کم آبی بدن به دنبال کاهش بیش از حد مایعات در بدن رخ می‌دهد. این وضعیت بر اثر عوامل مختلفی همچون مصرف ناکافی آب، تعریق شدید، اسهال، استفراغ و استفاده از برخی داروها ایجاد می‌شود. علائمی نظیر تشنگی، خشکی دهان، کاهش حجم و تیرگی ادرار، سردرد و احساس خستگی از نشانه‌های اولیه آن به شمار می‌روند.
اگر این وضعیت به موقع تشخیص داده نشود و درمان مناسب انجام نگیرد، عوارض جدی همچون نارسایی کلیه، تشنج، شوک و حتی مرگ در پی خواهد داشت. در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر، به بررسی علائم، علل، عوارض و روش‌های درمان کم آبی بدن خواهیم پرداخت.
در انتها اگر سوالی دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به سوالات شما پاسخ خواهد داد.
از کجا بفهمم بدنم دچار کم آبی شده است؟
کم آبی بدن، وضعیتی است که در نتیجه عدم تعادل بین دریافت و دفع مایعات در بدن رخ می‌دهد. این عدم تعادل منجر به نارسایی در تامین آب کافی برای انجام عملکردهای طبیعی بدن می‌شود. شدت کم آبی میتواند از خفیف تا شدید متغیر باشد و با طیفی از علائم بالینی همچون ضعف بدن آشکار می‌شود که نشان‌دهنده نیاز بدن به جبران مایعات است. مهم‌ترین علائم کم آبی بدن شامل موارد زیر هستند:
- تشنگی: در مراحل اولیه دهیدراسیون، مرکز تشنگی در مغز تحریک می‌شود و فرد احساس تشنگی شدیدی می‌کند.
- خشکی دهان: هنگامی که بدن دچار این کمبود آب می‌شود، تولید بزاق کاهش پیدا می‌کند. این کاهش تولید بزاق منجر به احساس خشکی و چسبندگی در دهان خواهد شد.
- ادرار تیره یا کم: ادرار طبیعی باید به رنگ زرد روشن باشد. ادرار تیره یا پررنگ، به خصوص اگر با کاهش حجم ادرار همراه باشد، یک نشانه واضح از کمبود آب در بدن است.
- خستگی و گیجی: کاهش میزان آب در بدن بر حجم خون در گردش و در نتیجه اکسیژن‌رسانی به مغز و سایر بافت‌ها تاثیر گذاشته و منجر به خستگی، ضعف بدن و گیجی می‌شود.
- سردرد: سردردهای ناشی از کم آبی بدن معمولا به صورت مبهم و مداوم در سراسر سر یا فقط در یک ناحیه مشخص همچون پشت، جلو یا کناره‌های سر ظاهر میشوند. البته گاهی این سردرد به صورت ضربان‌دار رخ می‌دهد.
- ضربان قلب بالا همراه با فشار خون پایین: در مواجهه با دهیدراسیون و کاهش حجم خون، اغلب فشار خون پایین می‌آید. برای جبران این وضعیت و حفظ خون‌رسانی کافی به اندام‌های حیاتی، قلب با سرعت بیشتری پمپاژ می‌کند که به صورت افزایش ضربان قلب ظاهر می‌شود.
- یبوست: عدم وجود آب کافی در بدن باعث می‌شود روده بزرگ نتواند آب کافی از محتویات خود جذب کند، در نتیجه مدفوع سفت و خشک شده و یبوست رخ می‌دهد.
- ورم پاها: در برخی موارد شدید کم آبی، بدن اقدام به احتباس آب به ویژه در اندام‌های تحتانی همچون پاها کرده و منجر به تورم در این ناحیه می‌شود.
با تجربه همزمان چندین مانند یبوست، خستگی و خشکی دهان بلافاصله اقدام به مصرف آب کنید. در صورتی که علائم کم آبی با وجود مصرف مایعات بهبود نیافت، مراجعه فوری به پزشک جهت ارزیابی وضعیت و دریافت درمان مناسب ضروری است.
علائم کمآبی در کودکان و سالمندان
نوزادان و کودکان به دلیل حساسیت بالای بدن و احتمال زیاد بروز اسهال، استفراغ و تب‌های شدید، بیشتر از افراد بزرگسال در معرض خطر کم آبی قرار دارند. از طرف دیگر، سالمندان به دلیل کاهش ذخایر آب بدن، ضعف در احساس تشنگی، ابتلا به بیماری‌هایی همچون دیابت یا زوال عقل و همچنین مصرف برخی داروها، با خطر کم آبی بیشتری نسبت به افراد جوان‌تر مواجه هستند. در جدول زیر نگاهی به علائم این عارضه در این دو گروه سنی خواهیم داشت:
| گروه سنی | علائم کمبود آب بدن |
| در نوزادان و کودکان | گریه بدون اشک، خشکی پوشک به مدت 6 ساعت یا بیشتر، بی‌حالی و خواب‌آلودگی، فرورفتگی نرمی روی سر، فرو رفتگی چشم‌ها |
| در سالمندان | گیجی، افت فشار، اختلال کلیوی |
شناسایی زودهنگام این علائم در این گروه‌های سنی و مراجعه به پزشک، برای جلوگیری از مشکلات جدی‌تر حیاتی است.
دلایل اصلی کم آبی بدن چیست؟
دلایل بروز این عارضه را می‌توان به سه دسته کلی رفتاری، بیماری‌محور و محیطی تقسیم کرد. در ادامه، هر یک از این عوامل را معرفی کرده‌ایم:
عدم نوشیدن آب کافی
شایع‌ترین و اصلی‌ترین دلیل این عارضه، مصرف ناکافی آب و سایر مایعات است. این عدم مصرف آب معمولا در نتیجه فراموشی، مشغله زیاد یا عدم دسترسی به آب آشامیدنی رخ می‌دهد. به عنوان مثال، در شرایطی همچون سفرهای طولانی ممکن است دسترسی به منابع آب سالم محدود باشد که این امر خطر کم آبی بدن را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، برخی بیماری‌ها با کاهش اشتها یا ایجاد مشکل در بلع، توانایی فرد برای نوشیدن مایعات را مختل کرده و خطر دهیدراتاسیون را تشدید میکنند.
گرمای هوا یا ورزش شدید
در هوای گرم و مرطوب یا هنگام فعالیت‌های بدنی شدید و ورزش‌های سنگین، میزان تعریق افزایش پیدا می‌کند. تعریق زیاد باعث از دست دادن مقادیر زیادی آب و الکترولیت‌ها از طریق پوست می‌شود. اگر این مایعات به سرعت جایگزین نشوند، تعادل مایعات و الکترولیت‌های بدن مختل شده و به دهیدراسیون می‌انجامد. علاوه‌بر این، گرمای زیاد از طریق آفتاب سوختگی هم منجر به دهیدراته شدن بدن خواهد شد.
تب، استفراغ یا اسهال
اسهال و استفراغ باعث دفع سریع حجم زیادی از آب از بدن میشوند. شدت کم آبی بدن به میزان دفعات و حجم این مشکلات گوارشی بستگی دارد. تب هم با افزایش دفع مایعات از طریق تعریق و تبخیر از پوست، خطر این عارضه را تشدید می‌کند. هرچه درجه تب بالاتر باشد، احتمال کاهش مایعات بدن شدیدتر است.
با توجه به تاثیر قابل توجه اسهال و استفراغ در ایجاد این عارضه، مراجعه فوری به دکتر گوارش در صورت ادامه یا تشدید آن‌ها، ضروری است.
مصرف داروهای مدر یا ادرارآور
برخی داروها با افزایش میزان ادرار باعث کم آبی بدن میشوند. از جمله این داروها می‌توان به ادرارآورها همچون فوروزماید و بعضی از داروهای کنترل فشار خون اشاره کرد. در صورت مصرف این داروها، افزایش مصرف آب و مایعات برای جلوگیری از مواجهه با کمبود آب بدن اهمیت زیادی دارد.
مصرف زیاد قهوه و چای
مصرف بی‌رویه نوشیدنیهای حاوی کافئین همچون قهوه و چای، به دلیل خاصیت ادرارآور خفیف کافئین، یکی از عوامل کم آبی بدن به شمار می‌رود. این اثر دیورتیک منجر به افزایش جزئی دفع ادرار می‌شود و در شرایطی که بدن در معرض کمبود مایعات قرار دارد، نظیر قرار گرفتن طولانیمدت در گرمای شدید یا انجام فعالیت‌های بدنی سنگین، میتواند تعادل مایعات بدن را بر هم بزند. بنابراین، برای حفظ هیدراتاسیون بدن، توصیه می‌شود در چنین موقعیت‌هایی مصرف نوشیدنیهای کافئیندار به حداقل برسد.
سریع‌ترین روش‌های جبران کم آبی بدن
جبران مایعات از دست رفته، تنها راهکار موثر برای مدیریت و درمان این عارضه است. در ادامه، به معرفی روش‌های درمان سریع کم آبی بدن پرداخته‌ایم:
نوشیدن آب در حجم کم و مکرر
آب به‌عنوان یکی از بهترین مایعات برای بدن و جبران کم آبی شناخته می‌شود. نکته حائز اهمیت در مصرف آب برای رفع کم آبی، نوشیدن آب در حجم‌های کم و در فواصل زمانی مختلف است. نوشیدن مقادیر زیاد آب در یک زمان کوتاه منجر به دفع سریع آب و الکترولیت‌ها از طریق ادرار شده و در نتیجه، اثربخشی کمتری در جبران کم آبی خواهد داشت.
هشدار: از مصرف قهوه، نوشابه‌های گازدار و نوشیدنیهای انرژی‌زا برای جبران کم آبی بدن خودداری کنید. این نوشیدنی‌ها ادرارآور بوده و منجر به افزایش دفع مایعات و تشدید این عارضه میشوند. آب خالص بهترین نوشیدنی برای جبران کمبود آب بدن به شمار می‌رود.
استفاده از ORS
محلولهای خوراکی جبران آب و الکترولیت یا همان ORS، فرآورده‌هایی هستند که به منظور جایگزینی همزمان آب و الکترولیت‌های از دست رفته بدن تولید شده‌اند. این محلول، به خصوص در شرایط دهیدراسیون متوسط تا شدید که ناشی از شرایطی همچون اسهال، استفراغ و تب بالا هستند، بسیار موثر عمل می‌کند. امکان تهیه این محلول از داروخانه آنلاین دکتردکتر فراهم است.
میوههای آبدار
میوههای آبدار همچون خیار، هندوانه، طالبی و پرتقال حاوی مقادیر قابل توجهی آب و همچنین الکترولیت‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند. مصرف این میوه‌ها به طور موثری در جبران آب از دست رفته و تامین بخشی از نیاز بدن به ریزمغذی‌های ضروری کمک می‌کند.
استفاده از سوپ یا آب‌مرکبات رقیق‌شده
مصرف سوپ رقیق، به ویژه سوپ‌هایی که با آب‌گوشت، سبزیجات و حبوبات تهیه شده‌اند، یکی دیگر از راه‌های موثر درمان کم آبی بدن محسوب می‌شود. سوپ علاوه‌بر تامین مایعات بدن، مواد مغذی مهمی همچون سدیم و پتاسیم را هم که برای حفظ تعادل الکترولیتی ضروری هستند، فراهم می‌کند. آب مرکبات رقیق‌شده هم در تامین الکترولیت‌های ضروری بدن و کاهش علائم مرتبط با کمبود آب در بدن نقش موثری دارد.
نکته: انتخاب روش مناسب برای جایگزینی مایعات به عواملی همچون سن فرد، شدت کم آبی و علت زمینه‌ای آن بستگی دارد.
چقدر آب باید در روز بخوریم؟
میزان آب مورد نیاز بدن یک فرد به فاکتورهای متعددی همچون سن، جنسیت، سطح فعالیت بدنی، دمای محیط، میزان تعریق و نوع رژیم غذایی بستگی دارد و نمی‌توان یک مقدار ثابت را برای همه افراد توصیه کرد. اما بر اساس توصیه‌های عمومی، می‌توان مقادیر تقریبی زیر را به عنوان راهنمای مصرف روزانه آب در نظر گرفت:
- مردان بزرگسال: حدود 10 لیوان در روز، معادل تقریبی 2.6 لیتر
- زنان بزرگسال: حدود 8 لیوان در روز، معادل 2.1 لیتر
- کودکان: حدود 4 تا 5 لیوان در روز
برای اطمینان از هیدراتاسیون کافی بهتر است به طور منظم آب بنوشید و فقط به احساس تشنگی تکیه نکنید. یک شاخص کلیدی برای ارزیابی وضعیت آبرسانی بدن، رنگ ادرار است. ادرار زرد روشن و شفاف نشان‌دهنده هیدراتاسیون مناسب است، در حالی که ادرار تیره‌تر نشانه‌ای از عدم وجود آب کافی در بدن است.
بر اساس اعلام American Pregnancy Association،
کم آبی بدن در دوران بارداری بر رشد جنین تاثیر گذاشته و خطر نقایص مادرزادی را افزایش می‌دهد.
از این رو، آبرسانی مناسب بدن، نه‌تنها برای حفظ سلامت مادر ضروری است، بلکه نقشی حیاتی در رشد و تکامل سالم جنین ایفا می‌کند.
چه غذاهایی آب بدن رو تامین میکنند؟
مواد غذایی زیر به دلیل محتوای بالای آب خود، منابع عالی برای تامین آب بدن محسوب میشوند:
- میوه‌هایی همچون هندوانه، طالبی، خیار، پرتقال، هلو و انواع توت
- سبزیجاتی نظیر کاهو، کرفس، اسفناج، قارچ، گل کلم، کلم، تربچه، فلفل دلمه‌ای و گوجه فرنگی
- سوپ و آش رقیق
- دوغ کم‌نمک
- دمنوش‌های با طبع معتدل همچون دمنوش بابونه و نعنا
مصرف این مواد غذایی، در کنار نوشیدن آب کافی، استراتژی موثری برای حفظ تعادل مایعات در بدن و پیشگیری از عوارض ناشی از کمبود آب بدن به شمار می‌روند.
کم آبی شدید در بدن چه عوارضی دارد؟
شدت و نوع عوارض بسته به میزان از دست دادن مایعات و الکترولیت‌ها متفاوت است. در ادامه، پیامدهای خفیف و شدید این عارضه را مورد بررسی قرار داده‌ایم:
عوارض خفیف
در مراحل اولیه کمآبی، معمولا علائم عمومی و غیر اختصاصی زیر مشاهده میشوند:
- احساس خستگی
- سردرد
- ضعف
این عوارض معمولا با جبران مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته از طریق مصرف آب، پودر او آر اس، غذاهای آبکی و میوه‌ها و سبزیجات، به سرعت برطرف میشوند و اغلب نیازی به مراجعه به پزشک ندارند.
عوارض شدید
وقتی کم آبی بدن به مرحله شدید برسد و آب و املاح از دست رفته جبران نشوند، عملکرد بسیاری از ارگان‌های حیاتی دچار اختلال می‌شود. پیامدهای شدید دهیدراسیون بدن شامل موارد زیر هستند:
- تشنج
- نارسایی کلیه
- کاهش فشار خون
- شوک هیپوولمیک
همچنین، کم آبی شدید میتواند با افزایش آسیب‌پذیری بدن در برابر آسیب‌های گرمایی همچون گرفتگی‌های عضلانی، گرمازدگی و حتی سکته گرمایی همراه باشد.
ریسک برای بیماران قلبی، کلیوی و کودکان
کم آبی شدید بدن یک خطر جدی و گاهی کشنده برای بیماران مبتلا به بیماری قلبی عروقی، بیماران کلیوی و همچنین کودکان است. در این گروه‌ها، حتی از دست دادن خفیف مایعات میتواند به سرعت منجر به وخامت وضعیت بالینی و بروز عوارض جدی شود.
کم آبی بدن؛ اختلالی به ظاهر ساده اما با پیامدهای جدی
کم آبی بدن، به کاهش شدید آب بدن اشاره دارد و معمولا با نوشیدن آب و مایعات کافی قابل پیشگیری و درمان است. با این حال، اگر بدن نتواند مایعات از دست رفته را جبران کند، ممکن است عوارض جدی همچون اختلال عملکرد کلیه، شوک یا کاهش سطح هوشیاری رخ دهد.
از این رو، در صورت تداوم علائم کم آبی با وجود مصرف مایعات کافی، حتما به پزشک مراجعه کنید. چنانچه این وضعیت در پی اسهال یا استفراغ شدید و مداوم به وجود آمده، توصیه می‌کنیم برای بررسی دقیق‌تر، از طریق سایت دکتردکتر از دکتر گوارش آنلاین نوبت ویزیت بگیرید.
منابع:
