آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای یا ANA برای شناسایی بیماریهای خودایمنی انجام میشود. دستگاه ایمنی بدن با تولید پروتئینهایی به نام پادتن یا آنتیبادی به شناسایی و مقابله با عوامل بیماریزا پرداخته و از بدن محافظت میکند. اما گاهی اوقات این سیستم دفاعی دچار خطا شده و به سلولها و بافتهای خودی حملهور میشود. در این شرایط فرد مبتلا به بیماری خودایمنی خواهد شد.
در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر به بررسی این آزمایش میپردازیم و میبینیم ANA چیست، چه نقشی در تشخیص بیماریهای خودایمنی دارد، نحوهی انجام آزمایش به چه صورت است و نتایج آن چگونه تفسیر میشوند.
در انتها، اگر سوال یا ابهامی در این مورد دارید، در قسمت نظرات بنویسید تا کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ دهد.
آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای (ANA) چیست؟
آزمایش آنتیبادی ضد هسته ای نوعی آزمایش خون است که به دنبال گونه خاصی از آنتیبادیها (پادتنها) در بدن میگردد. آزمایش ANA با شناسایی آنتیبادیهای، به پزشکان در شناسایی و پیگیری روند بیماریهای خودایمنی کمک میکند.
طبق اطلاعات منتشرشده در وبسایت کتابخانهی ملی پزشکی ایالات متحدهی آمریکا:
«آزمایش ANA که نخستینبار در سال ۱۹۴۸ معرفی شد، پایه و اساس تشخیص بیماریهای خودایمنی بافت همبند بهشمار میرود.»
این آزمایش معمولا بهعنوان اولین گام برای ارزیابی بیمارانی انجام میشود که علائم مشکوک به بیماریهای التهابی مزمن دارند.
ANA مخفف چیست؟
آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای با نامهای ANA و FANA هم شناخته میشود. ANA مخفف «Antinuclear Antibody» است که همان آنتیبادی ضد هستهای است. FANA هم مخفف «Fluorescent Antinuclear Antibody» یا آزمایش فلورسانس آنتیبادی ضد هسته ای است. در ادامهی مقاله میبینیم اینها چه معنایی دارند، آزمایش FANA برای چیست و آزمایش f.a.n.a مثبت یعنی چه.
نقش آنتیبادیهای ضد هسته ای در بدن
آنتیبادیها پروتئینهایی هستند که سیستم ایمنی بدن برای مقابله با باکتریها، ویروسها و سایر عوامل بیماریزا تولید میکند. این پروتئینها به میکروبها حملهور میشوند و آنها را خنثی میسازند. اما گاهی اوقات سیستم ایمنی بهاشتباه بخشهایی از خود بدن را بهعنوان دشمن شناسایی میکند و آنتیبادیهای خاصی به نام «اتوآنتیبادی» ترشح میکند که به سلولها و بافتهای خودیِ بدن حملهور میشوند. این اتوآنتیبادیها میتوانند به مفاصل، پوست، عضلات و سایر قسمتهای بدن آسیب بزنند و نشانهای از بیماریهای خودایمنی باشند.
چرا آزمایش ANA انجام میشود؟
چنانچه، پزشک پس از معاینه شما با علائم بیماریهای خودایمنی مواجه شود، ممکن است آزمایش ANA را برایتان تجویز کند. این علائم میتوانند شامل موارد زیر باشند:
- درد، سفتی یا تورم در مفاصل یا عضلات
- خستگی
- تبهای مکرر
- بثورات قرمز روی گونهها و پل بینی شبیه پروانه
- احساس ضعف
- حساسیت به نور
- بیحسی و گزگز دستها یا پاها
- ریزش مو
بهطورکلی، پزشک با معاینه و مشاهده این علائم از شما میخواهد آزمایش ANA انجام دهید تا مطمئن شود به بیماریهای خودایمنی دچار شدهاید یا نه. البته همیشه این آزمایش بهتنهایی کافی نیست و گاهی اوقات برای اطمینان بیشتر باید آزمایشهای دیگری هم انجام دهید. این آزمایش یکی از مراحلی است که پزشک برای ریشهیابی مشکلتان و پیدا کردن روشهای درمانی مناسب انجام میدهد.

کاربردهای بالینی آزمایش
کاربرد اصلی آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای این است که ببینیم آیا سیستم ایمنی بدن بهاشتباه به خودش حمله میکند یا نه. وقتی کسی علائمی مثل خستگی، درد یا مشکلات پوستی دارد و دلیل مشخصی پیدا نمیشود، این آزمایش میتواند کمک کند بفهمیم آیا پای بیماریهای مربوط به سیستم ایمنی در میان است یا نه.
یکی از شایعترین کاربردهای آن در بررسی بیماران مشکوک به روماتیسم یا بیماریهای روماتیسمی مانند لوپوس اریتماتوس سیستمیک است. در واقع، آزمایش ANA و روماتیسم ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند، زیرا بسیاری از بیماران مبتلا به اختلالات روماتولوژیک دارای ANA مثبت هستند. از سوی دیگر، یافتههای اخیر نشان دادهاند که آزمایش ANA و سرطان هم ممکن است ارتباطهایی با یکدیگر داشته باشند. بهعنوان مثال، در برخی سرطانها مانند سرطان پستان یا ریه، ANA میتواند مثبت باشد؛ هرچند این یافتهها لزوما بهمعنای ابتلا به بیماری خودایمنی نیستند.
این آزمایش بیشتر برای راهنمایی پزشک استفاده میشود، نه تشخیص قطعی. اگر جواب آزمایش مثبت باشد، احتمال وجود مشکلی در سیستم ایمنی وجود خواهد داشت. ولی باید آزمایشهای بیشتری برای مشخص شدن علت اصلی انجام شود. نتیجه این آزمایش همیشه باید همراه با علائم بیماریها و بقیه آزمایشها بررسی شود.
بیماریهای مرتبط با ANA
زمانی که اتوآنتیبادیها به سلولهای خودی بدن حملهور شوند، به بیماریهای خودایمنی دچار میشوید. برخی از رایجترینِ این بیماریها عبارتند از:
- لوپوس اریتماتوس سیستمیک (شایعترین نوع لوپوس)
- آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی)
- اسکلرودرمی
- سندرم شوگرن
پزشک با بررسی علائم از شما میخواهد آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای انجام دهید تا مطمئن شود به بیماریهای خودایمنی دچار هستید یا نه. البته گاهی اوقات افراد مبتلا به سرطان یا کسانی هم که داروهای خاصی مصرف میکنند، در این آزمایش نتیجه مثبت خواهند داشت. حتی برخی افراد بدون هیچ مشکل سلامتی هم ممکن است با نتایج مثبت ANA روبهرو شوند.
آزمایش ANA چگونه انجام میشود؟
آزمایش ANA با استفاده از یک نمونه خون انجام میشود تا وجود آنتیبادیهایی که به هستهی سلولهای بدن حمله میکنند، بررسی شود. این آزمایش معمولا در آزمایشگاه و با روشهای خاصی مثل ایمونوفلورسانس (IFA) یا الایزا (ELISA) انجام میشود تا وجود یا نبود آنتیبادیها مشخص شود.
نحوهی نمونهگیری خون
تکنسین آزمایشگاه معمولا از یک رگ بازویتان نمونه خون برمیدارد. در نهایت، خون درون یک ویال یا لولهی مخصوص جمعآوری میشود. این آزمایش خون معمولا فقط چند دقیقه طول میکشد. پس از گرفتن خون، سوزن و نوار کشی را برمیدارند و یک تکه گاز استریل و بانداژ روی جای سوزن قرار میدهند. در پایان، نمونه خون به آزمایشگاه فرستاده میشود تا بررسی کنند که آنتیبادی ضد هسته ای در خون شما وجود دارد یا نه.
روشهای متداول آزمایش
برای بررسی ANA از چند روش متداول استفاده میشود. روش IFA (ایمونوفلورسانس) دقیقترین و رایجترین روش است که در آن آنتیبادیها با استفاده از میکروسکوپ فلورسانس روی سلولهای خاصی بررسی میشوند. این روش، علاوهبر تعیین مثبت یا منفی بودن، نوع الگو و تیتر آنتیبادی را هم نشان میدهد. روش ELISA سادهتر و سریعتر است و معمولا برای غربالگری اولیه استفاده میشود، اما ممکن است دقت کمتری نسبت به IFA داشته باشد.
نتیجه آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای چگونه تفسیر میشود؟
اگر در خون شما آنتیبادی ضد هسته ای پیدا شود، نتیجهی آزمایش مثبت خواهد بود. نتیجهی منفی هم به این معناست که هیچگونه آنتیبادی از این نوع در خون شما پیدا نشده است. با این حال، نتیجهی مثبت همیشه به این معنا نیست که شما حتما به بیماریهای خودایمنی مبتلا هستید. بین ۳ تا ۳۰ درصد از افراد سالم هم ممکن است آنتیبادی ضد هسته ای داشته باشند. برخی داروها یا بیماریهای دیگر هم میتوانند باعث بروز این آنتیبادیها شوند.
نکتهی دیگر این است که همه افرادی که به بیماری خودایمنی مبتلا هستند، لزوما با نتیجه مثبت در آزمایش ANA مواجه نمیشوند. به همین دلیل، این آزمایش تنها بخشی از فرایند تشخیص بیماریهای خودایمنی به شمار میرود. پزشک علاوهبر این آزمایش، علائم شما را بررسی میکند، معاینهی فیزیکی انجام میدهد و احتمالا آزمایشهای دیگری هم تجویز خواهد کرد.
نتایج مثبت به چه معناست؟
بیماریهای گوناگونی میتوانند باعث مثبت شدن نتیجهی آزمایش ANA شوند که در ادامه آنها را فهرست کردهایم:
- لوپوس (لوپوس اریتماتوس سیستمیک)؛ این بیماری معمولا پوست و چندین اندام داخلی را درگیر میکند و زنان در مقابل آن 10 برابر بیشتر از مردان آسیبپذیر هستند.
- سندرم شوگرن؛ بیماریای که باعث خشکی چشم و دهان میشود.
- اسکلرودرمی؛ بیماری بافت همبند که با زخم و خشکی پوست و اندامهای بدن همراه است.
- روماتیسم مفصلی (آرتریت روماتوئید)؛ این بیماری باعث درد، آسیب و تورم مفاصل میشود.
- پلیمیوزیت؛ بیماریای که باعث ضعف عضلانی میشود.
- بیماری بافت همبند مختلط (MCTD)؛ بیماریای که علائمش ترکیبی از لوپوس، اسکلرودرمی و پلیمیوزیت هستند.
- آرتریت ایدیوپاتیک جوانان؛ نوعی ورم مفصلی (آرتریت) خودایمنی که کودکان و نوجوانان را درگیر میکند.
- درماتومیوزیت؛ بیماری نادری که باعث ضعف عضلات و بثورات پوستی میشود. در موارد نادر، درماتومیوزیت ممکن است مری، ریه و مفاصل را هم درگیر کند.
- پلیآرتریت ندوزا؛ بیماری نادری که باعث التهاب رگهای خونی و آسیب به اندامها میشود. این بیماری بیشتر در دهههای ۵۰ و ۶۰ سالگی و اغلب در مردان دیده میشود.
- هپاتیت خودایمنی؛ این بیماری خودایمنی روی کبد تاثیر میگذارد و علائمش شامل درد ماهیچه، خستگی، زردی و احساس درد میشود.
این بیماریها از مهمترین مواردی هستند که نتیجهی آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای را مثبت میکنند. نتیجه آزمایش در برخی شرایط دیگر هم ممکن است مثبت شود که عبارتند از:
- سندرم رینود یا رینو
- بیماریهای تیروئید
- بیماریهای کبد
- بیماریهای التهابی روده
- بیماریهای ریوی
- سرطان
- عفونتهای ویروسی
با وجود همهی اینها، حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد از افراد سالم هم ممکن است بدون داشتن هیچ بیماری خودایمنی با نتیجهی مثبت آزمایش ANA روبهرو شوند. اگر شرایط زیر را داشته باشید احتمال اینکه نتیجهی آزمایشتان بهاشتباه مثبت شود بیشتر خواهد بود:
- اگر زن باشید و سنتان ۶۵ سال یا بیشتر باشد.
- اگر به عفونتهایی مانند مونونوکلئوز عفونی یا سل دچار باشید.
- اگر داروهای فشار خون یا داروهای ضدتشنج مصرف کنید.
پس نتیجه مثبت همیشه هم بهمعنای بیماری نیست. اگر تیتر آزمایش ANA بالا باشد، نشانهی احتمالی فعالیت غیرعادی سیستم ایمنی و وجود بیماریهایی مانند لوپوس، روماتیسم مفصلی یا سایر اختلالات خودایمنی است. اما برای اینکه دقیق بدانید ANA بالا نشانه چیست، باید آزمایشهای تکمیلی انجام شود.
مفهوم تیتر (Titer) در آزمایش ANA و تفسیر نتایج
در آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای، تیتر به سطحی از رقیقسازی نمونه خون گفته میشود که در آن آنتیبادیهای ضد هسته ای همچنان قابل شناسایی هستند. این فرایند به این صورت است که نمونه خون به تدریج رقیق میشود (مثلا ۱:۴۰، ۱:۸۰، ۱:۱۶۰، ۱:۳۲۰ و …) و بررسی میشود که در کدام مرحله آنتیبادیها هنوز با میکروسکوپ یا رنگ فلورسانس قابل مشاهدهاند. تیتر نهایی همان بالاترین سطح رقیقسازی است که در آن همچنان آنتیبادیها دیده میشوند.
تفسیر تیتر ANA باید با دقت زیادی انجام شود. چرا که تیترهای پایین (مثلا ۱:۴۰ یا ۱:۸۰) در شمار قابلتوجهای از افراد سالم هم دیده میشوند و الزاما نشانهی بیماری نیستند. از سوی دیگر، تیترهای بالاتر (مثلا ۱:۳۲۰ یا بیشتر) احتمال وجود بیماریهای خودایمنی را افزایش میدهند، ولی باز هم بهتنهایی برای تشخیص قطعی کافی نیستند.
تحقیقات نشان دادهاند که تا ۳۰ درصد از افراد سالم ممکن است نتیجهی مثبت با تیتر ۱:۴۰ یا حتی بالاتر داشته باشند. حتی تیترهای بالاتر مانند ۱:۳۲۰ هم گاهی در افراد سالم دیده میشوند. در جدول زیر مقدار تیتر و درصد وجود آن در مردم جهان را میبینید:
تیتر ANA | درصد وجود آن در مردم |
۱:۴۰ | تا ۳۳ درصد |
۱:۸۰ | ۱۰ تا ۱۵ درصد |
۱:۱۶۰ | ۵ درصد |
۱:۳۲۰ | ۳ درصد |
رنج نرمال آزمایش ANA معمولا تا تیتر ۱:۴۰ یا ۱:۸۰ در نظر گرفته میشود، بهویژه اگر فرد علائم بالینی خاصی نداشته باشد. در تیترهای بالاتر مانند ۱:۱۶۰ به بالا، احتمال وجود بیماریهای خودایمنی بیشتر میشود. به طور کلی، این موضوع که آزمایش ANA باید چند باشد، به میزان تیتر بستگی دارد و هرچه تیتر بالاتر باشد، احتمال نتیجه مثبتِ واقعی و ابتلا به بیماریهای خودایمنی بیشتر است.
الگوهای فلورسانس و اهمیت آنها
الگوهای فلورسانس برای تشخیص بیماری استفاده میشوند و کاملا تخصصی هستند. در آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای از روش خاصی به نام ایمونوفلورسانس (IFA) برای مشاهده آنتیبادیها استفاده میشود. در این روش، خون بیمار به سلولهای خاصی وصل شده و سپس با رنگهای متنوعی که در برابر نور فلورسانس میدرخشند، بررسی میشود. پزشک با بررسی این رنگها حضور آنتیبادیها و احتمال این را که به چه بیماریای دچار هستید، تشخیص میدهد. الگوهای مختلف فلورسانس شامل موارد زیر هستند:
- الگوی هموژن: در این حالت هستهی سلولها به طور یکنواخت رنگ میگیرد و معمولا با بیماریهایی مانند لوپوس مرتبط است.
- الگوی گرانولار: در این الگو نقاط مختلفی در هسته دیده میشوند و میتوانند نشاندهنده بیماریهایی مانند سندرم شوگرن یا درماتومیوزیت باشند.
- الگوی نوکلئولار: این الگو با رنگ ناحیهی نوکلئولوس در هسته مشخص شده و اغلب در بیماران مبتلا به اسکلرودرمی دیده میشود.
- الگوی سانترومر: در این الگو نقاط فلورسانس متعددی در هسته مشاهده میشوند و معمولا با اسکلرودرمی همراه هستند.
تفسیر این الگوها به دقت بالایی نیاز دارد، زیرا برخی از آنها ممکن است در سایر بیماریها یا حتی در افراد سالم هم دیده شوند.
عوامل تأثیرگذار بر نتیجهی آزمایش آنتیبادی ضد هسته ای
نتیجهی آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای تحت تأثیر عوامل مختلفی است. یکی از مهمترین عوامل، داروهایی هستند که مصرف میکنید. برخی داروها و شرایط میتوانند روی نتیجهی آزمایش آنتیبادی ضد هسته ای تاثیر بگذارند و باعث مثبت شدن کاذب آن شوند. داروهایی مانند هیدرالازین، پروکائین آمید، ایزونیازید و برخی داروهای ضد صرع و فشار خون باعث افزایش سطح ANA میشوند، حتی در افرادی که به بیماری خودایمنی مبتلا نیستند.
همچنین مصرف داروهای ضد افسردگی، داروهای ضد تشنج و برخی آنتیبیوتیکها هم روی نتیجه آزمایش تأثیر میگذارد. علاوه بر داروها، عواملی مانند عفونتهای ویروسی، برخی سرطانها، سن بالا و کمبود ویتامین D نیز میتوانند تأثیرگذار باشند.
خطرات آزمایش آنتیبادی ضد هسته ای
آزمایش خون خطرات بسیار کمی دارد. ممکن است هنگام گرفتن خون کمی احساس سوزش کنید و چند وقت بعد هم احتمالا کبودی کوچکی در محل نمونهگیری ظاهر شود. همچنین شاید بهندرت با موارد زیر روبهرو شوید:
- سرگیجه یا غش کردن
- خونریزی
- درد یا حساسیت در محل نمونهگیری
این وضعیت جدی نیست، ولی اگر با علائم شَدید یا مشکلات جدی مواجه شُدید حتما به پزشک خود اطلاع دهید.
حساسیت و ویژگی آزمایش
این آزمایش حساسیت بالایی روی شناسایی آنتیبادیها دارد و برای بیماران مبتلا به خودایمنیها بسیار دقیق عمل میکند. مثلا تقریبا ۹۸ درصد از مبتلایان به لوپوس نتیجهی ANA مثبت دارند. با این حال، این آزمایش بیشتر بهعنوان یک ابزار اولیه به کار میرود. اگر ANA مثبت باشد، پزشک ممکن است بسته به علائم و سابقه بیمار به سراغ آزمایشهای تکمیلی برای بررسی آنتیبادیهای خاصتر برود. بنابراین، تفسیر دقیق نتیجهی آزمایش نیازمند معاینه بالینی، گفتوگو با پزشک و بررسی سایر نتایج آزمایشگاهی خواهد بود.
آزمایشهای مکمل
آزمایش ANA فقط نشان میدهد که احتمالا به یک بیماری خودایمنی دچار شدهاید، ولی نمیتواند نوع دقیق بیماری را مشخص کند. اگر نتیجهی آزمایش ANA مثبت باشد، پزشک ممکن است آزمایشهای تکمیلی برای بررسی نوع خاصی از آنتیبادیهای مرتبط با بیماریهای خودایمنی تجویز کند. این آزمایشها شامل موارد زیر میشوند:
- آزمایش آنتیسانترومر برای تشخیص اسکلرودرمی
- آزمایش آنتی DNA دو رشتهای برای تشخیص لوپوس
- آزمایش آنتیهیستون برای تشخیص لوپوس ایجاد شده در اثر مصرف دارو
- پانل ENA برای تعیین نوع دقیق بیماری خودایمنی
برای همهی آزمایشها حتما با پزشک مشورت کنید، علت را جویا شوید و اطلاعات کافی به دست بیاورید. باید بهخوبی نتایج آزمایش ANA را درک کنید و ببینید پزشک به چه آزمایشهای دیگری برای تأیید نتایج و تشخیص بیماری نیاز دارد. همچنین ببینید نتایج این آزمایشها چه تاثیری روی روند درمان شما خواهند داشت.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر با علائم زیر روبهرو شدید، بهتر است هرچه زودتر به پزشک مراجعه کنید و معاینه شوید.
- خستگی مداوم
- درد یا تورم مفاصل
- بثورات پوستی
- حساسیت به نور
- ضعف عضلانی
این نشانهها میتوانند حاکی از ابتلا به یکی از بیماریهای خودایمنی باشند. در چنین شرایطی پزشک ممکن است آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای را برای شما تجویز کند.
آزمایش ANA تنها در محیطهای درمانی و با نمونهگیری از خون وریدی (سیاهرگی) قابل انجام است و امکان انجام آن در منزل وجود ندارد. بنابراین اگر نگران سلامتی خود هستید یا خانوادهتان سابقه بیماریهای خودایمنی دارد، مراجعه به پزشک و انجام بررسیهای لازم تحت نظارت او مطمئنترین راه برای پیگیری وضعیت سلامتیتان خواهد بود.
اهمیت تفسیر نتایج آزمایش آنتی بادی نئوکلار توسط پزشک
آزمایش آنتی بادی ضد هسته ای (ANA) یکی از راهکارهای مهم برای شناسایی بیماریهای خودایمنی است. این آزمایش با بررسی آنتیبادیهایی که به اشتباه توسط سیستم ایمنی علیه سلولهای بدن تولید شده، میتواند به شناسایی بیماریهایی خودایمنی مانند لوپوس، روماتیسم مفصلی و اسکلرودرمی کمک کند.
البته نتیجهی مثبت این آزمایش و بالا بودن ANA در آزمایش خون همیشه هم بهمعنای ابتلا به بیماری خودایمنی نیست، چون ممکن است در افراد سالم نیز این آنتیبادیها دیده شوند. بنابراین اگر برایتان سوال است که ANA مثبت نشانه چیست، باید گفت بسته به سطح تیتر و علائم همراه میتواند از یک وضعیت بیخطر یا یک بیماری خودایمنی خبر دهد. به همین دلیل، تفسیر دقیق نتایج آزمایش ANA باید همراه با بررسی بالینی توسط پزشک انجام شود. توجه به علائم بالینی و سابقه پزشکی در کنار آزمایشهای تکمیلی، به تشخیص درست کمک میکنند.
توصیه میکنیم هیچوقت نتایج آزمایش ANA را خودسرانه تفسیر نکنید و از خوددرمانی هم خودداری کنید. تنها پزشک با در نظر گرفتن تمامی جوانب بالینی و آزمایشگاهی میتواند تشخیص نهایی را ارائه دهد و بهترین شیوهی درمانی را پیشنهاد کند. بنابراین، اگر علائمی از بیماریهای خودایمنی مشاهده کردید و نتایج آزمایش ANA مثبت بود حتما از دکتر آلرژی کمک بگیرید.
منابع:
خیلی جامع ومفید بود استفاده کردیم