درباره وسواس فکری عملی چیزی شنیده‌اید؟ وقتی صحبت از وسواس می‌شود، بیشترمان فکر می‌کنیم که موضوع صحبت تمایل بیش از حد و افراطی به نظافت است. باید بدانیم که وسواس فکری عملی موضوعی بسیار وسیع و اختلالی است که ابعاد مختلفی دارد و فراتر از میل به نظافت و تمیزی افراطی است. اختلال وسواس فکری در شهرهای شلوغ و بزرگی مثل تهران در شهروندان بسیاری دیده می‌شود برای همین برای رسیدگی به مشکلات روانی نظیر این اختلال باید به روان درمانگر تهران مراجعه کنیم و اطلاعاتمان را درباره‌شان افزایش بدهیم، هرچند که در هر کدام از شهرهای بزرگ ایران، امکان مراجعه به روانشناس هست و تنها کافیست بعد از کسب آگاهی‌های لازم، وقت دکتر بگیرید.
با این حال در این مقاله از مجله دکتردکتر به‌سراغ این اختلال روانی شایع می‌رویم و برایتان توضیحات بیشتری درباره‌اش ارائه می‌کنیم.
محتوای پزشکی این مطلب، توسط دکتر امیر کشاورز متخصص روانشناسی بالینی، مورد بررسی و تایید قرار گرفته است.
وسواس فکری عملی (OCD) چیست؟
وسواس فکری عملی یا وسواس جبری (Obsessive compulsive disorder) نوعی اختلال روانی است که افراد مبتلا به آن را وادار به انجام بعضی از کارها در دفعات تکراری می‌کند (وسواس عملی) یا باعث می‌شود که افکاری ناخواسته مدام در سرشان تکرار شود (وسواس فکری). بسیاری این بیماری را با اختلال شخصیت وسواسی اجباری (OCPD) اشتباه می‌گیرند.
اگر بخواهیم نمونه‌ای از رفتارهای وسواس‌گونه در این اختلال را نام ببریم، به این موارد می‌رسیم:
- برای مثال، افراد مبتلا به چنین وسواسی باید حتماً به دفعاتی مشخص با شما دست بدهند و اگر به‌جای ۳ بار که در ذهن دارند، ۲ بار دست بدهند، دچار احساس بدی می‌شوند.
- به عنوان مثالی دیگر، افراد مبتلا به وسواس فکری عملی بعد از تماس جسمی آلوده باید چندین‌وچند بار دست‌هایشان را بشویند و این اقدام برای خودشان هم ناخوشایند است اما نمی‌توانند در برابر آن مقاومت کنند.
شاید فکر کنید که همه آدم‌ها تاحدی دچار وسواس هستند؛ بله! این درست است اما مبتلایان به وسواس فکری عملی واکنش‌های متفاوتی نسبت به عموم افراد طبیعی دارند. افکار و رفتارهای وسواس‌گونه در آنها:
- دست‌کم ۱ ساعت از زمانشان در طول روز را به خود اختصاص می‌دهد.
- از کنترلشان خارج است و مجبور به پیروی از آنها هستند.
- هرگز خوشایند نیستند و باعث ناراحتی و عذابشان می‌شوند.
- در کار، زندگی و روابط اجتماعی‌شان اثرات منفی می‌گذارند
انواع وسواس فکری عملی چیست؟
این اختلال می‌تواند به شکل‌های مختلفی خود را نشان بدهد اما بیشتر مبتلایان به آن معمولاً در یکی از دسته‌بندی‌های زیر قرار می‌گیرند:
- وسواس شک و تردید؛ در این نوع از وسواس، فرد مدام شک می‌کند که کاری را انجام داده یا خیر. برای مثال، مدام زیر گاز را چک می‌کند تا حتماً خاموش باشد. در قفل‌کردن درب‌ها وسواس به خرج می‌دهد یا مدام تردید و ترس دارد که نکند باردار باشد یا به بیماری خاصی مانند اسکیزوفرنی دچار شده باشد.
- وسواس پاکی و نجسی؛ در وسواس تمیزی هم فرد مدام با خود فکر می‌کند که آیا به اندازه کافی بهداشت را رعایت کرده یا خیر. چنین بیماری نگران آلودگی‌ها است و همین موضوع باعث می‌شود که واکنش‌های غیرعادی در زمینه نظافت و تمیزی از خود بروز بدهد.
- وسواس تقارن؛ بیماران مبتلا به این نوع از اختلال هم مدام دچار وسواس ایجاد تقارن و ترتیب در چیدمان وسایل مختلف هستند. از نظر آنها، همه‌چیز باید در نظمی مشخص، با ترتیبی معین و به شکلی متقارن در کنار هم قرار بگیرند.
- نشخوار فکری و افکار مزاحم؛ افکاری مدام در ذهن مبتلایان به وسواس فکری عملی تکرار می‌شود. بعضی از این افکار خشن یا بسیار آزاردهنده هستند.
- ابتلا به بیماری‌های روانی مثل اختلال شخصیت وابسته
بسیاری از مبتلایان به وسواس می‌دانند که افکار و رفتارشان طبیعی نیست. الگوهای رفتاری و وسواسی که در زندگی‌شان وجود دارد، برایشان خوشایند نیست اما از آنجا که با ترک وسواس‌های همیشگی، احساسات نامطلوبی به سراغشان می‌آید، بعد از تلاش برای ترک، دوباره رفتارهای وسواس‌گونه‌شان بازمی‌گردد.
از جمله افکار توأم با وسواس باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- فرد مبتلا مدام نگران این است که آسیبی به او یا عزیزانش وارد شود.
- نسبت به پلک‌زدن، نفس‌کشیدن و حس‌های مختلف بدنش مدام آگاه است و در واقع، این موارد را همیشه حس می‌کند.
- بی‌دلیل به این می‌اندیشد که شریک عاطفی‌اش به او خیانت خواهد کرد.
از جمله رفتارهای توأم با وسواس باید به موارد زیر اشاره کنیم. مبتلایان به وسواس فکری عملی معمولاً:
- کارهای مختلف را با الگو و نظم‌وترتیبی مشخص در دفعات معین انجام می‌دهند.
- اشیا و چیزهای مختلف را که چند عدد مشابه از آنها وجود دارد، مدام می‌شمارند؛ مثلا پله‌های یک ساختمان یا درها را.
- از دست‌دادن با دیگران، استفاده از توالت‌های عمومی یا لمس‌کردن دستگیره درها واهمه دارند.
علائم وسواس فکری عملی چیست؟
نشانه‌های ابتلا به وسواس گاهی فقط در افکار فرد مبتلا وجود دارد و به شکل وسواس ذهنی است و گاهی هم در رفتارش. در بعضی موارد هم در هر دو علائمی از این اختلال بروز می‌کند. افکار وسواس‌گونه مدام تکرار می‌شوند و باعث بروز اضطراب و استرس در فرد هستند.
برای رهایی از چنین افکاری، مبتلایان به وسواس فکری عملی مجبور می‌شوند، دست به انجام اقدامات و رفتارهایی بزنند که از الگوهایی ثابت و تکراری پیروی می‌کنند. از جمله نشانه‌های این اختلال باید به موارد زیر هم دقت کنید:
- ترس از آلوده‌شدن و بیماری.
- چک‌کردن خاموشی گاز یا چراغ‌ها.
- نیاز بیش از حد به ایجاد نظم و ترتیب.
- وسواس گناه یعنی ترس از ارتکاب به گناه.
- وسواس بیماری و ترس از ابتلا به بیماری‌ها.
- تکرار ذکرهای مذهبی یا جملات و کلماتی مشخص.
- واهمه از موقعیت‌هایی که با عدم قطعیت همراه‌اند.
- فکرکردن ناخواسته درباره موضوعاتی مانند مذهب یا سکس ناخوشایند.
- افکار آزاردهنده و وحشتناک درباره اینکه کنترل خود را از دست می‌دهند و به دیگران یا خود آسیب می‌زنند.
اگر به رفتار مبتلایان به وسواس دقت کنید، الگوهایی تکراری مانند شست‌وشوی زیاد دست‌ها، پیروی از مسیری معین و مشخص بری پیش‌برد کارهای مختلف و نیاز زیاد برای تأییدشدن را می‌بینید.
او سی دی (ocd) بیشتر در نوجوانی یا ابتدای جوانی بروز پیدا می‌کند اما امکان وقوعش در دوران کودکی هم وجود دارد. نشانه‌های وسواس نوجوانان به تدریج شروع می‌شود و در طول زندگی از شدتشان کم یا زیاد می‌شود. نوع این وسواس‌ها هم در گذر عمر تغییراتی می‌کند.
معمولاً در شرایطی که استرس افراد بیشتر می‌شود، علائم وسواسشان هم شدت بیشتری پیدا می‌کند. درمان این اختلال که معمولاً تا انتهای عمر با شدت و شکل‌های مختلف با فرد همراه است، زمان زیادی می‌طلبد.
بعضی اوقات فرد وسواسی ممکن است به دلیل حساسیت زیاد حمله پانیک را نیز تجربه کند.
علت وسواس فکری عملی چیست؟
هنوز دلیل و علت وسواس فکری عملی به طور کامل مشخص نیست. نظریه‌های اصلی که درباره ریشه این اختلال روانی مطرح می‌شوند به شرح زیر هستند:
- زیست‌شناسی؛ وسواس می‌تواند در نتیجه تغییرات طبیعی یا عملکردهای مغزی رخ بدهد.
- اختلال وسواس ژنتیکی؛ احتمال ژنتیکی‌بودن وسواس وجود دارد اما هنوز مشخص نیست که چه ژن‌هایی باعث وقوعش می‌شوند.
- یادگیری؛ ترس‌ها و رفتارهای وسواس‌گونه می‌توانند در نتیجه مشاهده رفتار مشابه افراد خانواده یا نزدیکان در فرد شکل بگیرند.
افرادی که چنین مبتلایانی در منزل دارند، معمولاً بیشتر ازدیگران در معرض دچارشدن به وسواس هستند. وقوع رخدادهای پراسترس در زندگی هم از عواملی است که احتمال ابتلا به وسواس فکری عملی را تشدید می‌کند. اگر فردی به اختلالات روانی دیگر مانند استرس، اضطراب و افسردگی هم دچار باشد، امکان اینکه وسواس فکری عملی به سراغش بیاید، قوت می‌گیرد. این رفتار در معتادان به مواد مخدر و کسانی که تیک عصبی دارند هم دیده می‌شود.
وسواس در کودکان و نوجوانان
امکان بروز وسواس در تمام رده‌های سنی وجود دارد. بسیاری از کودکان و نوجوانانی که دچار وسواس فکری عملی هستند، بابت این اختلال و عوارضش شرمگین می‌شوند. صحبت‌کردن از این مشکل برای آنها ساده نیست.
برای کمک‌کردن به رفع وسواس کودکان و نوجوانان باید حتماً فضای امنی ایجاد کنید تا درباره مشکلاتشان صحبت کنند. در این صورت است که می‌توانید با پیگیری مشکل و مراجعه به متخصصان، زمینه را برای کنترل و ترک علائم وسواس فراهم کنید.
وسواس در سالمندان
در سنین میانسالی و پیری هم امکان بروز وسواس وجود دارد.فرد مبتلا به وسواس در سالمندان ، نسبت به نظم و ترتیب اشیا، چک‌کردن مداوم چیزهایی مانند زیر گاز یا نظافت وسواس پیدا می‌کنند. یکی دیگر از علائم بروز وسواس در سنین میانسالی، ناتوانی در دورانداختن وسایل و اشیای بیهوده و اضافه است.
تشخیص وسواس فکری چگونه است؟
برای تشخیص وسواس فکری عملی از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
- ارزیابی روانشناسی
- استفاده از اصول و راهنمای روانشناسان
- معاینه جسمانی
ارزیابی روانشناسی
در این روش تشخیصی، متخصص با مراجع درباره افکار، احساسات، الگوهای رفتاری و نشانه‌های وسواس صحبت می‌کند. مشاوران در تلاش هستند تا به بررسی اثرات وسواس در زندگی فرد بپردازند.
استفاده از اصول و راهنمای روانشناسان
راهنمایی در قالب دستورالعمل‌های درمانی برای بیماران روانی وجود دارد که به آن DSM می‌گویند. روانشناسان و مشاوران براساس این دفترچه که نسخه‌های مختلفش به‌روز می‌شوند (DSM-5)، اقدام به تجویز روش‌های درمانی مختلف می‌کنند. این دفترچه از سوی انجمن روانپزشکی آمریکا عرضه می‌شود.
معاینه جسمانی
گاهی‌اوقات، متخصصان برای بررسی و کشف علت وسواس فکری عملی دست به معاینه فیزیکی مراجعان هم می‌زنند. با این کار، دلایل ریشه‌ای مشکل هم کشف می‌شود.
درمان وسواس فکری عملی چگونه است؟
درمانی قطعی برای وسواس فکری عملی وجود ندارد اما راه‌کارهایی موجود هستند که به تسکین و کنترل علائم و عوارض این اختلال کمک می‌کنند. بنا به شدت بروز وسواس در هر فرد، روش‌های مختلفی برای کنترل و مدیریت اوضاع تجویز می‌شود.
دو راه‌کار اصلی و اساسی برای درمان هم به شرح زیر هستند:
- روان‌درمانی
- دارو درمانی
روان‌درمانی
روان‌درمانی شناختی (CBT) نوعی روش درمانی است که برای بسیاری از مبتلایان به اختلال وسواس نتایج خوبی به همراه می‌آورد. یکی از مؤلفه‌های این روش درمانی، قراردادن تدریجی بیمار در معرض چیزهایی است که از آنها می‌هراسد. برای مثال، تلاش می‌شود تا به فرد جرئت نزدیک‌شدن به افراد دیگر برای دست‌دادن داده شود یا موقعیت‌هایی را به آرامی تجربه کند که به واسطه وسواس از آنها می‌گریزد. این روش درمانی در بسیاری از اختلالات روانی مانند بیماری پدوفیلی هم تاثیرگذار است در مقاله پدوفیلی چیست بیشتر در مورد استفاده از این روش برای درمان پدوفیلی صحبت کرده‌ایم.
دارو درمانی
گاهی برای درمان مشکلات وسواس نیاز به کمک‌گرفتن از روانپزشکان هم به وجود می‌آید. این متخصصان می‌توانند با تجویز داروهایی مناسب به مراجعان خود کمک کنند.
در بیشتر موارد، از داروهای ضدافسردگی برای کنترل علائم وسواس استفاده می‌شود. برای مثال:
- کلومیپرامین (Clomipramine) برای بزرگسالان و کودکان بالای ۱۰ سال
- فلوکسیتین (Fluoxetine) برای بزرگسالان و کودکان بالای ۷ سال
- فووکسامین (Fluvoxamine) برای بزرگسالان و کودکان بالای ۸ سال
- پاروکستین (Paroxetine) برای بزرگسالان
- سرترالین (Sertraline) برای بزرگسالان و کودکان بالای ۶ سال
در هنگام مصرف این لیست قرص ضد افسردگی باید به تداخلشان با داروهای دیگری دقت کنید که شاید برای درمان سایر مشکلات خود مصرف می‌کنید. حواستان به عوارضشان باشد و در صورتی که مصرفشان برایتان با مشکلات دیگر همراه است، حتماً پزشک را در جریان بگذارید.
پیشگیری از وسواس فکری چگونه است؟
راه مشخص و دقیقی برای پیشگیری از ابتلا به وسواس فکری عملی وجود ندارد. با این حال، اگر نشانه‌ها و علائم آن در فردی دیده و سریع تشخیص داده شود، راه‌کارهایی برای توسعه بیشتر اختلال توصیه خواهد شد.
در واقع، با پیگیری بیماری و کمک‌گرفتن از متخصصان در مسیر درمان، امکان این پیش می‌آید که فرد کنترل زندگی را راحت‌تر به دست بگیرد و از وسواس دور شود.
عوارض وسواس فکری عملی چیست؟
ابتلا به وسواس همراه با عوارضی است که روی زندگی مبتلایان به آن اثرات جدی می‌گذارد. برای مثال، از عوارضش باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- تلف‌کردن زمان برای پیاده‌سازی تشریفاتی مشخص در انجام کارهای مختلف
- مشکلات پوستی مانند ابتلا به درماتیت تماسی در اثر شست‌وشوی بیش از حد دست‌ها
- بروز مشکلاتی برای شرکت‌کردن در محل کار، تحصیل و اجتماعات مختلف
- ایجاد مشکلاتی در روابط با آدم‌های دیگر
- پایین‌آمدن کیفیت زندگی
- فکرکردن به خودکشی
وسواس فکری و افسردگی
رابطه مستقیمی میان وسواس و افسردگی وجود دارد. اصلاً عجیب نیست که زندگی شخصی با افکار و احساسات وسواس‌گونه پیش به‌سوی افسرده‌شدن هم برود. افراد مبتلا به وسواس فکری عملی دچار افسردگی هم می‌شوند.
افکار ناخواسته و نیاز به اجرای تشریفاتی وسواس‌گونه برای انجام کارهای مختلف از جمله دلایلی است که باعث قوت‌گرفتن افسردگی در افراد دچار وسواس فکری هم می‌شود.
وسواس فکری و اسکیزوفرنی
مطالعات و پژوهش‌های پزشکی نشان می‌دهند که وسواس می‌تواند مشکلات روانی دیگری نظیر ابتلا به اسکیزوفرنی را هم به همراه بیاورد. هرچند که طبیعت ارتباط میان این دو اختلال آنچنان مشخص نیست اما شواهد و آمار نشان می‌دهند که دچاربودن به وسواس فکری عملی می‌تواند منجر به اسکیزوفرنی هم شود.
برای درمان OCD به چه دکتری مراجعه کنیم؟
درمان مشکلات ناشی از اختلال وسواس فکری عملی با مراجعه به روانشناسان، مشاوران و گاهی روانپزشکان انجام می‌شود. باید با مراجعه به روانشناسان از کمک آنها استفاده کنید و در صورتی که نیاز باشد، آنها شما را به روانپزشکان ارجاع می‌دهند تا داروهای لازم را برایتان تجویز کنند. گاهی هم این دو متخصص در کنار هم به کنترل علائم وسواس در بیماران کمک می‌کنند.
به وسواس‌هایتان دقت و برای درمانشان اقدام کنید
رسیدگی به اختلالات و مشکلات روانی و روحی به اندازه مشکلات و بیماری‌های جسمانی اهمیت دارند. وسواس هم از آن اختلالاتی است که می‌تواند عوارض ناخوشایند بسیاری روی زندگی داشته باشد.
برای درمان و کنترل مشکلات ناشی از این اختلال باید به روانشناسان مراجعه کنید. یکی از بهترین روش‌ها برای دریافت نوبت ملاقات با متخصصان این حوزه هم استفاده از سیستم نوبت دهی دکتر سایت دکتردکتر است.
شما به وسواس فکری عملی دچار هستید؟ نشانه‌ها و علامت‌های این اختلال در زندگی‌تان چیست؟ از عوارض آن بر زندگی‌تان برایمان بگویید. اگر هم پرسشی درباره این موضوع در ذهنتان شکل گرفته، حتماً ما را در جریان بگذارید.
منابع:
