با ابتلا به بیماری سلیاک، مصرف گلوتن باعث واکنش غیرطبیعی دستگاه ایمنی و آسیب به مخاط روده کوچک میشود. این آسیب به مرور با تخریب پرزهای روده همراه بوده و جذب مواد مغذی را با مشکل مواجه میکند. عوامل متعددی در بروز این بیماری نقش دارند؛ مهم‌ترین آن‌ها ژنتیک است که احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، عفونت‌ها، رژیم غذایی و شرایط زندگی هم باعث ایجاد یا تشدید این بیماری میشوند.
علائم بیماری سلیاک از مشکلات گوارشی تا اختلالات پوستی، کمخونی، خستگی مزمن و حتی مشکلات عصبی را شامل میشود. در حال حاضر درمان قطعی برای درمان این اختلال وجود ندارد، اما پیروی از رژیم غذایی فاقد گلوتن، به طور چشمگیری به بهبود علائم، ترمیم آسیب‌های روده و پیشگیری از عوارض طولانی‌مدت این بیماری کمک میکند.
در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر، به بررسی کامل علل، علائم، روش‌های تشخیص و راهکارهای مدیریت بیماری Coeliac می‌پردازیم. همچنین، لیستی از غذاهای مجاز و غیرمجاز برای افراد مبتلا به این بیماری ارائه خواهیم داد.
در انتها اگر سوالی دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ خواهد داد.
بیماری سلیاک چیست؟
سلیاک، یک بیماری جدی و مزمن خودایمنی است که در افراد با زمینه ژنتیکی، پس از مصرف گلوتن فعال میشود در دسته بیماری های روده قرار می‌گیرد. در این بیماری، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت‌های سالم روده کوچک حمله میکند و باعث آسیب به پرزهای روده که مسئول جذب مواد مغذی هستند، میشود.
بر اساس تخمین‌های بنیاد بیماری سلیاک (Celiac Disease Foundation)،
شیوع جهانی اسپروی سلیاک تقریبا 1 درصد از جمعیت کل جهان است؛ به این معنی که از هر 100 نفر، 1 نفر به این بیماری مبتلا است.
با وجود این شیوع قابل توجه، یکی از بزرگترین چالش‌ها در مدیریت این بیماری، درصد بالای موارد تشخیص داده نشده است. بر اساس آمار، حدود 70 درصد از مبتلایان به این بیماری، شناسایی نمی‌شوند.
تفاوت بین حساسیت به گلوتن و بیماری سلیاک چیست؟
سلیاک و حساسیت به گلوتن، هر دو به واکنش‌های نامطلوب بدن به گلوتن مربوط میشوند. با این حال، تفاوت‌های اساسی بین این دو حالت وجود دارد. سلیاک یک اختلال خودایمنی است. یعنی، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت روده کوچک حمله کرده و منجر به آسیب به پرزهای روده میشود. در مقابل، حساسیت به گلوتن، یک واکنش غیر خود ایمنی به گلوتن است. یعنی، سیستم ایمنی بدن به بافت روده حمله نمی‌کند و به آن آسیب نمی‌زند.
علت ابتلا به بیماری سلیاک
علت دقیق ابتلا به این بیماری به طور کامل مشخص نیست، اما تحقیقات نشان می‌دهند که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و تغذیهای در بروز آن نقش دارند.
نقش ژنتیک و وراثت
یکی از مهم‌ترین عوامل ابتلا به این بیماری، سابقه خانوادگی است. این بیماری اغلب زمینه وراثتی دارد؛ به این معنی که اگر یکی از بستگان درجه یک همچون والدین، خواهر و برادر به این بیماری مبتلا باشد، احتمال ابتلای فرد تا حدود 10 درصد افزایش پیدا میکند. این نسبت در دوقلوهای همسان، در صورت ابتلای یکی از آن‌ها، به حدود 75 درصد می‌رسد که نشان‌دهنده نقش پررنگ ژنتیک است.
نقش گلوتن در تحریک بیماری
گلوتن عامل اصلی تحریک‌کننده این بیماری در افراد مستعد ژنتیکی است. در این افراد، مصرف گلوتن باعث واکنش ایمنی نامناسبی میشود که به پرزهای روده کوچک حمله کرده و به آن‌ها آسیب می‌رساند. این آسیب‌دیدگی، توانایی روده را در جذب مواد مغذی حیاتی برای رشد و سلامت مختل میکند.
متخصصان تغذیه توصیه می‌کنند که از اضافه کردن غذاهای حاوی گلوتن به رژیم غذایی نوزادان قبل از 6 ماهگی خودداری شود. همچنین، مطالعات نشان داده‌اند که تغذیه با شیر مادر در زمان شروع مصرف گلوتن توسط نوزاد، با کاهش خطر ابتلا به این بیماری مرتبط است.
عوامل محیطی و عفونت‌ها
علاوه‌بر عوامل ژنتیکی و تغذیهای، عوامل محیطی متعددی همچون روش‌های زایمان (طبیعی یا سزارین)، سبک زندگی والدین، روش‌های تغذیه نوزاد و مصرف برخی داروها در بروز بیماری Coeliac نقش دارند. همچنین، شواهد نشان می‌دهند که بیماری های روده به خصوص عفونت‌های ویروسی همچون عفونت روتاویروس در دوران کودکی با افزایش احتمال ابتلا به این اختلال خودایمنی مرتبط هستند.
علائم بیماری سلیاک چیست؟
علائم بیماری Coeliac بسیار متنوع بوده و اغلب شامل علائم گوارشی، پوستی و غیرگوارشی میشود. شناخت دقیق این علائم برای تشخیص زودهنگام و مدیریت موثر بیماری از اهمیت بالایی برخوردار است. در جدول زیر، مروری جامع بر علائم شایع این بیماری در دو گروه سنی کودکان و بزرگسالان خواهیم داشت:
| علائم سلیاک در کودکان | علائم سلیاک در بزرگسالان |
| نفخ، گاز معده و درد شکم | نفخ، گاز معده و درد شکمی |
| اضطراب و افسردگی | افسردگی و اضطراب |
| بیش‌فعالی و اختلال یادگیری | کاهش توانایی شناختی |
| یبوست | یبوست |
| اسهال مزمن | اسهال |
| آسیب به مینای دندان | درد مفاصل |
| تاخیر در بلوغ | ضایعات پوستی خارشدار و تاولدار |
| عدم رشد کافی | قاعدگی نامنظم یا قطع قاعدگی |
| خستگی | خستگی |
| سردرد | سردرد یا میگرن |
| کمخونی ناشی از فقر آهن | کمخونی ناشی از فقر آهن |
| تحریک‌پذیری | زخم‌های دهانی و آفت |
| تهوع و استفراغ | تهوع و استفراغ |
| مدفوع کم‌رنگ و بدبو | پوکی استخوان و نرم شدن استخوان‌ها |
| تشنج و عدم هماهنگی عضلانی | نوروپاتی محیطی |
| کوتاهی قد | کاهش عملکرد طحال |
| کاهش وزن | کاهش وزن |
در صورت مشاهده هر یک از موارد فوق، به ویژه در افراد دارای سابقه خانوادگی، مشورت با پزشک و انجام آزمایشات لازم برای تشخیص و شروع درمان ضروری است. در ادامه، به بررسی دقیق‌تر هر یک از علائم این بیماری می‌پردازیم. بسیاری سلیاک را با بیماری سندروم روده تحریک پذیر اشتباه می‌گیرند برای همین، بهتر است تحت هر شرایطی تشخیص را به پزشک بسپارید.
علائم گوارشی
آسیب به مخاط روده باریک، که مشخصه اصلی این بیماری است، منجر به اختلال در جذب مواد مغذی و بروز علائم گوارشی میشود. شایع‌ترین علائم گوارشی شامل موارد زیر هستند:
- نفخ شدید
- اسهال مزمن
- یبوست
- تهوع
- استفراغ
- کاهش وزن
شدت و نوع علائم گوارشی در افراد مختلف بسیار متغیر است؛ برخی بیماران ممکن است تنها 1 یا 2 علامت را به صورت خفیف تجربه کنند، درحالی‌که برخی دیگر با ترکیبی از چندین علامت به صورت شدید مواجه میشوند.
علائم پوستی
یکی از بارزترین و آزاردهنده‌ترین علائم این اختلال گوارشی، درماتیت هرپتی‌فرم است. درماتیت هرپتی‌فرم یک بیماری خودایمنی است که با ضایعات پوستی بسیار خارشدار و تاولدار مشخص میشود. این ضایعات معمولا به صورت قرینه در نواحی خاصی از بدن همچون آرنج‌ها، زانوها، باسن، پوست سر و پشت گردن ظاهر خواهند شد.
علائم غیرگوارشی
علاوه‌بر علائم گوارشی و پوستی، این بیماری با طیف وسیعی از علائم غیرگوارشی همچون موارد زیر همراه است:
- کمخونی
- خستگی مزمن و بی‌حالی
- پوکی استخوان
- آرتریت
- مشکلات عصبی
سلیاک در کودکان
بیماری سلیاک در کودکان، علاوه‌بر مشکلات گوارشی مشابه بزرگسالان، با تاخیر در رشد و بلوغ و کوتاهی قد همراه است. همچنین، مشکلات مربوط به مینای دندان و اختلالات رفتاری و عصبی همچون اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) و مشکلات یادگیری هم در برخی از کودکان مبتلا به این بیماری مشاهده میشود که نیازمند توجه ویژه است.
بیماری سلیاک چگونه تشخیص داده میشود؟
تشخیص دقیق اسپروی سلیاک برای مدیریت صحیح و جلوگیری از عوارض طولانی‌مدت آن ضروری است. دکتر گوارش برای تشخیص این بیماری معمولا از روش‌های تشخیصی زیر استفاده میکند:
تست آنتی بادی
تست آنتی‌بادی یا سرولوژی، اولین گام در تشخیص این بیماری است. این آزمایش خون به دنبال شناسایی آنتی‌بادی‌های خاصی است که سیستم ایمنی بدن در پاسخ به مصرف گلوتن در افراد مبتلا تولید میکند.
- آزمایش آنتی‌بادی ترانس‌گلوتامیناز بافتی (tTG-IgA): این آزمایش یکی از بهترین روش‌ها برای تشخیص بیماری سلیاک در کودکان و بزرگسالان است. این تست میزان آنتی‌بادی tTG-IgA را در خون اندازه‌گیری میکند. سطح بالای این آنتی‌بادی به احتمال خیلی زیاد نشان‌دهنده این بیماری است.
- اندازه‌گیری سطح کلی IgA: از آنجایی که کمبود ایمونوگلوبولین A (IgA) منجر به نتایج منفی کاذب در آزمایش tTG-IgA میشود، معمولا پزشکان اندازه‌گیری سطح کلی IgA خون را به همراه آزمایش tTG-IgA تجویز می‌کنند تا مطمئن شوند که بدن بیمار به اندازه کافی این آنتی‌بادی را تولید میکند.
آندوسکوپی و بیوپسی روده
در صورتی که نتایج آزمایش‌های سرولوژی نشان‌دهنده احتمال بالای سلیاک باشند، مرحله بعدی معمولا انجام آندوسکوپی همراه با بیوپسی است. در این روش، یک لوله‌ای نازک و منعطف مجهز به دوربین از طریق دهان وارد مری، معده و روده کوچک میشود. این روش امکان مشاهده مستقیم مخاط روده کوچک و نمونه‌برداری از آن را فراهم میکند.
نمونه‌های بیوپسی بلافاصله به آزمایشگاه پاتولوژی فرستاده میشوند. پاتولوژیست‌ها این نمونه‌ها را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کنند تا تغییرات مشخص مرتبط با این بیماری همچون آتروفی پرزها (کوچک شدن و مسطح شدن پرزهای روده) را تشخیص دهند.
تست ژنتیک HLA-DQ2 و HLA-DQ8
تست ژنتیک HLA-DQ2 و HLA-DQ8، یک آزمایش خون برای بررسی وجود این دو ژن در بدن است. این ژن‌ها بخشی از سیستم آنتی‌ژن لوکوسیت انسانی (HLA) هستند و وجودشان احتمال ابتلا به اسپروی سلیاک را افزایش می‌دهد. تقریبا 99 درصد افراد مبتلا به این اختلال حداقل یکی از این ژن‌ها را دارند. با این حال، داشتن این ژن‌ها به تنهایی به معنای قطعی بودن ابتلا به این بیماری نیست.
سلیاک چگونه درمان میشود؟
در ادامه، به معرفی روش‌های درمان اسپروی سلیاک و کاهش علائم ناشی از آن پرداخته‌ایم.
رژیم غذایی بدون گلوتن
در حال حاضر، رژیم غذایی کاملا بدون گلوتن، موثرترین راه برای درمان این بیماری محسوب میشود. با حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی، التهاب روده باریک به تدریج کاهش یافته، علائم بالینی بهبود پیدا کرده و روند ترمیم مخاط روده آغاز میشود. در کودکان، معمولا ترمیم کامل مخاط روده طی 3 تا 6 ماه اتفاق می‌افتد، در حالی که در بزرگسالان این فرآیند ممکن است چند سال طول بکشد.
مصرف داروهای کمکی
در مواردی که آسیب روده باریک شدید یا پاسخ به رژیم غذایی بدون گلوتن کند باشد، پزشک از دارو برای کنترل التهاب و مدیریت علائم استفاده میکند. موثرترین داروها در کاهش و تسکین علائم این بیماری شامل موارد زییر هستند:
- داروهای کورتیکواستروئیدی همچون بودزوناید (Budesonide)
- داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی نظیر آزاتیوپرین (Azathioprine)
نکته: تجویز و مصرف این داروها باید تحت نظر پزشک متخصص گوارش صورت بگیرد تا از بروز عوارض جانبی احتمالی جلوگیری شود. برای خرید آنلاین دارو، می‌توانید از داروخانه آنلاین دکتردکتر کمک بگیرید.
مراقبت‌های تغذیهای و مشاوره با متخصص تغذیه
علاوه‌بر حذف گلوتن، توجه به تغذیه صحیح و جبران کمبودهای احتمالی مواد مغذی، نقش مهمی در درمان بیماری سلیاک در بزرگسالان و کودکان دارد. افراد درگیر این اختلال، به دلیل سوء جذب، معمولا دچار کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری میشوند. مشاوره با یک متخصص تغذیه مجرب برای طراحی یک برنامه غذایی متعادل و جامع که ضمن تامین نیازهای تغذیهای فرد، کاملا فاقد گلوتن و ایمن باشد، به بهبود وضعیت سلامت و کیفیت زندگی بیماران کمک میکند.
رژیم غذایی بدون گلوتن برای بیماران سلیاک
رژیم غذایی بدون گلوتن با حذف تمامی منابع آشکار و پنهان گلوتن از برنامه غذایی، به بهبود علائم، ترمیم آسیب‌های روده و پیشگیری از عوارض طولانی‌مدت بیماری کمک میکند. از مهم‌ترین مواد غذایی غیرمجاز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تمامی محصولات حاوی گندم، جو، چاودار
- نان‌های معمولی
- انواع پاستا حاوی گلوتن
- غلات صبحانه حاوی گلوتن
- کیک‌ها، شیرینی‌جات و بیسکویت‌ها
- غذاهای فرآوری‌شده، سس‌ها و چاشنی‌ها
- برخی داروها و مکمل‌های حاوی گلوتن پنهان
بنابراین، بررسی دقیق برچسب محصولات برای اطمینان از عدم وجود گلوتن ضروری است. از مواد غذایی مجاز زیر را می‌توان در رژیم غذایی افراد مبتلا به بیماری سلیاک قرار داد:
- انواع میوه‌ها و سبزیجات تازه
- انواع گوشت‌های فرآوری نشده
- ماهی
- تخم‌مرغ
- بیشتر محصولات لبنی نظیر شیر، پنیر و کره
- سیب‌زمینی و برنج
توجه! حتی مقادیر ناچیز گلوتن هم می‌تواند منجر به تحریک پاسخ ایمنی، آسیب به پرزهای روده کوچک و بروز علائم بالینی در افراد مبتلا به این اختلال شود. بنابراین، رعایت دقیق برنامه غذایی، یک اصل اساسی در مدیریت این بیماری است.
غذاهای جایگزین مناسب
با وجود محدودیت‌های رژیم بدون گلوتن، گزینه‌های جایگزین متعددی برای حفظ تنوع غذایی در برنامه غذایی افراد مبتلا به این بیماری مزمن گوارشی وجود دارد. به عنوان مثال، به جای نان و پاستای معمولی می‌توان از محصولات تهیه شده با آرد برنج، آرد ذرت، آرد سویا و آرد سیب‌زمینی استفاده کرد. بسیاری از شرکت‌های تولیدکننده مواد غذایی هم محصولات اختصاصی بدون گلوتن همچون نان، پاستا، بیسکویت و غلات صبحانه را تولید و عرضه می‌کنند که با برچسب «بدون گلوتن» مشخص شده‌اند.
عوارض ناشی از سلیاک درمان‌نشده
عدم تشخیص و درمان به موقع بیماری سلیاک، منجر به بروز عوارض جدی و گاهی برگشت‌ناپذیر میشود. این عوارض، که عمدتا ناشی از پاسخ ایمنی نامناسب به گلوتن و آسیب‌های متعاقب آن به مخاط روده باریک هستند، می‌توانند بر ارگان‌ها و سیستم‌های مختلف بدن تاثیر بگذارند. در ادامه به بررسی عوارض ناشی از عدم درمان این بیماری پرداخته‌ایم:
سوء جذب و سوء تغذیه
سلیاک، در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع، منجر به سوء جذب و سوء تغذیه میشود که از برجسته‌ترین پیامدهای این بیماری هستند. سوء جذب مواد مغذی، خود را با عوارضی همچون کمخونی و پوکی استخوان نشان می‌دهد. سوء هاضمه هم معمولا با علائمی همچون خستگی مفرط و سرگیجه همراه است. همچنین، سوء تغذیه ناشی از این بیماری می‌تواند منجر به تاخیر رشد قدی و تکامل در کودکان شود.
آسیب دائمی به روده باریک
عدم پایبندی به رژیم غذایی فاقد گلوتن، به مرور زمان منجر به آسیب پایدار و غیرقابل برگشت به ساختار و عملکرد روده کوچک میشود. حتی پس از شروع رژیم غذایی بدون گلوتن و کنترل علائم بالینی، ممکن است بازسازی کامل پرزهای روده صورت نگیرد و عملکرد طبیعی روده برای همیشه مختل شود.
افزایش ریسک ابتلا به برخی سرطانها
تحقیقات نشان داده‌اند که افراد مبتلا به بیماری Coeliac در مقایسه با افراد عادی، بیشتر در خطر ابتلا به برخی انواع سرطان هستند. سرطان روده باریک، سرطان لنفوم روده باریک و سرطان لنفوم هوچکین از جمله سرطان‌های مرتبط با این بیماری هستند. البته لازم به ذکر است که با وجود افزایش خطر نسبی، وقوع سرطان در بیماران مبتلا به سلیاک نادر است و اکثر افراد مبتلا به این بیماری هرگز به سرطان دچار نمی‌شوند.
ناباروری و مشکلات باروری
این بیماری در صورت درمان نشدن، بر توانایی باروری تاثیر گذاشته و منجر به ناباروری در زنان و مردان میشود. همچنین، در زنان باردار مبتلا به سلیاک کنترل‌نشده، خطر بروز عوارض بارداری همچون سقط جنین مکرر، زایمان زودرس و تولد نوزاد با وزن پایین افزایش پیدا میکند.
بر اساس تحقیقات منتشر شده توسط مؤسسه ملی سلامت آمریکا (NIH)،
زنان مبتلا به سلیاک تشخیص داده نشده تا 9 برابر بیشتر از افراد دیگر در معرض خطر سقط مکرر قرار دارند.
اگرچه ممکن است این آمار در مطالعات مختلف کمی متفاوت باشد، اما این یافته‌ها به وضوح بر اهمیت تشخیص زودهنگام این بیماری و رعایت دقیق رژیم غذایی بدون گلوتن برای بهبود نتایج بارداری تاکید دارند.
اهمیت تشخیص زودهنگام بیماری سلیاک
سلیاک، این اختلال خودایمنی که با مصرف گلوتن برانگیخته میشود، شاید درمان قطعی نداشته باشد، اما با تشخیص و درمان به موقع می‌توان آن را کنترل و مدیریت کرد. با تشخیص زودهنگام و پایبندی کامل به رژیم غذایی فاقد گلوتن، علاوه‌بر متوقف کردن علائم ناخوشایند این بیماری، می‌توان مانع از بروز عوارض جدی و بلندمدت آن هم شد.
اگر احساس می‌کنید با برخی از علائم سلیاک مواجه شده‌اید یا سابقه خانوادگی این بیماری را دارید، سریعا اقدام کنید! به کمک سایت دکتردکتر، ویزیت خود را از دکتر گوارش آنلاین رزرو کرده و گام‌های اولیه برای تشخیص و مدیریت این بیماری را بردارید.
منابع:
