علائم سوء تغذیه، علل و روش‌های پیشگیری و درمان آن

سوء تغذیه چیست و علل این مشکل چیست؟ سوء تغذیه دارای چه علائمی است و چگونه تشخیص داده و درمان می‌شود؟ دراین مقاله به این سوالات پاسخ خواهیم داد.

احتمال زیاد شما هم با تصاویر کودکان نحیف آفریقایی که دچار کمبود غذایی و یا همان سوء تغذیه شده‌اند برخورد کرده‌اید. درباره‌ی آن چه می‌دانید؟

سوء تغذیه (Malnutrition) دریافت کم و یا زیاد نوع خاصی از مواد مغذی است. این عارضه می‌تواند به مشکلات و عوارض جدی از جمله بازماندن از رشد، مشکلات چشمی، دیابت و بیماری‌های قلبی شود. 

سوء تغذیه سالانه میلیاردها نفر در سراسر جهان را تحت تاثیر قرار خواهد داد. برخی از جوامع بر حسب محیط، سبک زندگی و منابع غذایی در دسترس به نوع خاصی از سوء تغذیه دچار می‌شوند. 

سوء تغذیه چیست؟

سوء تغذیه عارضه‌ای است که بر اثر کمبود مواد مغذی و یا مصرف بیش از حد آن‌ها ایجاد می‌شود. انواع سوء تغذیه عبارتند از:

• تغذیه کم‌تر از حد (Undernutrition): این نوع از سوء تغذیه ناشی از دریافت نکردن مقدار کافی پروتئین، کالری و یا ریز مغذی هاست. این عارضه منجر به لاغری، کوتاه شدن قد بر اساس سن  یا کوتولگی و کاهش وزن بر اساس سن می‌شود.

• تغذیه بیش از حد (Overnutrition): مصرف بیش از حد گروهی از مواد مغذی مانند پروتئین، کالری یا چربی هم می‌تواند منجر به سوء تغذیه شود. این عارضه معمولاً منجر به اضافه وزن یا چاقی می‌شود. 

افراد مبتلا به تغذیه کم‌تر از حد معمولاً دچار کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی به خصوص آهن، روی، ویتامین آ و ید هستند. از طرفی دیگر کمبود ریزمغذی‌ها هم در تغذیه بیش‌تر از حد رخ خواهد داد. 

امکان دارد که فرد بر اثر مصرف بیش از حد مواد مغذی دچار چاقی و یا اضافه وزن شود ولی در عین حال ویتامین‌ها و مواد مغذی کافی را دریافت نکند. علت این امر این است که مواد غذایی که منجر به اضافه وزن و چاقی می‌شوند، مانند غذاهای سرخ کردنی و شیرین، کالری و چربی بالایی داشته و از نظر داشتن دیگر مواد مغذی دچار کمبود است. 

اگر مشکل سوء تغذیه شما به دلیل کم بودن اشتها و کم غذا خوردن است، مقاله افزایش اشتها مجله دکتردکتر به شما کمک می‌کند اشتهای خود را افزایش بدهید.

علائم سوء تغذیه 

علائم و نشانه‌های سوء تغذیه به نوع آن بستگی دارد. تشخیص اثرات سوء تغذیه به افراد و پزشکان کمک می‌کند که تشخیص و درمان مسائل و مشکلات مرتبط با کم یا زیاد خوردن مواد مغذی را راحت‌تر انجام دهند.

تغذیه کم‌تر از حد

تغذیه کم‌تر از حد معمولاً ناشی از دریافت ناکافی مواد مغذی از طریق رژیم غذایی است. این عارضه می‌تواند منجر به:

• کاهش وزن
• از دست دادن حجم چربی و عضله
• گونه‌های تو خالی و گودی چشم
• شکم باد کرده
• خشکی پوست و مو
• تاخیر در بهبود زخم‌ها
• خستگی
• سختی تمرکز
• بی‌قراری
• افسردگی و اضطراب

افراد مبتلا به این نوع از سوء تغذیه، ممکن است یک و یا چند نشانه‌‌ی گفته شده را داشته باشند‌. برخی از انواع تغذیه کم‌تر از حد مواد غذایی اثرات شاخص و شدیدی روی بدن می‌گذارند.

کواشیورکور (Kwashiorkor) یا کمبود شدید پروتئین موجب باعث احتباس مایعات و شکم متورم می شود. از طرفی دیگر ماراسموس (marasmus) که ناشی از کمبود شدید کالری است، منجر به تحلیل و کاهش چشمگیر چربی و ماهیچه های بدن می شود.

علاوه بر این تغذیه کم‌تر از حد می‌تواند منجر به کمبود ریز مغذی ها شود. برخی از رایج‌ترین کمبودها و علائم آن‌ها شامل:

• ویتامین آ: خشکی چشم، شب کوری، بالا رفتن خط عفونت
• روی: از دست رفتن اشتها، کوتولگی، تاخیر در بهبود زخم‌ها، ریزش مو، اسهال
• آهن: نقص عملکرد مغزی، مشکلات تنظیم دمای بدن، مشکلات معده
• ید: بزرگ شدن غده‌ی تیروئید (گواتر)، کاهش تولید هورمون تیروئید، مشکلات رشد و تکامل

اگر تغذیه کم‌تر از حد منجر به مشکلات فیزیکی و بیماری‌های دیگر شود، خطر مرگ هم وجود خواهد داشت. گفته می‌شود که کوتولگی و فقر روی و ویتامین آ در سال ۲۰۱۱ مسئول مرگ بیش از ۴۵ درصد مرگ و میر کودکان بوده است.

تغذیه بیش از حد

نشانه اصلی تغذیه بیش از حد چاقی و اضافه وزن است‌. اما این عارضه همچنین می‌تواند منجر به کمبود مواد مغذی هم شود.

 تحقیقات نشان می دهد که در خون افرادی که دارای اضافه وزن یا چاقی هستند، در مقایسه با افرادی که وزن طبیعی دارند، مقدار کم‌تری ویتامین ها و مواد معدنی وجود داشته و این افراد مقدار کم‌تری از این مواد را دریافت می‌کنند. 

در یک مطالعه در 285 نوجوان، مشخص شد که سطح ویتامین‌های آ و ای خون در افراد چاق 2 تا 10٪ کمتر از افراد با وزن طبیعی است. دلیل اضافه وزن و چاقی به احتمال زیاد می تواند ناشی از مصرف بیش از حد غذاهای آماده و فراوری شده باشد که دارای کالری زیاد و چربی هستند.

 یک مطالعه در بیش از 17000 بزرگسال و کودک نشان داد که افرادی که فست فود می خورند به نسبت دیگران، ویتامین های آ و سی کم‌تری دریافت کرده و در عوض کالری، چربی و سدیم بیشتری دریافت می‌کنند. 

تشخیص سوء تغذیه

پزشک با معاینه بیمار و مشاهده علائم و نشانه‌ها به راحتی می‌تواند سوء تغذیه را تشخیص دهد. ابزارهایی که برای شناسایی سوء تغذیه به کار می روند شامل نمودارهای کاهش وزن و شاخص توده بدنی (BMI)، آزمایش خون برای وضعیت ریزمغذی‌ها و معاینات فیزیکی هستند.

 اگر سابقه کاهش وزن و سایر علائم مرتبط با سوء تغذیه را دارید، پزشک ممکن است آزمایش های دیگری را برای تشخیص کمبود ریز مغذی ها تجویز نماید. 

از طرف دیگر، شناسایی کمبودهای مواد مغذی که ناشی از تغذیه بیش از حد است، می تواند مشکل باشد. اگر دچار اضافه وزن یا چاقی هستید و غذاهای فرآوری شده و فست فود زیادی می خورید، ممکن است ویتامین یا مواد معدنی کافی دریافت نکنید.

 برای مشخص شدن کمبود مواد مغذی و همچنین در خصوص عادت های غذایی خود با پزشک خود مشورت کنید.

اثرات بلند مدت سوء تغذیه بر روی کودکان

سوء تغذیه می‌تواند منجر به بیماری‌های تکاملی و بیماری‌های مزمن شود. اثرات بلند مدت تغذیه کم‌تر از حد شامل، افزایش خطر بروز چاقی، مشکلات قلبی و دیابت است.

نتایج یک پژوهش که در میان 50 کودک در سن بلوغ انجام شد، نشان می‌دهد که پسرانی که به دلیل تغذیه کم‌تر از حد در سال‌های اولیه زندگی با تاخیر رشد و یا کوتولگی مواجه شده‌اند، در مقایسه با کودکانی که روند رشد خود را به خوبی طی کرده‌اند، در طی سه سال 5 درصد بیش‌تر توده چربی ایجاد می‌کنند.

تحقیقات تکمیلی نشان داد که 21 درصد از افراد بالغ دچار تاخیر رشد، در مقایسه با کم‌تر از 10 درصد افراد طبیعی بیش‌تر به فشار خون بالا مبتلا هستند.

پژوهشگران احتمال می‌دهند که کمبود بیش از حد مواد مغذی در کودکی منجر به تغییراتی در متابولیسم شده و در نهایت احتمال ایجاد بیماری‌های مزمن در زندگی را افزایش خواهد داد.

تغذیه بیش از حد هم منجر به بروز گروه خاصی از بیماری‌ها خواهد شد.به صورت خاص کودکان دچار چاقی یا اضافه وزن، بیش‌تر از سایرین در معرض خطر بیماری‌های قلبی و دیابت نوع دو قرار دارند.

 نتایج یک مطالعه در میان کودکان نشان داد که احتمال ابتلا به دیابت نوع دو در میان کودکان چاق چهار برابر بیش‌تر از سایر همسالان با BMI معمولی است.

 از آنجایی که اثرات طولانی مدت سوء تغذیه می تواند خطر ابتلا به برخی بیماری‌ها را افزایش دهد، جلوگیری و درمان ممکن است به کاهش شیوع بیماری‌های مزمن ناشی از سوء تغذیه  کمک کند.

علل سوء تغذیه 

سوء تغذیه یک مشکل جهانی است که می‌تواند ناشی از شرایط اقتصادی، محیطی و یا پزشکی باشد. سازمان بهداشت جهانی تخمین می‌زند که بالای 460 میلیون فرد بالغ و 150 میلیون کودک دچار کمبود تغذیه هستند و از طرفی دیگر بیش‌تر از 2 میلیارد کودک و بزرگسال از اضافه وزن و چاقی رنج می‌برند.

دلایل رایج سوء تغذیه عبارتند از:

• عدم امنیت غذایی یا عدم دسترسی به مواد غذایی مناسب و مقرون به صرفه: تحقیقات عدم امنیت غذایی در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته را به سوء تغذیه نسبت می‌دهند

• مشکلات گوارشی و بیماری‌های مربوط به جذب مواد مغذی: بیماری‌هایی که باعث سو جذب مواد مغذی می‌شود؛ مانند بیماری کرون سلیاک و رشد بیش از حد باکتری‌ها در روده می‌تواند منجر به سوء تغذیه شود.

• مصرف بیش از حد الکل: مصرف زیاد الکل، منجر می‌شود که بدن قادر به دریافت مقدار کافی و مناسبی از پروتئین، کالری و ریز مغذی‌ها نباشد. 

• اختلالات روانی: افسردگی و سایر مشکلات روحی روانی می‌تواند منجر به افزایش خطر ابتلا به سوء تغذیه شود‌. یک تحقیق نشان می‌دهد که شیوع سوء تغذیه در افراد مبتلا به افسردگی ۴ برابر بیش‌تر از سایر افراد است. 

• ناتوانی در تامین و آماده سازی مواد غذایی: تحقیقات نشان می‌دهد که ضعف، مشکلات حرکتی و کم بودن توان عضلانی عامل خطری برای بروز سوء تغذیه هستند. این مشکلات مهارت‌های آماده سازی مواد غذایی برای خوردن را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد.

جوامع در معرض خطر سوء تغذیه

سوء تغذیه مردم همه نقاط جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما برخی از جوامع در معرض خطر بالاتری قرار دارند. جوامعی که مستعد ابتلا به سوء تغذیه هستند، شامل:

• ساکنین کشورهای در حال توسعه و یا ساکنین مناطقی که منابع غذایی محدودی در اختیار دارند: کمبود مواد غذایی و فقر ریز مغذی‌ها به صورت خاص در میان جوامع ساکن در جنوب صحرای آفریقا و جنوب آسیا شایع است.

• افرادی با نیاز بالا به مواد مغذی، به خصوص کودکان و زنان باردار و شیرده: در برخی از کشورهای در حال توسعه، ۲۴ تا ۳۱ درصد از زنان باردار و شیرده از کمبود مواد غذایی رنج می‌برند.

• افرادی که در شرایط فقر زندگی کرده و درآمد کمی دارند: وضعیت اجتماعی – اقتصادی پایین رابطه مستقیمی با سوء تغذیه دارد.

• افراد مسن، به خصوص افرادی که تنها زندگی می‌کنند یا دچار ناتوانی فیزیکی هستند: تحقیقات نشان داده است که بالای ۲۲ درصد افراد بالغ مسن‌تر به سوء تغذیه مبتلا هستند و بالای ۴۵ درصد این افراد هم در معرض خطر ابتلا به این عارضه قرار دارند.

• افراد مبتلا به بیماری‌هایی که جذب مواد مغذی را تحت تاثیر قرار می‌دهد: افراد مبتلا به بیماری کرون یا کولیت زخمی ممکن است تا ۴ برابر بیش‌تر از سایر افراد در معرض ابتلا به سوء تغذیه باشند.
• کودکان: عارضه هایی مانند ریزش آب ریزش دهان کودک و نوزاد میتواند موجب سوء تغذیه شوند.

پیشگیری و درمان سوء تغذیه

پیشگیری و درمان سوء تغذیه مستلزم رسیدگی به عوامل زمینه‌ای است. سازمان‌های حکومتی، سازمان‌های مستقل و مدارس نقش بسیار مهمی در جلوگیری از سوء تغذیه ایفا می‌کنند.

تحقیقات نشان می دهد که برخی از موثرترین روش‌های پیشگیری از سوء تغذیه شامل تهیه و توزیع قرص آهن، روی، ید، مکمل های غذایی و آموزش تغذیه به جمعیت‌های در معرض خطر کمبود تغذیه است. 

علاوه بر این، برنامه‌های تشویقی که باعث روی آوردن افراد به انتخاب غذای سالم و بیش‌تر کردن فعالیت بدنی کودکان و بزرگسالان در معرض خطر کمبود تغذیه می شود هم تا حدود زیادی منجر به پیشگیری از اضافه وزن و چاقی خواهد شد. 

شما همچنین می توانید با خوردن رژیم غذایی مناسب حاوی مقادیر کافی از کربوهیدرات، پروتئین، چربی‌ها، ویتامین ها، مواد معدنی و آب در جلوگیری از سوء تغذیه کمک کنید.

از طرف دیگر درمان سوء تغذیه به وضعیت فرد بستگی دارد. اگر خود و یکی از نزدیکان مشکوک به کمبود مواد مغذی هستید، برای شروع فرایند درمان حتماً با پزشک خود مشورت کنید.

پزشک علائم و نشانه‌های سوء تغذیه را بررسی کرده و برای درمان عارضه تغییراتی را در سبک زندگی فرد پیشنهاد می‌کند. این تغییرات شامل داشتن یک برنامه غذایی مناسب و استفاده از مکمل‌های غذایی است.

سخن پایانی

سوء تغذیه به تغذیه کم‌تر از حد و یا دریافت بیش‌تر از حد مواد غذایی اشاره دارد. افراد مبتلا به کمبود مواد مغذی کاهش وزن، خستگی، تغییر خلق و خو و یا فقر ویتامین و مواد معدنی را تجربه می‌کنند. اضافه وزن، چاقی و کمبود ریز مغذی ها هم از جمله نتایج اصلی دریافت بیش از حد مواد مغذی است.

هر دوی انواع سوء تغذیه در صورت عدم درمان به مشکلات جدی‌تری منجر خواهند شد. در صورتی که احتمال می‌دهید که به یکی از انواع سوء تغذیه مبتلا هستید، هر چه سریع تر به پزشک مراجعه کنید.

منبع:

healthline