شاید اسم رفلاکس معده یا اصطلاح پزشکیاش GERD را شنیده باشید؛ یعنی حالتی که محتویات معده برمیگردد بالا و وارد مری و گلو میشود. این مشکل در بزرگسالان شایع است، اما نوزاد کوچک شما هم میتواند دچارش شود. اگر نوزادتان رفلاکس داشته باشد، ممکن است خیلی زیاد شیر بالا بیاورد یا استفراغ کند. شاید هم متوجه شوید بیشتر از قبل قلقل صدا از گلویش میآید، گاهی خسخس میکند یا بزاق دهانش بیش از حد معمول سرازیر میشود. در این مقاله علائم رفلاکس نوزاد را بررسی میکنیم و سپس به راهکارهای سبکتر کردن آن میپردازیم.
رفلاکس نوزاد چیست؟
رفلاکس معده یا رفلاکس اسیدی وقتی اتفاق میافتد که غذای داخل معده نوزاد دوباره به سمت بالا برمیگردد و وارد مری او میشود. این حالت میتواند باعث بالا آوردن شیر و گاهی استفراغ شود. در بیشتر نوزادها، رفلاکس نگرانکننده نیست و بیشتر به این دلیل رخ میدهد که دستگاه گوارش نوزاد هنوز کامل و بالغ نشده است.
ممکن است نوزادتان خیلی زیاد، حتی هر روز، شیر بالا بیاورد اما هیچ مشکل جدی نداشته باشد. پزشکان به این نوزادها میگویند «استفراغ خوشحال»، چون هیچ ناراحتی یا عوارضی ندارد. یعنی خود عمل بالا آوردن اصلاً به نظر نمیرسد اذیتش کند؛ یا در حد کمی گریه و بیقراری میکند و در کل حالش خوب است.
اما در بعضی نوزادها، رفلاکس جدیتر است و روی توانایی بدنشان برای دریافت مواد مغذی کافی تأثیر میگذارد. این نوزادان معمولاً علائم دیگری هم دارند؛ مثل وجود خون در استفراغ، خوب وزن نگرفتن یا سرفههای مزمن و طولانیمدت.
رفلاکس پنهان نوزاد چیست؟
رفلاکس پنهان زمانی رخ میدهد که مقداری از محتویات معده نوزاد وارد مری او میشود، اما از دهانش بیرون نمیریزد. این مواد دوباره به معده برمیگردند؛ گاهی به این خاطر که خود نوزاد آنها را قورت میدهد و بعضی وقتها هم چون اصلاً آنقدر بالا نمیآیند که به دهان برسند.
اسمش «پنهان» است، اما این به این معنا نیست که نوزاد شما آرام و ساکت است. نوزادانی که رفلاکس پنهان دارند، ممکن است گریه کنند، سرفه کنند یا صدایشان گرفته و خشدار به نظر برسد. اما چون شما بالا آوردن یا برگرداندن شیر را نمیبینید، شاید اصلاً متوجه نشوید مشکل از کجاست.
تفاوت رفلاکس معمولی و رفلاکس پنهان
در رفلاکس معمولی، محتویات معده نوزاد تا دهان بالا میآید و شما آن را بهصورت شیر بالا آوردن یا استفراغ میبینید. در فلاکس پنهان نوزاد، محتویات معده فقط تا مری بالا میآید و بعد دوباره برمیگردد یا نوزاد قورتش میدهد، برای همین چیزی از دهان بیرون نمیریزد و فقط علائمی مثل گریه، سرفه یا صدای گرفته به چشم میآید.
علائم رفلاکس نوزاد
اگر نوزادتان شیر بالا میآورد و همزمان یکی یا چند مورد از علائم زیر را نشان میدهد، ممکن است پای مشکلی به نام GERD در میان باشد؛ این اصطلاح پزشکی به معنای بیماری رفلاکس معده به مری است و عارضه شدیدتری محسوب میشود. به این علائم درنوزادتان دقت کنید:
- شنیدن صدای قلقل یا خسخس موقع شیر خوردن یا بعد از آن
- ریزش بزاق بیشتر از حد معمول
- گریههای طولانی و آرامنشدنی
- بیقراری و کجخلقی
- نشانههای درد یا کولیک نوزاد، مثل قوس دادن کمر، خیلی زیاد دستوپا زدن یا مشکل در خوابیدن
- تغذیه دشوار و ناراحت
- خوب وزن نگرفتن
- امتناع از شیر خوردن
بعضی از این علائم میتواند با بیماریهای دیگر هم همپوشانی داشته باشد؛ مثلاً تنگی پیلور (pyloric stenosis). این یک مشکل جدی است که در آن، سفت و تنگ شدن غیرطبیعی یک عضله، جلوی خالی شدن درست معده را میگیرد و باعث استفراغهای شدید و پرقدرت میشود. در صورت شک به این وضعیت، حتماً باید به پزشک مراجعه کنید. گاهی اوقات نیز با بالا آوردن شیر پنیری در نوزاد مواجه میشوید که نشانه عارضه دیگری است.
علائم رفلاکس نوزاد یک ماهه
رفلاکس در ماههای اول زندگی بسیار شایع است و معمولاً از حدود ۲ تا ۳ هفتگی شروع میشود. به همین خاطر، علائم رفلاکس نوزاد یک ماهه اغلب شامل بالا آوردن شیر یا استفراغ خفیف بعد از شیر خوردن است. گاهی هم شیر خوردن کمی طولانیتر میشود یا وسطش با همین بالا آوردنها قطع میشود. بیشتر این نوزادها دچار GER یا رفلاکس ساده هستند؛ یعنی خوب وزن میگیرند، تغذیهشان طبیعی است و خودشان هم خیلی اذیت به نظر نمیرسند.
اگر از همان هفته اول، علائم شدید و غیرعادی دیدید، یا بالا آوردنها با بیقراری شدید، سرفه، خسخس یا مشکل در وزنگیری همراه بود، لازم است حتماً با پزشک کودکتان صحبت کنید تا احتمال GERD یا مشکلات دیگری بررسی شود.
علائم رفلاکس نوزاد دو ماهه
طبق مطالعات، تقریباً ۵۰ درصد نوزادان تا سن ۳ ماهگی حداقل روزی یکبار علائم رفلاکس دارند. علائم رفلاکس نوزاد دو ماهه هم معمولاً شامل همین برگرداندن شیر یا استفراغ بعد از شیردهی است. در این سن باید به علائم هشداردهنده نیز دقت کنید؛ چراکه ممکن است علائم شدید نشانه از GERD یا حتی مشکلات دیگری مثل تنگی پیلور باشند.
علائم رفلاکس نوزاد سه ماهه
تا سن ۳ ماهگی، رفلاکس هنوز در اوج شیوع خودش است و طبیعی است که علائم رفلاکس نوزاد سه ماهه هم شبیه ماههای قبل باشد؛ یعنی بالا آوردن شیر و گاهی استفراغ بعد از شیردهی، با اینکه نوزاد در کل خوب میخورد و مناسب وزن میگیرد.
بهطور کلی، رفلاکس نوزادی معمولاً بین ۴ تا ۵ ماهگی به اوج میرسد و بعد، تا حدود ۹ تا ۱۲ ماهگی کمکم برطرف میشود، اما هر جا علائم شدید یا غیرعادی دیدید، بهترین کار مشورت با پزشک کودک است.
علائم رفلاکس شدید و رفلاکس آلرژیک نوزاد
رفلاکس شدید یا GERD زمانی مطرح میشود که بالا آوردن نوزاد فقط یک بالا آوردن ساده نباشد و با این علائم همراه شود:
- استفراغ مکرر یا گاهی فوارهای
- بیقراری و گریه حین شیر خوردن
- قوس دادن کمر
- بد غذا خوردن
- خوب وزن نگرفتن و توقف رشد
- سختی در بلع، سرفه
- خسخس، نفس کشیدن پر سر و صدا
- گرفتگی صدا
- استفراغ خونی
در این حالت، رفلاکس روی تغذیه و رشد نوزاد تأثیر میگذارد و حتماً باید توسط پزشک اطفال ارزیابی شود.
در رفلاکس آلرژیک، بالا آوردن و رفلاکس نوزاد با نشانههای یک آلرژی غذایی، معمولاً حساسیت به پروتئین شیر گاو، همزمان دیده میشود؛ یعنی علاوه بر استفراغ و رفلاکس مکرر، با همچین علائمی نیز مواجه میشوید:
- دلدرد و بیقراری شدید
- اسهال یا یبوست طولانی
- رگههای خون یا مخاط در پوشک
- خوب وزن نگرفتن
- علائم پوستی مثل خشکی و قرمزی یا اگزما
در این صورت، علائم با راهکارهای سادهی رفلاکس بهبود پیدا نمیکنند.
دلایل و عوامل رفلاکس نوزاد
مهمترین دلیل رفلاکس در نوزاد، تکاملنیافتن کامل عضلهای است که بین مری و معده قرار دارد؛ این عضلهی حلقهایشکل «اسفنکتر تحتانی مری» نام دارد. وقتی نوزاد شیر میخورد، این دریچه برای چند لحظه شل میشود تا شیر از مری وارد معده شود و بعد دوباره سفت و بسته میماند تا محتویات معده برنگردد. در سال اول زندگی، این عضله هنوز در حال رشد و قوی شدن است؛ برای همین ممکن است همیشه آنقدر محکم بسته نماند و گاهی اجازه بدهد شیر و اسید معده دوباره به سمت بالا حرکت کنند و باعث رفلاکس و بالا آوردن شوند.
همچنین اگر معده نوزاد خیلی پر باشد، اگر سریع از حالت ایستاده به خوابیده برگردانده شود یا مدت زیادی کاملاً صاف و خوابیده باشد، فشار بیشتری روی این دریچه وارد میشود و احتمال بازشدن ناخواستهی آن و بروز رفلاکس بیشتر میشود. رژیم غذایی مایع و خوابیدن طولانیمدت هم از عواملی هستند که بهطور طبیعی رفلاکس را در این سن رایجتر میکنند.
سایر علل رفلاکس نوزاد
در کنار این علت اصلی، بعضی بیماریها و شرایط زمینهای هم میتوانند باعث رفلاکس شدیدتر یا طولانیمدت (GERD) شوند یا علائم شبیه رفلاکس ایجاد کنند:
- فتق هیاتال، یعنی جابجایی غیرطبیعی بخشی از معده به سمت بالا
- بیماریها و اختلالات مغز و سیستم عصبی
- فیبروز کیستیک
- صرع
- ناهنجاریهای مادرزادی در ساختار مری
- آسم
- تولد زودرس
- تنگی پیلور، یعنی ضخیم شدن دریچه خروجی معده و گیر افتادن غذا در معده
- عدم تحمل یا حساسیت غذایی، بهخصوص نسبت به پروتئین شیر گاو
- سندرم سندیفر، حرکات غیرمعمول سر و بدن بهعنوان عارضه نادر GERD
درمان رفلاکس نوزاد
در بیشتر نوزادان، رفلاکس از نوع ساده (GER) است و معمولاً با بزرگتر شدن و قوی شدن دریچه بین مری و معده، خودبهخود بهتر میشود. در این موارد، بهتر است روی اصلاح شیوه تغذیه نوزاد و مراقبت روزمره تمرکز کنید، نه دارو. فقط وقتی رفلاکس شدید شود، روی وزنگیری، خواب یا تنفس نوزاد اثر بگذارد و پزشک تشخیص GERD بدهد، ممکن است دارو یا در موارد خیلی خاص، جراحی مطرح شود. پس نوع درمان کاملاً به شدت علائم و نظر پزشک اطفال بستگی دارد.
نکته: چیزی به نام درمان سریع و صددرصد رفلاکس نوزاد وجود ندارد؛ چون ریشهی اصلی مشکل، عدم بلوغ دریچه بین مری و معده است و این عضله فقط با گذر زمان و رشد نوزاد قویتر میشود. اگر کسی وعدهی درمان صددرصدی و فوری رفلاکس نوزاد را بدون بررسی پزشکی و فقط با یک روش واحد میدهد، باید با احتیاط و تردید به آن نگاه کنید.
درمان خانگی رفلاکس نوزاد
برای رفلاکسهای خفیف و معمولی، چند تغییر ساده در خانه میتواند خیلی کمککننده باشد:
- وعدههای کوچکتر و تعداد بیشتر: بهجای اینکه هر بار خیلی زیاد شیر بخورد، دفعات شیر دادن را بیشتر و حجم هر بار را کمتر کنید تا معده خیلی پر نشود.
- شیردهی در وضعیت عمودی: سعی کنید هنگام تغذیه، نوزاد تا حد ممکن صاف و رو به بالا باشد و حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه بعد از شیر خوردن هم در همین حالت بماند تا محتویات معده راحتتر پایین بماند.
- آروغ گرفتن مرتب: چه هنگام تغذیه نوزاد با شیر خشک و چه از سینه، وسط و پایان هر وعده چندبار آروغ نوزاد را بگیرید تا هوای اضافی وارد معده نشود.
- بررسی شیشه و سرشیشه: اگر با شیشه شیر میدهید، حواستان باشد سرشیشه همیشه پر از شیر باشد و سوراخ آن آنقدر بزرگ نباشد که شیر با سرعت خیلی زیاد وارد دهان شود.
- در صورت تأیید پزشک، غلیظتر کردن شیر: گاهی با نظر پزشک میتوانید کمی غلات نوزاد یا غلیظکننده مخصوص به شیر خشک یا شیر دوشیدهشده اضافه کنید تا کمی سفتتر شود و کمتر بالا بیاید.
- احتیاط در تغییر رژیم غذایی: اگر شیر میدهید یا از شیر خشک استفاده میکنید و به حساسیت یا عدم تحمل غذایی شک دارید، باید فقط با مشورت پزشک به سمت حذف لبنیات یا تعویض شیر خشک بروید.
همزمان، توصیههای ایمنی خواب مثل خوابیدن به پشت و عدم استفاده از پوزیشنرها و بالابرهای غیراستاندارد را هم جدی بگیرید، چون ممکن است خطر خفگی و SIDS (سندروم مرگ ناگهانی نوزاد) را بالا ببرند.
درمان رفلاکس نوزاد یک ماهه و دو ماهه
در نوزاد یک ماهه و دو ماهه اغلب رفلاکس بهخاطر ضعف عضله بین مری و معده است و بسیاری از نوزادان، با وجود بالا آوردن، رشد و وزنگیری طبیعی دارند. در این سن، درمان معمولاً همان روشهای خانگی بالاست: وعدههای کوچکتر، وضعیت عمودی هنگام و بعد از شیر خوردن، آروغ گرفتن مکرر و توجه به شیشه.
نکته مهم این است که در این سن پایین، باید هر نوع رفلاکس همراه با بیقراری شدید، بد غذا خوردن، خوب وزن نگرفتن یا استفراغهای پرقدرت را به پزشک گزارش کنید تا دقیقتر احتمال GERD یا مشکلات دیگر را بررسی کند.
درمان رفلاکس پنهان نوزاد
در رفلاکس پنهان، ممکن است بالا آوردن نوزاد را نبینید، اما علائمی مثل سرفه، صدای گرفته، گریه و بیقراری حین یا بعد از تغذیه مشاهده کنید. اصول کلی درمان شبیه رفلاکس معمولی است، اما دقت در وضعیت بدن و ریتم تغذیه اهمیت بیشتری دارد؛ مثلا نگه داشتن نوزاد در حالت عمودی هنگام شیر خوردن و کمی بعد از آن، پرهیز از پر کردن بیش از حد معده و آروغ گرفتن منظم میتواند فشار روی مری را کمتر کند. چون علائم رفلاکس پنهان خیلی واضح نیست، بهتر است هر نوزادی که گریه، سرفه یا صدای گرفتهی مکرر دارد، توسط پزشک معاینه شود.
درمان رفلاکس شدید نوزاد
در رفلاکس شدید نوزاد، یعنی زمانی که پزشک تشخیص GERD میگذارد و رفلاکس روی رشد، خواب یا تنفس نوزاد اثر گذاشته، معمولاً درمان در چند مرحله انجام میشود؛ اول اصلاح تغذیه و رژیم، و اگر کافی نبود، در برخی موارد دارو و در موارد خیلی نادر، جراحی.
- قبل از هر دارویی، پزشک معمولاً این اقدامات را امتحان میکند:
- غلیظتر کردن شیر خشک یا شیر مادر (فقط زیر نظر پزشک)
- تنظیم الگوی تغذیه؛ یعنی حجم کمتر در هر وعده، تعداد بیشتر در طول روز، بدون کم شدن کالری کلی
- در صورت شک به حساسیت به پروتئین شیر گاو، یک دوره کوتاه حذف لبنیات از رژیم مادر یا تعویض نوع شیر خشک.
اگر با این کارها هنوز نوزاد درد دارد، خوب نمیخورد، وزن نمیگیرد یا مشکل خواب یا تنفس دارد، پزشک ممکن است سراغ درمان دارویی برود.
بهترین دارو برای رفلاکس پنهان نوزاد
پزشک فقط وقتی به سراغ دارو میرود که GERD قطعیتر باشد و رفلاکس واقعاً روی کیفیت زندگی و رشد نوزاد اثر گذاشته باشد. داروها معمولاً بهصورت آزمایشی تجویز میشوند و هدفشان کم کردن اسید معده و محافظت از مری است، نه حذف کامل رفلاکس.
- H2بلاکرها (H2 blockers): این داروها تولید اسید معده را تا حدی کاهش میدهند. پزشک ممکن است آنها را برای مدت محدود امتحان کند تا ببیند آیا علائمی مثل درد، سوزش یا التهاب مری کمتر میشود یا نه.
- مهارکنندههای پمپ پروتون (PPIs): این داروها قویتر عمل میکنند و مقدار اسیدی را که معده تولید میکند، بیشتر کاهش میدهند. از PPIs معمولاً زمانی استفاده میشود که شواهدی از آسیب به مری یا علائم شدید و پایدار وجود داشته باشد.
بهدلیل خطر عوارض و تأثیر روی میکروبیوم و جذب مواد مغذی، پزشکان سعی میکنند این داروها را فقط در موارد لازم، با دوز حداقلی و در کوتاهترین زمان ممکن تجویز کنند.
درمانهای جراحی رفلاکس شدید نوزاد
جراحی آخرین گزینه است و فقط در موارد بسیار خاص و نادر برای نوزادان مطرح میشود؛ مثلاً وقتی:
- با وجود اصلاح تغذیه و درمان دارویی، GERD هنوز شدید است و به مری یا ریهها آسیب میزند.
- نوزاد مشکلات تنفسی جدی مرتبط با رفلاکس دارد.
- رفلاکس به دلیل یک مشکل ساختاری در دستگاه گوارش به وجود آمده و با جراحی اصلاح میشود.
تصمیم برای جراحی پس از بررسی دقیق، انجام آزمایشها و تصویربرداریهای لازم و سنجیدن تمام ریسکها و فواید گرفته میشود و معمولاً فقط برای نوزادانی است که رفلاکسشان زندگیشان را تهدید میکند یا هیچ درمان دیگری جواب نداده است.
نکات مهم و پیشگیری از رفلاکس نوزاد
در بیشتر نوزادها، رفلاکس یک مرحله گذراست و معمولاً تا حدود ۹ تا ۱۲ ماهگی خودبهخود کمتر میشود و از بین میرود؛ فقط کمی کثیفکاری بیشتر دارید، نه لزوماً یک مشکل جدی. با این حال، چند نکته میتواند کمک کند که نوزاد کمتر بالا بیاورد:
- آروغ گرفتن در حین و بعد از هر وعده: هوای اضافی داخل معده میتواند باعث بالا آوردن شود. وسط تغذیه و در پایان هر وعده چندبار آروغ گرفتن، این گاز اضافه را تخلیه میکند.
- نگه داشتن نوزاد در وضعیت عمودی بعد از شیر خوردن: اگر بتوانید حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه بعد از تغذیه، نوزاد را نیمهنشسته یا عمودی نگه دارید، احتمال برگشت محتویات معده کمتر میشود.
- پیشگیری از پر شدن بیش از حد معده: تنظیم تعداد و حجم وعدهها کمک میکند نوزاد به اندازه نیازش شیر بخورد، اما معدهاش بیش از حد پر نشود.
آیا رفلاکس نوزاد خطرناک است؟
در اغلب موارد، رفلاکس ساده نوزادی خطرناک نیست و جزو روند طبیعی رشد به شمار میرود. برای بیشتر نوزادان نیز تا قبل از یکسالگی، پایان مییابد. آنجایی نگرانکننده میشود که علائم غیرمعمول یا شدیدی به همراه داشته باشد؛ مثلا:
- شروع استفراغ و بالا آوردن بعد از ۶ ماهگی
- ادامهدار شدن آن بعد از ۱۲ ماهگی
- استفراغهای مکرر و پرقدرت
- استفراغ فقط در شب
- استفراغ خونی یا شبیه تفاله قهوه
- اسهال مزمن
- خون در مدفوع
- ورم شکم
- کاهش وزن
- خوابآلودگی شدید
- تب یا تشنج
وجود هر یک از این علائم میتواند نشانهی مشکلات دیگری در دستگاه گوارش یا حتی سایر اندامهای بدن باشد و نیاز به ارزیابی پزشکی دارد. اگر استفراغ نوزاد به رنگ سبز یا زرد روشن (صفراوی) بود، باید فوراً به اورژانس مراجعه کنید، چون میتواند نشانهی یک اورژانس گوارشی باشد.
کلام آخر دکتردکتر
رفلاکس نوزاد در بیشتر موارد موقت و طبیعیست. این عارضه با بزرگتر شدن و قوی شدن عضلات دستگاه گوارش، بهتدریج کمتر میشود و معمولاً تا حوالی یکسالگی از بین میرود. مهم این است که شما بهعنوان والد، علائم نگرانکننده مثل بدغذایی شدید، وزن نگرفتن، استفراغهای پرقدرت یا خونی، سرفه و خسخس مداوم یا تغییر در حال عمومی نوزاد را بشناسید و جدی بگیرید. اگر بعد از خواندن این مطلب هنوز ذهنتان درگیر است یا نمیدانید وضعیت نوزادتان در حد رفلاکس معمولی است یا نیاز به بررسی بیشتر دارد، بهترین کار مشورت با پزشک اطفال است. به کمک دکتردکتر میتوانید خیلی سریع و بدون خروج از خانه، از طریق ویزیت آنلاین با متخصص اطفال صحبت کنید و یک ارزیابی مطمئن و علمی بگیرید تا با خیال راحتتری از نوزاد دلبندتان مراقبت کنید.
سوالات متداول
منابع: NHS – MedlinePlus – MayoClinic –HealthLine – ClevelandClinic – BetterHealth
