مشکل در بلع یا دیسفاژی چیست؟ علل، انواع و روش درمان

«اختلال در بلع غذا یا اختلال بلع (Difficulty in Swallowing)»، به عدم توانایی بلع مواد غذایی یا مایعات گفته می‌شود. افراد که در بلع غذا مشکل دارند، ممکن است هنگام خوردن غذا یا مایعات دچار خفگی شوند.

«دیسفاژی (Dysphagia)» نام پزشکی اختلال در بلع است. با این حال، اختلال در بلع همیشه نمی‌تواند نشانگر یک بیماری یا شرایط بغرنج باشد. بلکه، ممکن است مشکل فرد در بلع غذا موقتی باشد و به مرور و خود به خود رفع شود. اما برخی موارد اختلال در بلع، می‌توانند خود علائم مشکلی حادتر باشند.

چه عواملی باعث بروز دیسفاژی یا اختلال بلع می‌شود؟

در بدن هر فرد، ۵۰ جفت عضله و عصب برای کمک به بلع وجود دارد. به عبارت دیگر، در بدن ما نارسایی‌های زیادی می‌تواند باعث اختلال در بلع غذا شود. برخی از این نارسایی‌ها عبارتند از:

بازگشت اسید به مری یا «ریفلاکس گاستروازوفاژیال (Gastroesophageal Reflux)»: بازگشت اسید به مری وقتی اتفاق می‌افتد که محتویات معده به مری برمی‌گردد و باعث علائمی مانند سوزش سر دل یا سوزش معده، درد معده و باد گلو می‌شود.

«سوزش سر دل (Heartburn)»: سوزش سر دل به احساس سوزش در قفسه‌ سینه گفته می‌شود که غالبا با طعم تلخی در گلو و دهان بیمار همراه است.

«التهاب اپیگلوت (Epiglottitis)»: مشخصه‌ی اصلی التهاب اپیگلوت، تورم در اپیگلوت فرد است. اپیگلوت، زبانه‌ای در بخش فوقانی حنجره است که از ورود مواد غذای به نای جلوگیری می‌کند. این نارسایی می‌تواند کُشنده نیز باشد. این وضعیت به لحاظ پزشکی وضعیت اضطراری تشخیص داده می‌شود و نیاز به مراقبت‌های پزشکی فوری دارد.

«گواتر (Goitre)»: تیروئید غده‌ای در گردن فرد است. گواتر به بزرگ‌شدگی غیرطبیعی این غده گفته می‌شود.

التهاب مری یا «ازوفاژیت (Esophagitis)»: التهاب مری در اثر سوزش سر دل یا داروهای خاصی بروز پیدا می‌کند.

سرطان مری: سرطان مری هنگامی رخ می‌دهد که یک تومور بدخیم سرطانی در مری فرد شکل می‌گیرد و می‌تواند باعث اختلال در بلع شود.

سرطان معده: سرطان معده نیز هنگامی بروز پیدا می‌کند که سلول‌های سرطانی روی پوشش معده ایجاد می‌شوند. از آنجایی که تشخیص بیماری سرطان معده دشوار است، اغلب تا زمان پیشرفت بیماری،  تشخیص داده نمی‌شود.

Herpes Esophagitis: هرپس ازوفاژیت یا هرپس مری، نوعی التهاب مری است که بر اثر ویروسی به نام «تب‌خال یا هرپس سیمپلکس نوع ۱ (HSV-1) بروز پیدا می‌کند. این عفونت می‌تواند باعث درد در قفسه ‌سینه و مشکل در بلع شود.

«تب‌خال لب و دهان (Orolabial)»: یک عفونت در ناحیه دهان است که بر اثر ویروس تبخال سیمپلکس ایجاد می‌شود.

«ندول تیروئید (Thyroid Nodule)»: ندول تیروئید، توده‌ای است که می‌تواند در غده تیروئید فرد ایجاد شود. این توده می‌تواند جامد یا پر مایع باشد. در همین حال، ندول تیرویید ممکن است منفرد باشد یا ممکن است مولتی ندولار یا مجموعه ای از چند ندول باشد.

«مونو نوکلئوز عفونی (Infectious Mononucleosis)»: مونو نوکلئوز عفونی  به برخی علائم گفته می‌شود که معمولا در اثر ویروس «اپشتین بار (Epstein-Barr Virus)» به وجود می‌آیند.

نیش مار: نیش مار سمی همواره نیاز به فوریت‌های پزشکی دارد و در اکثر موارد کُشنده است. حتی نیش مار بی‌ضرر نیز می‌تواند در فرد موجب بروز واکنش‌های آلرژیک یا عفونی شود.

انواع دیسفاژی

عمل بلع در چهار مرحله انجام می‌شود: مرحله پیش-دهانی، دهانی، حلقی و مروی. اختلال در  بلع را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: «حلقی دهانی ( Oropharyngeal dysphagia )» که شامل سه مرحله اول می‌شود و مروی (esophageal disphagia).

حلقی دهانی

دیسفاژی حلقی دهانی بر اثر نارسایی در اعصاب و عضلات گلو به وجود می‌آید. این نارسایی‌ها باعث تضعیف عضلات می‌شود و عمل بلعیدن را برای  فرد به ‌شدت مشکل می‌کند. عوامل بروز دیسفاژی حلقی دهانی نارسایی‌هایی هستند که در وهله‌ی اول بر دستگاه عصبی فرد تاثیر می‌گذارند، این موارد عبارتند از:

• «مولتیپل اسکلروزیس (Multiple sclerosis)» یا به اختصار «ام‌اس (MS)»
• «بیماری پارکینسون (Parkinson)»
• آسیب عصبی بر اثر عمل جراحی یا پرتودرمانی
• «سندرم پس از فلج اطفال (Post-polio Syndrome)»

دیسفاژی حلقی دهانی همچنین می‌تواند ناشی از سرطان مری و سرطان سر یا گردن باشد. این مشکل ممکن است در اثر ایجاد مانعی در قسمت فوقانی گلو به وجود بیاید.

دیسفاژی مری

دیسفاژی مری درست مانند این می‌ماند که چیزی در گلوی فرد گیر کرده باشد. این وضعیت بر اثر عوامل زیر به وجود می‌آید:

• اسپاسم یا انقباض و گرفتگی ممتد و غیرارادی عضلانی در قسمت تحتانی مری مانند اسپاسم منتشر مری یا عدم توانایی شل کردن دریچه‌ی مری
• سفتی در قسمت تحتانی مری به دلیل تنگی متناوب حلقه‌ی مری
• باریک شدن مری به دلیل رشد توده
• گیر کردن اشیای خارجی در مری یا گلو
• تورم یا تنگ شدن مری بر اثر التهاب مری
• رشد توده یا بافتی در مری به دلیل التهاب مزمن یا پرتودرمانی

تشخیص دیسفاژی

کسانی که دچار دیسفاژی می‌شوند، علائم خاصی دارند که ممکن است همراه با اختلال در بلع باشد. این علائم عبارتند از:

• خارج شدن غیرارادی بزاق از دهان
• گرفتگی صدا
• حس گیر کردن شی‌ای در گلو
• برگشت غذا به دهان یا استفراغ
• کاهش وزن غیرطبیعی
• سوزش سر دل
• سرفه یا احساس خفگی هنگام بلع
• درد هنگام بلع غذا
• مشکل در جویدن غذاهای جامد

این مشکلات باعث می‌شود فرد از غذا خوردن دست بکشد یا اینکه برخی وعده‌های خاصی را کاملا حذف کند و یا اینکه اشتهای خود را از دست بدهد.

کودکانی که هنگام خوردن غذا در بلع مشکل دارند ممکن است با این موارد مواجه شوند.

• خودداری از خوردن برخی غذاهای خاص
• بیرون آمدن مواد غذایی یا مایعات از دهان
• استفراغ در هنگام خوردن غذا
• مشکل تنفسی در هنگام غذا خوردن
• کاهش بدون دلیل وزن

مشکل بلع چگونه تشخیص داده می‌شود؟

بیمار پس از مراجعه به پزشک، می‌تواند در مورد علايم و زمان شروعشان با پزشک صحبت کند. پزشک برای تشخیص مشکل بیمار، ابتدا به معاینه بدنی بیمار اکتفا می‌کند و حفره‌ی دهان را برای یافتن ناهنجاری‌ها یا تورم‌های خاص در این ناحیه بررسی می‌کند. در همین حال، ممکن است، تشخیص دیسفاژی به سادگی امکان‌پذیر نباشد و نیاز به آزمایش‌های تخصصی‌تری باشد. و پزشک مجبور شود آزمایش‌های تخصصی‌تر را برای یافتن علت دقیق مشکل بیمار انجام دهد.

آزمایش «اشعه Barium X-ray »

آزمایش اشعه Barium X-ray در اکثر مواقع برای ارزیابی ناهنجاری‌ یا انسداد در نواحی داخل مری به کار می‌رود. در طی این معاینه، یک مایع یا قرص حاوی رنگینه به بیمار خورانده می‌شود که روی اشعه ایکس شکمی به وضوح قابل مشاهده است. پزشک هنگامی که بیمار مایع یا قرص را بلعید به بررسی تصاویر اشعه ایکس می‌پردازد تا عملکرد مری را ارزیابی کند.

«ویدیو فلورسکوپی (Videofluorscopic)» بلع، یک معاینه رادیولوژی است که از نوعی اشعه ایکس به نام فلوروسکوپی استفاده می‌کند. این آزمایش مراحل دهانی، حلقی و مروی را در پرتوی ایکس نشان می‌دهد. در طی این معاینه، انواع غذاهای جامد و مایعات رقیق و غلیظ به بیمار خورانده می‌شود. این نوع معاینه به پزشک کمک می‌کند تا فرایند مصرف مواد غذایی و مایعات در مری را تشخیص دهد. پزشکان می‌توانند از اطلاعات حاصل از این آزمایش برای تشخیص ضعف و عملکرد عضلات استفاده کنند.

«آندوسکوپی (Endoscopy)»

ممکن است از آندوسکوپی برای بررسی تمام نواحی مری استفاده شود. در طی این معاینه، پزشک لوله‌ای بسیار نازک را که به سر آن دوربینی کوچک متصل است به داخل مری بیمار وارد می‌کند. آزمایش آندوسکوپی به پزشک این امکان را می‌دهد که مری را با جزئیات بالا مشاهده کند و نارسایی‌های موجود را به دقت ارزیابی کند.

«مانومتری (Manometry)»

مانومتری آزمایش دیگری است که نیازی به عمل جراحی ندارد و می‌تواند برای بررسی بخش داخلی گلوی فرد مورد استفاده قرار گیرد. این آزمایش فشار عضلات موجود در گلو را هنگام بلع بررسی می‌کند. پزشک لوله‌ای را وارد مری فرد می‌کند تا فشار در عضلات فرد را هنگام انقباض اندازه‌گیری کند.

درمان اختلال در بلع

• رژیم غذایی را اصلاح کنید
• تمرینات بلع دهانی برای تقویت عضلات انجام دهید
• روﯾﮑردهای جبرانی بلع
• تغییرات حرکتی هنگام خوردن

اما اگر اختلال در  بلع ماندگار باشد، می‌تواند منجر به سوء تغذیه و کمبود آب بدن به‌ خصوص در افراد جوان و مسن شود. امکان بروز عفونت‌های تنفسی و «آسپیراسیون ریوی (Aspiration Pneumonia)» نیز وجود دارد.

همه‌ی این عوارض جدی و خطرناک هستند و باید به طور کامل درمان شوند. اگر اختلال بلع ناشی از سفت شدن مری باشد، ممکن است روشی به نام «اتساع مری (Esophageal Dilation)» برای باز کردن راه مری استفاده شود. در طی این روش، یک کیسه هوای کوچک در مری بیمار قرار داده می‌شود تا مری فرد گشادتر شود و سپس کیسه هوا برداشته می‌شود.

اگر رشد غیرطبیعی توده در مری وجود داشته باشد، ممکن است انجام عمل جراحی ضروری باشد. همچنین ممکن است از جراحی برای از بین بردن توده در مری‌ استفاده شود. اگر فرد دچار بازگشت اسید به مری یا زخم معده باشد، ممکن است برای او داروهای خاص یا رژیم غذایی جهت جلوگیری از بازگشت اسید به مری تجویز شود.

در موارد شدید، ممکن است نیاز باشد بیمار در بیمارستان بستری شود تا بتواند در آنجا از طریق لوله‌ی مخصوصی تغذیه شود. این لوله‌ی مخصوص از راه دهان و مری مستقیما به معده فرد فرستاده می‌شود. اصلاح رژیم غذایی هم می‌تواند در درمان مشکل بلع غذا یا اختلال بلع لازم باشد تا فرد دچار کم‌آبی بدن و سوء تغذیه نشود.

اگر فکر می‌کنید دچار اختلال در عمل بلع هستید، پیش از هر گونه اقدامی به به متخصص داخلی یا فوق تخصص گوارش مراجعه کنید.

منبع:

healthline.com