اختلال خواندن یکی از مشکلات شایع یادگیری است که بر مهارتهای زبانی، خواندن و نوشتن، به‌ویژه در کودکان تأثیر می‌گذارد. این اختلال به دلایل ژنتیکی، محیطی یا مغزی به‌وجود می‌آید و به شکل‌های مختلفی چون دیسلکسیا صوتی، سطحی و دوگانه بروز می‌کند. علائم آن شامل دشواری در خواندن، هجی کردن و نوشتن است.
هرچند درمان قطعی وجود ندارد، شناسایی زود هنگام و استفاده از روش‌های آموزشی و تکنیکهای روان‌درمانی میتواند به مدیریت این شرایط کمک کرده و به افراد برای مقابله با این مشکلات یاری رساند.
در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر به اختلال خواندن در کودکان و بزرگسالان، علائم آن و موثرترین روش‌های پیشگیری و درمان پرداخته‌ایم.
در انتها، اگر سوال خاصی در این مورد دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ خواهد داد.
اختلال خواندن چیست؟
اختلال یادگیری خواندن، مشکلی شایع در یادگیری است که بر مهارتهای زبانی و نوشتاری کودکان تأثیر می‌گذارد. این اختلال به‌علت عوامل ژنتیکی، محیطی یا مغزی ایجاد میشود و انواع مختلفی مانند دیسلکسیا صوتی و سطحی دارد.
علائم شامل مشکلات در خواندن، هجی کردن و نوشتن است. شناسایی زودهنگام و استفاده از روش‌های آموزشی و روان‌درمانی میتواند به مدیریت آن کمک کند.
در ادامه، همه چیز را درباره این اختلال بررسی کرده‌ایم اما قبل از آن، در جدول زیر، چکیده‌ای از مطلب را آورده‌ایم:
| موضوع | شرح |
|---|---|
| اختلال خواندن | اختلال در پردازش زبان، خواندن، نوشتن و هجی کردن که به دلایل ژنتیکی، محیطی یا مغزی ایجاد میشود. |
| انواع اختلال خواندن | دیسلکسیا در حال رشد (ژنتیکی) دیسلکسیا اکتسابی (ناشی از آسیب مغزی) دیسلکسیا صوتی (مشکل در تجزیه صداها) نوع سطحی (مشکل در یادگیری کلمات با املای نامنظم) دیسلکسیا دوگانه (مشکل در پردازش صوتی و نام‌گذاری سریع) |
| علائم | دشواری در خواندن مشکلات در هجی کردن کندی در نوشتن دشواری در شناسایی صداها دشواری در پیروی از دستورالعمل‌ها |
| تشخیص | از طریق ارزیابی مهارتهای خواندن توسط متخصص یادگیری و روانشناس. |
| روش‌های درمان | آموزش‌های ویژه (تکنیکهای فونیک و چندحسی) درمان‌های روان‌شناختی (افزایش اعتماد به نفس) ابزارهای کمک‌آموزشی (کتاب‌های صوتی، بازی درمانی) |
| پیشگیری | شناسایی زودهنگام، محیط حمایتی در خانه و مدرسه، برنامههای آموزشی تقویت توانمندی‌های صوتی. |
انواع اختلال خواندن
این اختلال انواع مختلفی دارد که علاوه‌بر دشواری خواندن، یادگیری زبان دوم را هم دچار مشکل می‌کند. در ادامه، به انواع این اختلال پرداخته‌ایم:
دیسلکسیا در حال رشد
این نوع دیسلکسیا ژنتیکی است و فرد از زمان تولد با مشکلاتی در پردازش صوتی مواجه است که مانع تجزیه و تحلیل کلمات میشود.
دیسلکسیا اکتسابی
ناشی از آسیب‌های مغزی مانند سکته یا زوال عقل است که باعث از دست دادن توانایی خواندن میشود.
دیسلکسیا صوتی
افراد مبتلا به این نوع در تجزیه کلمات به صداهای آن‌ها مشکل دارند، که منجر به دشواری در تلفظ و شبیهسازی کلمات ناآشنا میشود. اختلال تکلم در نتیجه این نوع اختلال بروز می‌کند.
نوع سطحی
باعث مشکل در یادگیری کلمات و ترکیب آن‌ها میشود، به‌ویژه کلماتی که املای نامنظم دارند.
دیسلکسیا دوگانه
افراد مبتلا به این نوع اختلال، همزمان با مشکل در پردازش صوتی و نام‌گذاری سریع مواجه هستند، که منجر به چالش‌های شدیدتر در خواندن میشود.
نوع نقص نام‌گذاری سریع
فرد در نام‌گذاری سریع حروف، اعداد یا اشیاء مشکل دارد که سرعت خواندن و بازیابی کلمات را کاهش میدهد.
علائم و نشانه‌های اختلال دیسلکسیا
این نشانه‌ها ممکن است در هر سنی ظاهر شوند، اما معمولاً در کودکی نمایان میشوند. شناسایی آن‌ها در دانش‌آموزان ابتدایی آسان‌تر است، زیرا در این سن، فرد مبتلا همزمان با دیگران شروع به یادگیری می‌کند. علائم این اختلال در افراد مختلف متفاوت است، اما شایع‌ترین علائم شامل موارد زیر هستند:
- دشواری در خواندن؛ خواندن متن‌ها به صورت آهسته و با اشتباه فراوان به دلیل ناتوانی در صحیح و روان خواندن کلمات
- چالش‌های هجی کردن؛ ناهماهنگی در هجی کردن و ناتوانی در به خاطر سپردن املای صحیح کلمات
- دشواری در نوشتن؛ کند انجام شدن تکالیف نوشتاری و ناتوانی در سازماندهی افکار خود به‌طور منظم روی کاغذ
- مشکلات در آگاهی صوتی؛ دشواری در شناسایی و دستکاری صداهای موجود در کلمات، مانند ترکیب صداها برای ساختن کلمات یا تقسیم کلمات به صداهای فردی
- دشواری در پیروی از دستورالعمل‌ها؛ ناتوانی در پیگیری دستورات چندمرحله‌ای یا به خاطر سپردن توالی‌ها
- تاخیر در توسعه گفتار؛ شروع به صحبت کردن دیرتر از همسالان خود
- دشواری در مدیریت زمان؛ ناتوانی در تخمین زمان، رعایت ضرب‌الاجل‌ها و سازماندهی موثر وظایف
- اجتناب از خواندن بلند؛ به دلیل شرم از اشتباهات احتمالی
دیسلکسیا با هوش فرد ارتباطی ندارد؛ افراد مبتلا به این اختلال اغلب دارای هوش متوسط یا بالاتر از متوسط هستند. در جدول زیر، علائم این اختلال در هر بازه سنی ارائه شده است:
| بازه سنی | علائم اختلال |
| قبل از مدرسه (پیش دبستانی) | عدم یادگیری و بخاطر سپردن حروف الفبا تلفظ نادرست برخی حروف مشابه و آشنا (برای مثال ت و د) دیر صحبت کردن |
| در سنین مدرسه | خواندن بسیار کمتر از سطح مورد انتظار مشکل در یافتن کلمه مناسب یا پاسخ به سوالات تلفظ اشتباه در خواندن کلمات غلط املایی کلمات آسان مانند مامان |
| در نوجوانی و بزرگسالی | عدم درک گفته‌ها و جوک‌ها مشکل در بخاطر سپردن اعداد و کلمات مانند رمز عبور ناتوانی در خلاصه کردن داستان عدم یادگیری زبان دیگر |
اگر متوجه این علائم در فرزندتان شدید، حتما با پزشک یا مشاور ملاقات کنید.
مشکل در تلفظ کلمات
کودک در تلفظ کلمات، به‌ویژه کلمات هم‌قافیه، مشکل دارد و ممکن است دیرتر از هم‌سن‌وسال‌های خود شروع به حرف زدن کند. این مشکل معمولاً قبل از ورود به مدرسه توسط والدین شناسایی میشود.
دشواری در تشخیص و ارتباط بین حروف و صداها
کودکان مبتلا به دیسلکسیا در تشخیص صداهای مختلف کلمات و ارتباط آن‌ها با حروف مشکل دارند. این مسئله معمولاً در اوایل دبستان مشخص میشود، زمانی که کودک قادر به یادگیری صداهای حروف نیست. برخی از والدین هم به اشتباه، فرزندشان را در این سن دچار سندروم لالی تصور می‌کنند که نمی‌تواند در شرایط خاص یا در مدرسه حرف بزند.
مشکل در درک معنای جملات
برخی کودکان نمی‌توانند صداها را به کلمات و جملات تبدیل کنند. این مشکل در ادغام صداها با حروف از علائم اختلال خواندن است.
کندی در خواندن و نوشتن
کودک مبتلا به دیسلکسیا در پردازش و درک همزمان خواندن و نوشتن مشکل دارد. این کندی معمولاً توسط معلمان در مدرسه تشخیص داده میشود.
علل ابتلا به این اختلال چیست؟
دلایل اختلال خواندن در بزرگسالان و کودکان هنوز به‌طور کامل مشخص نیست، اما دانشمندان در حال بررسی عواملی هستند که ممکن است در بروز این اختلال و مدیریت آن نقش داشته باشند. در این راستا، به مهم‌ترین علل دیسلکسیا پرداخته میشود:
عوامل ژنتیکی و ارثی
محققان چندین ژن را شناسایی کرده‌اند که با مشکلات خواندن و پردازش زبان ارتباط دارند. آن‌ها در حال تحقیق بر روی نقش هر یک از این ژن‌ها در ایجاد انواع اختلال خواندن هستند.
طبق مطالعه منتشر شده در کتابخانه ملی پزشکی آمریکا (NIH)،
کودکی که والدینش مبتلا به این اختلال است، 40 تا 60 درصد احتمال دارد که این اختلال را به ارث ببرد. حتی برخی مواقع، بیماری‌های ژنتیکی مانند سندرم داون هم میتواند در افزایش ریسک ابتلا به دیسلکسیا دخیل باشند.
بیشتر افراد در بدو تولد دچار این اختلال هستند؛ اما امکان نقش‌آفرینی عوامل دیگر مانند اختلال در مغز و عوامل محیطی هم وجود دارد.
مسائل مرتبط با رشد مغزی و عصبی
در افراد مبتلا به این اختلال، مغز به‌طور متفاوتی شکل گرفته و عمل می‌کند. ساختار و شیمی مغز این افراد نیز تفاوت‌های قابل توجهی دارد. به همین دلیل، عواملی مانند عفونت‌ها، اختلالات در رشد جنین و زایمان زودرس می‌توانند احتمال ابتلا به این اختلال را افزایش دهند.
عوامل محیطی و آموزشی
آلودگی هوا و آب آلوده در دوران بارداری میتواند خطر ابتلا به این اختلال را بیشتر کند. مسمومیت با مواد خطرناک مانند الکل، نیکوتین، فلزات سنگین مانند سرب و منگنز یا برخی داروها نیز در دوران بارداری تهدیدی جدی محسوب میشود. علاوه بر این، محیط دوران کودکی، مانند عدم دسترسی به منابع مناسب برای مطالعه یا کم‌خواندن، میتواند به‌طور منفی بر توسعه مهارتهای خواندن کودک تاثیر بگذارد.
چگونه این اختلال تشخیص داده میشود؟
این اختلال را نمی‌توان با هیچ تست یا آزمایشی به‌طور قطعی تشخیص داد. با این حال، سه عامل کلیدی در تشخیص آن وجود دارد که عبارتند از:
- نقش روانشناس یا متخصص یادگیری؛ شناسایی مشکلات اجتماعی، اضطراب یا افسردگی در کودک با پرسیدن سوالاتی از والدین و کودک
- ابزارها و آزمون‌های تشخیصی؛ تجزیه و تحلیل سطح و کیفیت مهارتهای خواندن کودک با انجام تست‌های روان‌شناختی و یادگیری توسط کودک
- اهمیت تشخیص زودهنگام؛ ارائه راهکارهای موثرتر برای درمان این اختلال
بسیاری از کودکان قبل از کلاس سوم علائم اختلال خواندن را نشان می‌دهند و این اختلال معمولاً توسط معلمان یا تیم روانشناس مدرسه تشخیص داده میشود. برای تشخیص آن در بزرگسالی، مشاوره با روانشناس یا روانپزشک ضروری است.
موثرترین روش‌های درمان این اختلال چیست؟
هیچ درمان دارویی برای از بین بردن مشکلات یادگیری مرتبط با دیسلکسیا وجود ندارد. اما شناسایی زودهنگام و ارزیابی آن، به همراه استفاده از روش‌های آموزشی نوین، میتواند علائم این اختلال را کاهش دهد. در ادامه، به برخی از موثرترین روش‌های درمان پرداخته‌ایم:
آموزش‌های ویژه
استفاده از روش‌های آموزشی خاص مانند تکنیک فونیک و تکنیکهای چندحسی میتواند تفاوت‌های چشمگیری در نحوه یادگیری افراد مبتلا به اختلال ایجاد کند.
- تکنیک فونیک؛ این تکنیک، یادگیری را بر اساس صداهای تولید شده توسط حروف متمرکز می‌کند و کمک می‌کند کودک ارتباط بین صدا و حروف را درک کند.
- تکنیکهای چندحسی؛ این تکنیک‌ها با درگیر کردن حواس مختلف مانند بینایی، شنوایی، لامسه و حرکت، به بهبود یادگیری و حافظه کمک می‌کنند. اغلب، دانش‌آموزان از حواس دیداری و شنیداری برای یادگیری استفاده می‌کنند، اما درگیری حس لامسه (مانند نوشتن در شن) میتواند یادگیری را برای کودک جذاب‌تر و موثرتر کند.
این روش‌ها نه تنها به افراد مبتلا کمک می‌کنند تا حس‌های جدید را درک کنند، بلکه تعامل آن‌ها را نیز افزایش می‌دهند.
درمان‌های روان‌شناختی
استراتژی‌های روان‌درمانی توسط متخصص اختلال خواندن یا معلم در مدرسه، میتواند به کودک یا بزرگسال کمک کند تا ذهنیتی مثبت‌تر در زمان یادگیری داشته باشد. با پرداختن به الگوهای افکار منفی و ایجاد اعتماد به نفس، روند یادگیری به‌طور هدفمند پیش می‌رود.
ابزارهای کمک‌آموزشی
بازی درمانی، یادگیری را برای افراد به‌ویژه کودکان پیش‌دبستانی، لذت‌بخش می‌کند. بهعنوان مثال، استفاده از کتاب‌های صوتی و گویا میتواند به بهبود تلفظ و درک مطلب در دانش‌آموزان ابتدایی کمک کند. همچنین، استفاده از عناصر بصری مانند نمودارها و متن‌های رنگی میتواند به درک مطالب کمک کند. برخی از متخصصان یادگیری استفاده از کتاب‌هایی با حروف برجسته یا کاشی‌های حروف برای ساخت کلمات را بسیار موثر می‌دانند.
نقش والدین و معلمان در کمک به درمان اختلال خواندن در دانش آموزان ابتدایی
این اختلال نیاز به مدیریت و پیگیری مشترک از سوی والدین و معلمان دارد. والدین باید از علائم اختلال آگاه باشند و در صورت مشاهده هرگونه نشانه مشکوک، فوراً با روانشناس یا معلم مدرسه مشورت کنند. در کنار والدین، روانشناس مدرسه نیز با ارزیابی علائم دانش‌آموز در هنگام یادگیری و خواندن، نقش حیاتی در تشخیص زودهنگام این اختلال ایفا می‌کند. علاوه بر تشخیص، درمان اختلال خواندن توسط معلم باید با همکاری معلم و روانشناس مدرسه انجام گیرد. ایجاد فرصت‌های یادگیری جدید و تشویق کودکان مبتلا به تعامل با دوستان خود، به ارتقای روند درمان کمک خواهد کرد.
پیشگیری از مشکلات ناشی از اختلال در خواندن
در حال حاضر پیشگیری از دیسلکسیا ممکن نیست، اما شناسایی و مداخله زودهنگام میتواند اثرات آن را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. در ادامه، به مهم‌ترین اقدامات برای مدیریت این اختلال پرداخته‌ایم:
- اهمیت محیط حمایتی در خانه و مدرسه؛ کودکان، با هدف افزایش عزت‌نفس، بهبود ارتباط اجتماعی، کاهش اضطراب و درنهایت دستیابی به نتایج بهتری برای سلامت روان باید در خانه و مدرسه حمایت شوند.
- برنامههای آموزشی در سنین پایین؛ مشغول کردن کودکان به فعالیت‌هایی برای تقویت توانمندی‌های صوتی مانند بازیهای قافیهای و شناسایی صداها، توانایی آن‌ها در پردازش زبان را بهبود می‌بخشد. همچنین، کتاب خواندن منظم برای کودکان و تشویق آن‌ها به مطالعه با صدای بلند این مهارتها را تقویت خواهد کرد.
- مشارکت والدین؛ والدین باید با ایجاد یک محیط غنی از زبان در خانه، از کودکان حمایت کنند. مطالعه کتاب در کنار هم، بحث در مورد داستان‌ها و تشویق به روایت‌گری دایره لغات و مهارتهای درک مطلب کودکان را تقویت می‌کند.
- ارزیابی حرفه‌ای؛ در صورت وجود نگرانی از پیشرفت خواندن و نوشتن کودک، مراجعه به روانشناس آموزشی کمک‌کننده خواهد بود. ارزیابی‌های زودهنگام منجر به ارائه مداخلات به‌موقع برای رفع اختلالات یادگیری میشود. از سوی دیگر، چنانچه یکی از اعضای خانواده به این اختلال مبتلا باشد، مراجعه به‌موقع به دکتر متخصص لازم است.
همچنین، پیش از هر اقدامی، باید از عملکرد طبیعی چشم و گوش کودک اطمینان حاصل کرد. در صورت اطمینان، برای ارزیابی رفتارها و زبان گفتاری کودک، بهتر است از یک متخصص یادگیری یا روانشناس کمک گرفت.
شناسایی زودهنگام این اختلال، گامی موثر در بهبود آن
اختلال خواندن، یک اختلال رایج در یادگیری است که نیاز به شناسایی زودهنگام و مداخلات ویژه دارد. با استفاده از روش‌های آموزشی مناسب، ابزارهای کمک‌آموزشی و حمایت‌های روان‌شناختی می‌توان به افراد مبتلا برای مقابله با این چالش‌ها کمک کرد. همچنین، والدین، معلمان و روانشناسان در شناسایی و درمان موثر این اختلال نقش بسیار مهمی برعهده دارند. شناسایی و پشتیبانی به‌موقع تاثیر زیادی در بهبود عملکرد افراد مبتلا به دیسلکسیا خواهد داشت.
چنانچه نگران کودک خود هستید و فکر می‌کنید که به ارزیابی‌های تخصصی در این مورد نیاز دارد، هرچه زودتر به دکتر متخصص اختلال خواندن مراجعه کنید. برای دریافت نوبت از این متخصص، به سایت دکتردکتر مراجعه کرده و از امکان نوبت‌دهی آنلاین این پزشک بهره‌مند شوید.
منابع:
nichd.nih.gov
americanbrainfoundation.org
