فیبروز کبد چیست ؛ علل، علائم، تشخیص و درمان فیبروز کبدی

فیبروز کبد چیست و به چه علت به وجود می‌آید؟ علائم این بیماری چیست و چگونه می‌توان آن را درمان کرد؟ در این مقاله به این سوالات پاسخ خواهیم داد.

در ابتدا به معرفی بیماری فیبروز کبد خواهیم پرداخت و سپس مراحل مختلف این بیماری را برخواهیم شمرد. با ادامه مطلب همراه باشید.

فیبروز کبد چیست؟

«فیبروز کبد (Liver Fibrosis)» هنگامی رخ می‌دهد که بافت سالم کبد فرد دچار التهاب و زخم می‌شود، فیبروز اولین مرحله از زخم کبد است.

اگر علت به وجود آورنده فیبروز درمان و برطرف نشود و میزان فیبروز بعدا بیشتر شود، به آن «سیروز (Cirrhosis)» یا التهاب شدید کبد ختم می‌شود.

با اینکه برخی پژوهش‌های انجام گرفته در مدل‌های حیوانی نشان داده‌اند که کبد خود به خود قادر به ترمیم و بازسازی است، اما در صورت آسیب دیدن کبد انسان، این عضو معمولا ترمیم سخت و دشواری دارد .

با وجود این، مصرف برخی داروها و تغییر شیوه زندگی می‌توانند از وخیم‌تر شدن فیبروز جلوگیری کند. التهاب و سرطان کبد در حال حاضر در میان ۱۰ عامل اصلی مرگ و میر در سراسر جهان قرار دارند. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته بیماری‌ کبد، یکی از 5 عامل اصلی مرگ و میر در میانسالی است.

فیبروز کبد زمانی به وجود می‌آید که که صدمه‌ای مکرر یا دراز مدت یا التهاب باعث بروز زخم در کبد شود. اکثر انواع بیماری‌های مزمن کبدی سرانجام می‌تواند موجب بروز التهاب شدید کبد و در نهایت سیروز شود. برخلاف سلول‌های سالم کبد، سلول‌های آسیب دیده قادر به ترمیم طبیعی خود نیستند و نمی‌تواند به عملکرد عادی خود بپردازند. در نتیجه فیبروز می‌تواند از عملکرد کلی کبد کاسته و توانایی بدن در بازسازی این عضو را مختل کند.

همین‌طور بافت زخم ناشی از فیبروز می‌تواند جریان خون درون کبد را مسدود یا محدود کند. این امر می‌تواند در نهایت موجب مرگ سلول‌های کبد شده و بافت زخم بیشتری را به وجود بیاورد. برای درمان این حالت باید علت زمینه ای مشخص و درمان شود .

انواع هپاتیت های ویروسی از جمله B و C و هپاتیت اتوایمیون و کبد چرب می توانند سبب فیبروز شوند. باید علت زمینه ای درمان شود و تغییراتی در شیوه زندگی فرد داده می‌شود و داروهای خاصی نیز مصرف می‌شود. روش‌های درمانی که نام بردیم روند پیشرفت فیبروز خفیف تا متوسط کبد را معکوس می‌کنند.

اما اگر التهاب شدید ادامه یابد، احتمالا به دلیل عدم درمان فرد است. در نتیجه، فیبروز کبدی می‌تواند به عوارض جدی‌تر کبدی منتهی شود. 

مراحل مختلف فیبروز کبدی

پزشکان برای تشخیص فیبروز کبد، نمونه‌ کوچکی از بافت کبد را برمی‌دارند. بعدا با بررسی نمونه‌ در زیر میکروسکوپ، میزان و نوع آسیب‌دیدگی به کبد مشخص می‌شود. با این حال، مشخص کردن میزان فیبروز کبد دشوار است. پزشکان مختلف از روش‌های مختلفی برای ارزیابی فیبروز کبد بهره می‌برند. 

برای بررسی میزان و مراحل آسیب‌های ناشی از فیبروز کبد، چندین مقیاس استاندارد وجود دارند. این مقیاس‌های شدت فیبروز کبد عبارتند از؛ «مقیاس متاویر (Metavir)»، «ایشاک (Ishak)» و مقیاس «بتس-لودویک (Batts-Ludwig)». این روش‌ها و سایر مقیاس‌بندی‌های مشابه میزان تاثیر فیبروز بر سیاهرگ کبدی را بررسی می‌کنند. سیاهرگ کبدی یا ورید پورت  سیاهرگی است که خون را از روده‌ها به کبد منتقل می‌کند. همین‌طور بسیاری از مقیاس‌ها میزان فیبروز و محل یا تعداد سپتا (دیواره‌های بافت فیبروز) در نمونه‌ها را اندازه‌گیری می‌کنند.

مقیاس متاویر میزان پیشرفت فیبروز را از درجه‌ی A0 تا A3 ارزیابی می‌کند. در این روش مقیاس‌بندی، شدت پیشرفت بیماری به ترتیب عبارت است از:

1. A0: بدون فعالیت
2. A1: فعالیت خفیف
3. A2: فعالیت متوسط
4. A3: فعالیت شدید

همین‌طور مقیاس متاویر، میزان فیبروز را از نمره‌ی F0 تا F3 ارزیابی می‌کند.

1. F0: عدم وجود فیبروز
2. F1: فیبروز بدون سپتا
3. F2: فیبروز با سپتای کم
4. F3: سپتای زیاد اما بدون التهاب شدید کبد
5. F4: بدون التهاب شدید کبد

بدون التهاب شدید کبد که همان تجمع بافت زخم در کبد است، می‌تواند به دلیل عدم درمان فیبروز کبد رخ دهد. پیشرفته‌ترین نوع فیبروز که می‌تواند قبل از ابتلا به التهاب شدید کبد بروز پیدا کند، طبق مقیاس متاویر مرحله A3F3 است. 

مقیاس‌ نمره‌دهی ایشاک پیچیده‌تر است و معمولا در آن به شدت پیشرفت‌ بیماری نمره ۰ تا ۶ داده می‌شود:

1. 0: نبود فیبروز
2. 1: گسترش بافت‌های زخم، احتمالا با سپتای ریشه‌دار و کوتاه
3. 2: گسترش بیشتر نواحی بافت‌های زخم، احتمالا با سپتای ریشه‌دار و کوتاه
4. 3: گسترش نواحی نواحی زخم با پل‌های زخم پراکنده
5. 4: گسترش نواحی نواحی زخم با پل‌های قابل‌توجه زخم و زخم‌های قابل‌توجه تا نواحی مرکزی کبد 
6. 5: پل‌های قابل‌توجه زخم تا مرکز کبد با برآمدگی‌های قابل توجه
7. 6: بافت زخم قطعی

در مقیاس ایشاک، پیشرفته‌ترین مرحله‌ی فیبروز در فرد قبل از بروز التهاب شدید کبد، مرحله ۵ است. 

علائم فیبروز کبد

در صورت پیشرفت فیبروز و تبدیل شدن آن به التهاب شدید کبد، فرد ممکن است دچار خستگی بی‌دلیل و کم‌اشتهایی شود. از آنجایی که علائم بیماری به ندرت بروز پیدا می‌کنند، افراد مبتلا به فیبروز معمولا تا قبل از عود بیماری از وجود آن اطلاعاتی ندارند.با این حال، در کبد، فیبروز می‌تواند شامل علائم زیر باشد:

• از عملکرد کلی، از جمله تصفیه خون، ذخیره‌سازی انرژی و پاک‌سازی عفونت‌ها در بدن می‌کاهد.
• محدود کردن قابلیت کبد برای بازسازی خود.
• گردش خون در کبد را کاهش یا محدود می‌کند.

فرد معمولا هنگام پیشرفت فیبروز کبد به التهاب شدید، علائم خاصی را تجربه‌ می‌کند.  این علائم اولیه ممکن است در هر فرد متفاوت باشند، اما برخی از شایع‌ترین این علائم شامل موارد زیر هستند:

• کم اشتهایی
• احساس ضعف
• خستگی بی‌دلیل
• کاهش وزن بی‌دلیل
• تهوع و استفراغ
• ناراحتی یا درد خفیف در ناحیه‌ی فوقانیِ راست شکم

برخی از علائم متداول التهاب شدید کبد عبارتند از:

• به سهولت دچار کبودی یا خونریزی شدن فرد
• ادم یا تجمع مایعات در نواحی تحتانی پا، ساق، مچ یا قوزک
• یرقان که باعث زردی پوست و چشم می‌شود
• آسیت شکم
• خارش بسیار شدید پوست
• افزایش حساسیت به داروها و عوارض جانبی آن
• بروز مشکلات شناختی مانند مشکل حافظه، تمرکز یا خوابیدن
• تیرگی ادرار

علل فیبروز کبد

شایع‌ترین علل فیبروز کبد عبارتند از:

• سوء‌مصرف مشروبات الکلی
• هپاتیت ویروسی C یا B
• بیماری کبد چرب غیر الکلی (NAFLD)
• استئاتوهپاتیت غیر الکلی (NASH) که از زیرگروه‌های بیماری کبد چرب غیر الکلی است.

کبد چرب غیر الکلی و استئاتوهپاتیت غیر الکلی در افرادی که دچار اضافه وزن، دیابت یا پیش‌دیابت (عارضه عدم تحمل گلوکز) و دارای سطح بالای چربی و کلسترول در خون هستند بروز پیدا می‌کند. پزشکان از حالت دوم به نام «سندرم متابولیک (Metabolic Syndrome)» یاد می‌کنند. سایر علل شایع فیبروز کبد عبارتند از:

• هموکروماتوز یا ازدیاد آهن
• بیماری ویلسون که باعث تجمع مس در بدن فرد می‌شود
• انسداد مجرای صفراوی
• نارسایی مزمن قلبی
• هپاتیت خود ایمنی

همین‌طور برخی داروهای خاص می‌توانند منجر به فیبروز کبد شوند، از جمله از این داروها عبارتند از:

• آمیودارون (Amiodarone)
• کلرپرومازین (Chlorpromazine) 
• متوترکسات (Methotrexate)
• تولبوتامید (Tolbutamide)
• ایزونیازید (Isoniazid)
• متیل دوپا (Methyldopa)
• اکسی‌فنیساتین (Oxyphenisatine)

راه‌های تشخیص بیماری فیبروز کبد

چند روش برای تشخیص بیماری فیبروز کبد وجود دارد که عبارتند از :

نمونه‌ برداری از کبد: پزشکان، روش نمونه برداری از کبد را به عنوان یک روش مناسب و استاندارد برای تشخیص فیبروز کبد می‌دانند. همانطور که در ابتدای مطلب اشاره کردیم، در این روش پزشک از طریق جراحی، از بافت کبد نمونه برداری می‌کند. پس از نمونه برداری از بافت کبد، یک پزشک متخصص آسیب شناسی (پاتولوژیست) نمونه را بررسی کرده و وجود زخم یا فیبروز در کبد را تشخیص می‌دهد. 

الاستوگرافی گذرا: یکی دیگر از روش‌هایی که برای تشخیص فیبروز کبدی مورد استفاده قرار می‌گیرد، یک آزمایش تصویربرداری تحت عنوان الاستوگرافی گذرا است؛ در این آزمایش میزان سفت بودن کبد ارزیابی می‌شود.

هنگامی که یک شخص به فیبروز کبد مبتلا می‌شود، سلول‌های زخمی باعث سفت شدن بافت کبد می‌شوند. در این آزمایش از امواج صوتی با فرکانس پایین، برای تشخیص میزان سفتی بافت کبد استفاده می‌شود.

آزمایش الاستوگرافی گذرا ممکن است گاهی اوقات به اشتباه، ناحیه‌ای از بافت کبد را سفت تشخیص دهد که در صورت تشخیص اشتباه در این آزمایش، روش نمونه برداری هیچ گونه زخمی در بافت کبد نشان نخواهد داد.

روش‌های  بدون جراحی: پزشکان می‌توانند از تست‌هایی که نیازی به جراحی ندارند نیز برای تشخیص احتمال ابتلای یک شخص به فیبروز کبد استفاده کنند.

یکی از روش‌های تشخیص فیبروز کبد بدون نیاز به جراحی، تست خون است؛ تست خون برای تشخیص این عارضه، برای افرادی تجویز می‌‎شود که به عارضه هپاتیت C مبتلا هستند؛ زیرا افراد مبتلا به هپاتیت C استعداد بالایی در ابتلا به فیبروز کبد دارند. 

از جمله فاکتورهایی که در تست خون برای تشخیص فیبروز کبد استفاده می‌شوند می‌توان به سطح سرم هیالورونیک، ماتریکس متالوپروتئیناز (MMP) و بازدارنده بافت موجود در ماتریکس متالوپروتئیناز (TIMP) اشاره نمود.

پزشکان علاوه بر تست‌های مختلف، می‌توانند از روش‌های محاسباتی نیز برای بررسی وضعیت فیبروز کبد در بدن بیمار خود استفاده کنند؛ به عنوان مثال، یکی از این روش‌ها بدست آوردن نسبت آمینوترانسفراز به پلاکت در خون (APRI) است.

در نمونه دیگری از این قبیل تست‌ها که فیبروشور (Fibrosure) نام دارد، شش شاخص مختلف از عملکرد کبد محاسبه شده و اندازه شاخص‌ها مطابق الگوریتم مشخصی بدست می‌آید. نکته‌ای که در این زمینه وجود دارد این است که یک پزشک نمی‌تواند بدون کمک این تست ها و آزمایش‌ کبد متوجه شود که فیبروز کبدی در چه مرحله‌ای از پیشرفت خود قرار دارد.

در بهترین حالت، پزشک باید فیبروز کبدی بیمار را در مراحل ابتدایی خود تشخیص دهد، زیرا در این مراحل، درمان عارضه بسیار ساده‌تر است؛ اما مسئله‌ای که وجود دارد این است که فیبروز کبدی در مراحل اولیه خود، علائم خاصی را در بدن فرد ایجاد نمی‌کند، بنابراین معمولا پزشکان موفق به تشخیص آن در ابتدای کار نخواهند شد.

عوارض فیبروز کبد

مهمترین پیامدی که ابتلا به فیبروز کبدی می‌تواند برای فردی داشته باشد، مبتلا شدن به سیروز کبدی یا زخم کبد شدید است که با آسیب رساندن به کبد، فرد را بیمار می‌کنند؛ البته معمولا این اتفاق در بلند مدت (به عنوان مثال طی یک یا دو دهه) رخ می‌‎دهد.

کبد یکی از اعضای حیاتی انسان بوده و یک فرد برای ادامه زندگی خود به این عضو نیازمند است. کبد در بدن، علاوه بر اینکه مواد مضر خون را جدا کرده و مانند یک فیلتر عمل می‌کند، نقش‌های بسیار مهم دیگری نیز در بدن ایفا می‌کند؛ در نتیجه در صورتی که فیبروز کبد یک شخص پیشرفت کرده و به سیروز یا نارسایی کبد منجر شود، می‌تواند برای شخص مورد نظر پیامدهایی زیر را داشته باشد:

• آسیت یا آب آوردگی شکم (تجمع مایع اضافی در شکم و ورم کردن آن)
• انسفالوپاتی کبدی (اختلال مغزی پیچیده‌ای که از نارسایی کبد و افزایش سموم بدن ایجاد می‌شود)
• سندرم هپاتورنال یا کبدی کلیوی (نارسایی کلیه در افرادی که به نارسایی کبد مبتلا هستند)
• فشار خون بالا
• خونریزی واریسی

هرکدام از عوارض ذکر شده، به تنهایی می‌تواند باعث مرگ فرد مبتلا به نارسایی کبد شوند، بنابراین سعی کنید از عاداتی که به کبدتان آسیب می‌رسانند دوری کنید، زیرا همواره پیشگیری بهتر از درمان است.

درمان فیبروز کبد

بهترین راه برای درمان فیبروز کبد برطرف کردن علت اصلی بیماری است. در صورتی که فیبروز کبد زودهنگام یا متوسط با موفقیت درمان شود، بیشتر آسیب‌های وارده در اثر این بیماری قابل برگشت هستند.

تقریبا هر بیماری مزمن کبد در نهایت منجر به فیبروز می‌شود، چرا که هر بیماری در این ناحیه موجب بروز  التهاب پایدار می‌شود. این التهاب می‌تواند منجر به شکل گرفتن بافت زخم شود.

هنگامی که پزشک علت اصلی بروز بیماری فیبروز کبد را پیدا کند، یک دوره درمانی خاص را برای بیمار تجویز می‌کند. برخی از متداول‌ترین روش‌های درمانی شامل موارد زیر هستند:

• قطع یا کاهش مصرف مشروبات الکلی و استفاده از روش‌های حمایتی برای کمک به ترک اعتیاد به الکل در درازمدت
• درمان عفونت‌های مزمن هپاتیت ویروسی به‌وسیله داروهای ضد ویروسی
• درمان کبد چرب غیر الکلی و استئاتوهپاتیت غیر الکلی با متوازن کردن رژیم غذایی فرد، کاهش حداقل ۷ درصدی وزن بدن طی ۱ سال و کنترل سطح چربی، کلسترول و قند خون
• مصرف داروهایی که فلزات سنگین مانند آهن و مس را از بدن دفع می‌کند
• تحلیل یا رفع انسداد مجاری صفراوی
• قطع داروهای مرتبط با فیبروز کبد
• مصرف داروهایی که باعث کاهش فعالیت دستگاه ایمنی بدن می‌شوند

دانشمندان هنوز موفق به توسعه داروهایی نشده‌‌اند که کاملا آسیب‌های مرتبط به فیبروز کبد را بازگردانده یا معالجه کنند.

با این حال، هم‌اکنون پژوهش‌های در خصوص آنتی‌بیوتیک‌هایی که باعث کاهش یا جلوگیری از روند پیشرفت این بیماری در فرد می‌شود در حال پیگیری است. دانشمندان همین‌طور به دنبال روش‌های مؤثرتری برای درمان برخی از علل اصلی فیبروز کبد، مانند مصرف الکل یا استئاتوهپاتیت غیر الکلی هستند.

به عنوان مثال، برخی پژوهش‌های اولیه نشان داد که «پیوگلیتازون (Pioglitazone)»، داروی دیابت نوع 2 برای بهبود استئاتوهپاتیت غیر الکلی در افرادی که به دیابت مبتلا نیستند، موثر است. ورای داروهای معمول، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که چند داروی طبیعی نیز ممکن است در شرایط خاص به کاهش فیبروز کبد کمک کنند.

برخی از این راهکارهای طبیعی شامل موارد زیر هستند:

• نوشیدن مقدار متوسط قهوه
• نوشیدن کافی مایعات
• مصرف عصاره گل‌خار که حاوی مقادیر زیادی آنتی‌اکسیدان سیلیمارین است (پزشکان به هیچ‌وجه این داروی طبیعی را برای افرادی که باید به طور مداوم داروهای هپاتیت C مصرف کنند توصیه نمی‌کنند)
• مصرف ویتامین E برای استئاتوهپاتیت غیر الکلی

هنگامی که فردی دچار فیبروز کبد یا التهاب کبد پیشرفته می‌شود، اغلب به درمان‌های بیشتری نیاز دارد و متاسفانه آسیب‌‌های کبدی در چنین بیمارانی تا حد زیادی غیرقابل برگشت هستند.

گزینه‌های درمانی رایج برای فیبروز پیشرفته یا التهاب شدید کبد عبارتند از:

• مصرف داروهای خاصی برای از خارج کردن مایعات اضافی از بدن
• پرهیز از مصرف نمک
• مصرف داروهای خاصی برای از بین بردن سموم مغزی
• مصرف داروهایی که باعث کاهش فشار در رگ‌های معده و مری می‌شوند
• پیوند عضو برای جایگزینی کبد آسیب دیده با یک کبد سالم از فرد اهداکننده

سخن پایانی

در فیبروز کبد خفیف تا متوسط، اغلب برطرف کردن علل اصلی بیماری می‌تواند برخی یا تمامی آسیب‌های بیماری را بازگرداند. بسته به علت بروز فیبروز و شدت آن، کبد ممکن است آهسته‌تر یا سریعتر بهبود یابد.

تشخیص و درمان فیبروز به‌موقع، یعنی زمانی که بیماری هنوز در مراحل اولیه‌ است، تا حد زیادی احتمال بهبودی کامل در فرد را افزایش می‌دهد. اگرچه در مراحل اولیه‌ی فیبروز کبد، آسیب ممکن است محدود و برگشت‌پذیر باشد، اما فیبروز پیشرفته‌تر، منجر به آسیب‌دیدگی گسترده‌تر و غیرقابل برگشتی در فرد می‌شود که در نهایت منجر به التهاب شدید کبد می‌شود.

فیبروز پیشرفته و التهاب کبد همین‌طور می‌توانند عوارض جدی مانند سرطان کبد، نارسایی کبد و در نهایت مرگ را به دنبال داشته باشند.

منابع: 

healthline

medicalnewstoday

siemens-healthineers