری او را در کلاس درس کاهش میدهند. این موقعیت بر پیشرفت تحصیلی کودک، تاثیر منفی می‌گذارد. بی‌انگیزگی و احساس ناکافی بودن در زمینه تحصیل نیست، پرخاشگری را تشدید می‌کند.
راهکارهای مدیریت پرخاشگری در کودکان
انتخاب نحوه درمان پرخاشگری در کودکان، با شدت و علت پرخاش، ارتباط مستقیم دارد. در موارد خفیف، میتوان کودک را با انجام روش‌های ساده،آرام کرد؛ اما با شدت این الگوی رفتاری، وجود مشاوره با روانشناس یا روانپزشک ضروری است.
همچنین، به‌عنوان والدین کودک، باید ها و نباید‌های زیر را در نظر بگیرید:
| بایدها | نبایدها |
|---|---|
| با آرامش و ملایمت با کودک رفتار کنید. | در مقابل دیدگان کودک با همسر خود بحث یا دعوا نکنید. |
| اجازه دهید کودک در مورد مشکلات خود با شما حرف بزند. | کودک را در هر موقعیتی تنبیه و توبیخ نکنید. |
| به خواسته‌ها و نیازهای کودک خود توجه کنید. | تنش و اضطراب را از محل زندگی دور نگه دارید. |
| ویژگی‌های مثبت کودک را بیان کنید. | کودک خود را تحقیر نکنید. |
| به کودک خود حق انتخاب بدهید. | در حضور کودک از مشکلات خانوادگی صحبت نکنید. |
| در مورد رفتارهای کودک با معلم او صحبت کنید. | کودک خود را با هم‌سن‌وسال‌هایش مقایسه نکنید. |
| به سلامت جسمانی و روانی کودک توجه کنید. | در مورد رفتارهای کودک تصمیمات یکجانبه نگیرید. |
| به علایق و سلایق کودک احترام بگذارید. | کودک را به انجام خواسته‌های خود مجبور نکنید. |
| با کودک خود بازی کنید. | هنگام پرخاشگری کودک، مقابله به مثل نکنید. |
| به کودک خود تصمیم‌گیری بدهید. | اگر از همسر خود جدا شده‌اید، کودک را نسبت به او بدبین نکنید. |
| کودک را تنبیه بدنی نکنید! |
در نهایت، برای آموزش تکنیکهای اصولی فرزندپروری، به دکتر روانشناس و مشاور خانواده مراجعه کنید.
تکنیکهای رفتاری برای درمان پرخاشگری در کودکان
برای مدیریت پرخاشگری در کودکان، انجام تکنیکهای زیر مهم است:
- تقویت رفتار مثبت؛ هنگامی که کودک مثبت رفتار می‌کند، بلافاصله او را تشویق کنید. این تشویق می‌تواند کلامی یا همراه با جایزه‌های کوچک باشد.
- بی‌توجهی به رفتارهای نامطلوب؛ هنگامی که کودک فریاد می‌کشد، یا رفتار نامطلوب نشان میدهد، بهتر است والدین تکنیک «بی‌توجهی کنترل‌شده» را به کار بگیرند. یعنی به او توجهی نشان ندهند.
- مدیریت زمان‌بندی؛ اگر کودک به رفتار خود ادامه داد، والدین میتوانند او را از موقعیت کنونی دور کنند. این اقدام در آرام‌شدن کودک موثر است.
- انجام تکنیک توقف و فکر کردن؛ اگر کودک عصبانی است، والدین به او بگویند، «قبل از اینکه چیزی بگویی، چند نفس عمیق بکش و فکر کن».
- انجام تکنیکهای آرام‌سازی؛ برای مثال، اگر کودک عصبانی است، والدین او را در آغوش گرفته و از او بخواهند نفس عمیق بکشد.
نکته! برای نتیجه‌گیری از این تکنیک‌ها، والدین باید صبور باشند.
اصلاح رفتار والدین
در اغلب موارد، علت اصلی پرخاشگری در کودکان، رفتار نادرست والدین و شرایط نامناسب خانوادگی است. زیرا، کودک ابتدا پرخاشگری را از والدین خود می‌آموزد. درنتیجه، در صورتی که شما به‌عنوان والدین کودک، رفتار درستی با او ندارید. لطفا به نکات زیر توجه کنید:
| نکات | توضیح | راهکار |
| ایجاد فضای امن برای صحبت کردن با کودک | کودکانی که میتوانند آزادانه درباره احساسات، نگرانی‌ها، و مشکلات خود صحبت کنند، کمتر به رفتارهای پرخاشگرانه روی می‌آورند. | گوش دادن فعال، همدلی، اجتناب از تهدید و سرزنش، تشویق به بیان احساسات |
| اجتناب از تنبیه بدنی | تنبیه بدنی، نه‌تنها کارساز نیست، بلکه میزان پرخاشگری کودک را تشدید می‌کند. | تشویق رفتار مثبت، آموزش مهارت حل مسئله، برخورد قاطعانه در چارچوب روش‌های علمی |
| مراجعه به روانشناس | والدینی که از مشکلات شخصیتی رنج می‌برند، و با فرزند خود درست رفتار نمی‌کنند، باید به دکتر روانشناس مراجعه کنند. | بیان مشکلات به مشاور، کسب آگاهی در مورد روش‌های درمانی، جدی‌گرفتن درمان |
نکته! رفتار صحیح والدین با کودک، مهم‌ترین روش پیشگیری از پرخاشگری آن‌هاست.
مراجعه به روانشناس و دریافت درمان‌های حرفه‌ای
علم روانشناسی و مشاوره، بهترین روش‌های درمانی را برای پرخاشگری کودکان در نطر می‌گیرد. چند مورد از این روش‌ها، عبارتند از:
- شناسایی علل ریشه‌ای؛ دکتر روانشناس، در طول جلسات درمان به کمک مصاحبه با کودک و والدین او، علت پرخاشگری را شناسایی می‌کند.
- آموزش مهارت‌های اجتماعی؛ روانشناس با تکنیکهای درمانی متعدد (مانند بازی درمانی)، روش صحیح ابراز احساسات مثبت را به کودک آموزش میدهد.
- بازی‌درمانی؛ یکی از روش‌های جذاب و موثر برای درمان پرخاشگری است. زیرا کودکان، از طریق بازی میتوانند احساسات پنهان خود را برآورده کنند. در این روش، روانشناس با انجام بازی‌های متعدد، مشکلات رفتاری کودک را شناسایی کرده و راه‌حل اراپه میدهد.
- آموزش تکنیکهای مدیریت اضطراب؛ آموزش تکنیکهای آرام‌شدن، تنفس عمیق، به مرور زمان میزان اضطراب و پرخاشگری کودک را کاهش میدهد.
- دارودرمانی؛ درصورت شدید بودن پرخاشگری، روانشناس کودک را برای مصرف دارو، به روانپزشک ارجاع میدهد.
نکته مهم! روانشناسان، و روانپزشکان مجرب و کار بلد را برای درمان پرخاشگری کودکان انتخاب کنید.
چه زمانی باید به متخصص مراجعه کنیم؟
برای درمان پرخاشگری در کودکان، بهتر است به‌محض مشاهده رفتارهای نامطلوب در کودک خود، به دکتر پرخاشگری، روانشناس یا مشاور خانواده مراجعه کنید. علی‌الخصوص، اگر در این زمینه اطلاعات یا آگاهی کافی ندارید، درمان‌های تخصصی را در اولویت قرار دهید. پرخاشگری کودکان، موضوعی بسیار حساس و مهم است که کودک، خانواده و جامعه را تحت تاثیر خود قرار میدهد. پس هرگز نسبت به این موضوع بی‌اعتنا نباشید.
برای کسب آگاهی بیشتر و برای دریافت نوبت از بهترین روانشناسان و مشاوران در سراسر ایران، به پلتفرم آنلاین نوبت‌دهی دکتردکتر مراجعه کنید.
منابع:
apa.org
pmc.ncb.nih.gov
childmind.org
