آزمایش گاز خون؛ تفسیر آزمایش، نحوه انجام و آمادگی ها

تست گاز خون میزان اکسیژن و دی اکسید کربن موجود در خون را اندازه‌گیری می کند. از این تست می توان برای تخمینpH خون یا میزان اسیدی بودن آن نیز استفاده کرد. این آزمایش معمولاً تحت عنوان آنالیز گازهای خون یا آزمایش خون شریانی (ABG) شناخته می شود. گلبول های قرمز وظیفه انتقال اکسیژن و دی اکسید کربن را در سر تا سر بدن شما بر عهده دارند. اکسیژن و دی اکسید کربن تحت عنوان گازهای خون شناخته می‌شوند. هنگامی که خون از شش های شما عبور می کند، اکسیژن به خون سرازیر شده و در همین حال شش های شما دی اکسید کربن را از خون حذف می کنند. تست گاز خون می تواند تعیین کند که شش یا ریه های شما تا چه حد توانایی انتقال اکسیژن به خون و حذف دی اکسید کربن از خون را دارند.

عدم تعادل در سطح اکسیژن، دی اکسید کرین و pH خون شما می تواند نشان دهنده وجود برخی از مشکلات خاص سلامتی باشد که عبارتند از:

• نارسایی کلیه
• نارسایی قلب
• دیابت کنترل نشده
• خونریزی داخلی
• مسمومیت شیمیایی
• مصرف بیش از حد دارو (اور دوز)
• شوک ناگهانی

در صورت وجود نشانه هایی از شرایط مذکور، پزشک شما تست گاز خون را تجویز می کند. میزان کمی از خون در شریان های شما برای این آزمایش کافی است. آزمایش گاز خون بسیار ساده و ایمن است و تنها چند دقیقه زمان می برد.

آزمایش گاز خون برای چه انجام می شود؟

آزمایش گاز خون میزان دقیق اکسیژن و دی اکسید کربن موجود در بدن شما را اندازه گیری می کند. پزشک از این طریق می تواند تشخیص دهد که کلیه ها و ریه های شما تا چه حد خوب کار می کنند. تست گاز خون معمولاً در بیمارستان ها برای تشخیص و مدیریت افراد مبتلا به بیماری های حاد مورد استفاده قرار می گیرد. این آزمایش در مراکز مراقبت های اولیه، کاربرد چندانی ندارد اما ممکن است در آزمایشگاه ها یا کلینیک های مربوط به عملکرد ریه استفاده شود.

پزشک در صورت مشاهده علائم عدم تعادل اکیسژن، دی اکسید کربن یا pH خون، ممکن است تست گاز خون را به شما تجویز کند. این علائم عبارتند از:

• تنگی نفس
• مشکل در تنفس
• گیجی
• حالت تهوع

این علائم ممکن است نشان دهنده شرایط پزشکی خاص مانند آسم یا بیماری مزمن انسداد ریوی باشند. در صورت مشکوک بودن بودن به یکی از شرایط زیر نیز، پزشک شما ممکن است آزمایش گاز خون را به شما تجویز کند:

• بیماری ریه
• بیماری کلیه
• بیماری متابولیک
• ضربه به سر یا گردن که تنفس را تحت تأثیر قرار داده است.

تشخیص عدم تعادل در pH و سطوح گاز خون می تواند در تعیین روش درمان شرایط خاص مانند بیماری های ریه یا کلیه به پزشک شما کمک کند.

تست گاز خون معمولاً با آزمایش های دیگری مانند آزمایش گلوکز خون (Glucose)  برای بررسی سطح قند خون و آزمایش کراتین خون برای ارزیابی عملکرد کلیه، تجویز می‌شود.

آزمایش گاز خون چه خطرهایی دارد؟

از آنجایی که آزمایش گاز خون به نمونه خون زیادی نیاز ندارد، همیشه به عنوان یک آزمایش کم خطر در نظر گرفته می شود. با این حال لازم است همیشه پزشک را از شرایط سلامت و بیماری‌هایی که ممکن است باعث خونریزی بیش از حد انتظار شود، مطلع کنید. در صورت مصرف داروهای نسخه ای یا بدون نسخه مانند رقیق کننده های خون که خونریزی را تحت تأثیر قرار می دهند نیز باید موضوع را با پزشک خود مطرح کنید. عوارض جانبی احتمالی آزمایش گاز خون عبارتند از:

• خونریزی یا کبودی در محل آزمایش
• از هوش رفتن
• جمع شدن خون در زیر پوست
• عفونت در محل آزمایش

اگر عوارض جانبی غیر منتظره یا طولانی مدت را تجربه کردید، حتماً به پزشک خود اطلاع دهید.

آزمایش گاز خون چگونه انجام می شود؟

برای آزمایش گاز خون، جمع آوری نمونه کوچکی از خون مورد نیاز است. می توان خون را از شریان موجود در مچ، بازو، کشاله ران یا در صورت بستری بودن، از کاتتر شریانی دریافت کرد. نمونه گاز خون می تواند به صورت وریدی نیز برداشته شود. در این صورت با فرو کردن سوزن کوچکی روی پاشنه، نمونه از از یک رگ یا مویرگ برداشته می شود. لازم است محل تزریق پیش از انجام آزمایش ضد عفونی شود. به محض پیدا کردن یک شریان، یک سوزن را به داخل آن فرو برده و خون را از آن بیرون می کشند. ممکن است سوزش خفیفی را هنگام فرو رفتن سوزن احساس کنید. شریان ها ماهیچه های نرم تری از رگ ها دارند. از این رو آزمایش گاز خون ممکن است درد بیشتری از بیرون کشیدن خون از رگ داشته باشد.

بعد از برداشتن سوزن، پرستار ممکن است محل تزریق را برای چند دقیقه فشار داده و پس از آن آن را پانسمان کند. سپس نمونه خون توسط یک دستگاه قابل حمل یا در داخل آزمایشگاه موجود در محل، مورد بررسی قرار می گیرد. نمونه باید حداکثر تا ده دقیقه بعد از عمل مورد بررسی قرار گیرد تا مطمئن شویم نتیجه تست دقیق است.

تفسیر نتایج آزمایش گاز خون

نتیجه تست گاز خون می تواند به پزشک شما در تشخیص انواع بیماری ها کمک کند یا تعیین کند که درمان ها تا چه حد برای شرایط سلامتی خاص مانند بیماری های ریوی راهگشا هستند. همچنین نشان می  دهد که بدن شما برای عدم تعادل گازهای خون واکنش خوبی نشان می دهد یا خیر. با توجه به پتانسیل جبران در برخی مقادیر که باعث اصلاح مقادیر دیگر می‌شود، ضروری است که شخصی که نتیجه آزمایش را تفسیر می کند، یک پرستار یا کارشناس مراقبت های درمانی آموزش دیده و دارای تجربه در تفسیر تست گاز خون باشد.

تست گاز خون برای اندازه گیری موارد زیر کاربرد دارد:

pH خون شریانی: که نشان دهنده میزان هیدروژن ینی در خون است. رقم زیر ۷/۰ برای pH خون، نشان دهنده اسیدی بودن آن است و بیشتر از این مقدار نشان دهنده بازی یا قلیایی بودن خون است.

pH پایین خون ممکن است نشان دهنده این باشد که خون شما بیشتر اسیدی بوده و سطح دی اکسید کربن در آن بالا است. pH بالای خون نیز ممکن است نشان دهنده این باشد که خون شما قلیایی بوده و دارای سطح بالایی از بی کربنات است.

بی کربنتات: که یک ماده شیمیایی است که به جلوگیری از اسیدی شدن یا بازی شدن pH خون کمک می کند.

فشار جزئی اکسیژن: که اندازه گیری فشار اکسیژن محلول در خون است. این رقم نشان می دهد که تا چه حد اکسیژن از ریه های شما به خون جریان پیدا می کند.

فشار جزئی دی اکسید کربن: که اندازه گیری میزان دی اکسید کربن محلول در خون است. این رقم نشان می دهد که تا چه حد دی اکسید کربن می تواند از بدن شما خارج شود.

اشباع اکسيژن: که اندازه گیری میزان اکسيژنی است که توسط هموگلبین موجود در گلبول های قرمز حمل می شود.

به طور کلی ارقامی که نشان دهنده وضعیت نرمال هستند عبارتند از:

• pH خون شریانی: ۳۸/۷ تا ۴۲/۷
• بی کربنات: ۲۲ تا ۲۸ میلی اکی والان در لیتر
• فشار جزئی اکسیژن: ۷۵ تا ۱۰۰ میلیمتر جیوه
• فشار جزئی دی اکسید کربن: ۳۸ تا ۴۲ میلیمتر جیوه
• اشباع اکسيژن: ۹۴ تا ۱۰۰ درصد

اگر بالاتر از سطح دریا زندگی می کنید، ممکن است میزان اکسیژن خون شما پایین تر از حد معمول باشد. اگر مقادیر نرمال از نمونه های وریدی یا مویرگی باشد، محدوده مرجع کمی متفاوتی خواهند داشت. نتایج غیر معمول می تواند نشان دهنده شرایط پزشکی خاصی باشند که برخی از آنها در جدول آمده است:

طیف های نرمال یا غیر نرمال می تواند بسته به آزمایشگاه متفاوت باشند. چرا که برخی از آزمایشگاه ها از اندازه گیری ها یا روش های متفاوتی برای بررسی نمونه های خون استفاده می کنند. شما باید مرتب به پزشک مراجعه کنید و جزئیات بیشتر نتایج تست خود را با او در میان بگذارید. در صورت نیاز به آزمایش های بیشتر و یا هر گونه روش درمانی، پزشک می تواند موضوع را با شما در میان بگذارد.

تست خون CO2 چیست؟

تست خون CO2 میزان دی اکسید کربن موجود در سرم خون شما را اندازه گیری می کند که در واقع بخش مایع خون شما است. تست CO2 با نام های دیگری نیز شناخته می شود که عبارتند از:

• تست دی اکسید کربن
• تست TCO2
• تست کلی CO2
• تست بی کربنات
• تست HCO3
• تست سرم CO2

ممکن است تست CO2 را تحت عنوان بخشی از پنل متابولیک دریافت کنید. پنل متابولیک یک مجموعه آزمایش است که برای اندازه گیری الکترولیت ها و گازهای خون تجویز می شوند. بدن شما به طور معمول حاوی دو شکل کلی CO2  است:

• HCO3 (بی کربنات، شکل اصلی CO2 در بدن)
• PCO2 (دی اکسید کربن)

پزشک شما می تواند برای تشخیص عدم تعادل بین اکسیژن و دی اکسید کربن در خون یا عدم تعادل pH خون از این تست استفاده کند. عدم تعادل در موارد مذکور می تواند نشانه نارسایی کلیه، مشکلات تنفسی یا اختلال متابولیک باشد.

تست CO2  برای چه تجویز می شود؟

پزشک شما بر اساس نشانه های بیماری که مشاهده می کند، تست CO2 را تجویز می کند. نشانه های عدم تعادل اکسیژن و دی اکسید کربن یا pH نامتعادل خون عبارتند از:

• تنگی نفس
• دیگر مشکلات تنفسی
• حالت تهوع
• استفراغ

این نشانه ها ممکن است نشان دهنده اختلال عملکرد ریه باشند که تبادل بین اکسیژن و دی اکسید کربن را شامل می شود. اگر تحت اکسیژن درمانی یا جراحی‌ های خاصی هستید، لازم است به صورت مرتب سطح اکسیژن و دی اکسید کربن خون خود را اندازه گیری کنید.

نمونه های خون چگونه برداشته می شوند؟

نمونه های خون برای تست CO2 خون می تواند از رگ یا شریان گرفته شود. در ادامه روش های متفاوت گرفتن نمونه خون را خواهید خواند.

نمونه خون رگ گیری

رگ گیری اصطلاحی است که برای گرفتن نمونه خون اولیه از رگ به کار می رود. در صورت نیاز به اندازه گیری HCO3 پزشک شما یک نمونه خون رگ گیری ساده را تجویز می کند. برای انجام نمونه خون رگ گیری، فرد متخصص یا پرستار باید این کارها را انجام دهد:

• تمیز کردن محیط تزریق (اغلب محدوده آرنج) با یک ضد عفونی کننده میکروب کش
• بستن یک باند کشی دور بخش بالایی بازو برای برجسته تر کردن رگ و پیدا شدن آن
• برداشتن باند کشی و فرو کردن سوزن
• پوشاندن محل زخم با گاز استریل برای جلوگیری از خونریزی

نمونه خون شریانی

تجزیه و تحلیل گاز خون اغلب یکی از بخش های تست CO2 است. برای تجزیه و تحلیل گاز خون اغلب به خون شریانی نیاز داریم. چرا که سطح گاز و pH خون در شریان ها با خون وریدی (خونی که از رگ گرفته شده) متفاوت است.

شریان ها وظیفه حمل اکسیژن در بدن را بر عهده دارند. رگ ها مواد زائد متابولیک و خون بدون اکسیژن را به ریه ها می برند تا از از ریه ها به صورت دی اکسید کربن در بازدم خارج شوند. مواد زائد متابولیک به کلیه ها نیز منتقل می شوند و از طریق ادرار دفع می شوند.

این روش پیچیده تر است و به همین دلیل توسط یک پزشک آموزش دیده انجام می شود تا دسترسی به شریان ها با ایمنی بالا انجام شود. خون شریانی معمولاً از یک شریان بر روی مچ دست گرفته می شود که به آن شریان رادیال گفته می شود. این شریانی اصلی در راستای انگشت شست است که می توانید ضربان نبض خود را بر روی آن احساس کنید.

خون را می توان از شریان بازویی روی آرنج یا شریان فمورال روی کشاله ران نیز جمع آوری کرد. برای گرفتن یک نمونه خون شریانی، پزشک باید اقدامات زیر را انجام دهد:

• تمیز کردن محدوده با یک ماده ضد عفونی کننده میکروب کش
• فرو کردن یک سوزن به آرامی درون شریان و بیرون کشیدن خون در یک لوله متصل تا وقتی که پر شود.
• بیرون کشیدن سوزن
• فشار دادن محکم محل جراحت برای حداقل ۵ دقیقه تا زمانی که مطمئن شویم خونریزی بند آمده است. (شریان ها خون را در فشار بالاتری از رگ ها حمل می کنند. بنابراین زمان بیشتری طول می کشد که خون به صورت لخته دربیاید.)
• بستن یک نوار محکم دور محل تزریق و نگه داشتن فرد در محل به مدت حداقل یک ساعت.

چگونه برای آزمایش CO2 خون آماده شویم؟

پیش از CO2 خون، پزشک شما ممکن است از شما بخواهد برای مدتی غذا نخورید. همچنین ممکن است پزشک شما را از مصرف داروهای خاصی مانند کورتیکواستروئیدها یا آنتی اسیدها پیش از آزمایش خون منع کند. چرا که این داروها باعث افزایش غلظت بی کربنات در بدن می شوند.

خطرات آزمایش CO2 خون

هر دو آزمایش وریدی و شریانی خون، خطرات بسیار جزئی و کمی دارند که عبارتند از:

• خونریزی شدید
• غش کردن
• سبکی سر
• هماتوم که یک توده خون زیر پوست است
• عفونت در محل تزریق

پس از بیرون کشیدن خون، پزشک باید مطمئن شود که شما در حال جسمی خوبی به سر می برید و در مورد نحوه مراقبت از محل تزریق نکاتی را به شما پیشنهاد می کند تا امکان بروز عفونت کاهش پیدا کند.

نتایج آزمایش CO2 خون

میزان نرمال CO2 خون رقمی بین ۲۳ تا ۲۹ میلی اکی والان در لیتر است. آزمایش خون اغلب pH خون را نیز همزمان با میزان CO2 اندازه گیری می کند تا علت علائم شما بهتر تشخیص داده شود. pH خون میزان اسیدی یا قلیایی بودن خون را نشان می دهد. آلکالوز زمانی است که مایعات بدن شما بیش از اندازه قلیایی تشخیص داده می شوند. اسیدوز نیز از سوی دیگر، زمانی است که مایعات بدن شما بیش از اندازه اسیدی تشخیص داده شوند.

خون موجود در بدن به طور معمول کمی پایه است و pH آن به ۴/۷ نزدیک است. pH بین ۳۵/۷ تا ۴۵/۷ نرمال در نظر گرفته می شود. pH کمتر از ۳۵/۷ نشان دهنده اسیدی بودن خون است. یک ماده زمانی قلیایی تر است که میزان pH آن بیشتر از ۴۵/۷ باشد.

پایین بودن بی کربنات (HCO3)

نتیجه آزمایش بی کربنات پایین و pH پایین، شرایطی است که به آن اسیدوز متابولیک گفته می شود. دلایل شایع این شرایط عبارتند از:

• نارسایی کلیه
• اسهال شدید
• اسیدوز لاکتیک
• تشنج
• سرطان
• کمبود طولانی مدت اکسیژن به خاطر کم خونی شدید، نارسایی قلب یا شوک

کتواسیدوز دیابتی (اسیدوز دیابتی)

به وضعیتی که بی کربنات پایین بوده و pH بالا باشد (بالاتر از ۴۵/۷)  آلکالوز تنفسی گفته می شود. دلایل شایع این وضعیت عبارتند از:

• هایپرونتیلاسیون
• تب
• درد
• اضطراب
• بالا بودن بی کربنات (HCO3)

به وضعیتی که در آن بی کربنات پایین بوده و pH نیز پایین باشد (پایین تر از ۳۵/۷) اسیدوز تنفسی گفته می شود. دلایل شایع این وضعیت عبارتند از:

• پنومونی
• بیماری مزمن انسداد ریه (COPD)
• آسم
• فیبروز ریوی
• قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی
• داروهایی که باعث سرکوب تنفس می شوند. مخصوصاً اگر با الکل ترکیب شوند
• بیماری سل
• سرطان ریه
• فشار خون ریوی
• چاقی شدید

به وضعیتی که میزان بی کربنات بالا بوده و pH نیز بالا باشد، آلکالوز متابولیک گفته می شود. دلایل شایع این وضعیت عبارتند از:

• استفراغ مزمن
• سطوح پایین پتاسیم
• هیپوونتیلاسیون که شامل تنفس کند و کاهش دفع CO2 است

کلام آخر

اگر پزشک شما عدم تعادل CO2 ناشی از اسیدوز یا آلکالوز را تشخیص دهد، به دنبال دلیل این عدم تعادل گشته و آن را با روش مناسبی درمان خواهد کرد. از آنجایی که دلایل عدم تعادل CO2 بسیار متنوع است، معمولاً درمان ترکیبی شامل تغییر سبک زندگی، دارو و جراحی توصیه می شود.