چرخه قاعدگی و بارداری، به طور مستقیم با فولیکول تخمدان و عملکرد آن مرتبط است. اگر در عملکرد فولیکول تخمدان و انتخاب فولیکول غالب مشکل ایجاد شود، افراد با مشکلاتی مانند کم‌کاری تخمدان‌ها، کیست تخمدان، کیست‌های فولیکولی، ناباروری و مشکلات تخمک گذاری مواجه خواهند شد. برای درمان مشکلات حوزه سلامت زنان از جمله اختلال فولیکول تخمدان، بایستی به دکتر زنان مراجعه کنید. برای توضیح جامع‌تر، این مطلب از مجله سلامت و پزشکی دکتردکتر را به بررسی فولیکول تخمدان و موارد مهم مربوط به آن اختصاص می‌دهیم.
همچنین، اگر سوالی داشتید می‌توانید در انتهای مطلب و در بخش نظرات مطرح کنید تا پزشک پاسخ دهد.
فولیکول تخمدان چیست؟
فولیکول تخمدان (Ovarian Follicle)، کیسه‌های کوچک پر از مایع و گردی هستند که در داخل تخمدان‌ها قرار دارند. این فولیکولها، از مهمترین بخش‌های دستگاه تولید مثلی زنان بوده و وظایفی حیاتی در خصوص تخمک‌گذاری و رشد تخمک برعهده دارند. فولیکولهای تخمدان با اینکه از بدو تولد وجود دارند، اما تا زمان بلوغ فعالیت نمی‌کنند. در اصل فعالیت فولیکولها، بعد از آغاز بلوغ و تجربه قاعدگی آغاز می‌شود. فولیکولها با کمک هورمون محرک فولیکولی رشد کرده و بالغ می‌شوند. روش فعالیت فولیکول تخمدان را بررسی می‌کنیم:
- وارد شدن به مرحله رشد بعد از قاعدگی
- ایجاد محیطی مناسب برای رشد تخمک
- کمک به رشد و بلوغ تخمک
- ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون
- تنظیم چرخه قاعدگی
- آزادسازی تخمک
نکته! در نظر داشته باشید که از بین تمام فولیکولهای در حال رشد، فقط چند مورد از آنها کامل رشد می‌کنند. هرکدام از این فولیکولها نیز فقط می‌توانند یک عدد تخمک آزاد کنند. همچنین، عملکرد فولیکول در تخمدان چپ، با عملکرد فولیکول در تخمدان راست مشابه هم است. یعنی، فولیکولهای هر دو تخمدان‌ها، به یک اندازه می‌توانند در روند تولید تخمک و آزادسازی آن فعالیت کنند. با‌این‌حال، ممکن است در بعضی شرایط خاص، عملکرد فولیکول راست بیشتر از چپ باشد یا حالت برعکس.
فولیکول تخمدان دارای چند نوع است؟ فولیکولها چگونه رشد می‌کنند؟
فولیکولهای تخمدان شامل ۳ نوع فولیکول اولیه، فولیکولهای ثانویه و فولیکولهای گراف هستند. هر کدام از این فولیکولها، عملکرد مخصوص به خود را داشته و در چند مرحله رشد می‌کنند. فرآیند رشد فولیکولها را باهم بررسی می‌کنیم:
- فولیکولهای اولیه؛ این فولیکولها بسیار کوچک و نابالغ‌اند. در داخل این فولیکولها، تخمک نابالغ در حصاری از سلول گرانولوزا قرار دارد. فولیکولهای اولیه، در اصل بعد از تحریک به فولیکولهای اولیه تبدیل می‌شوند. این فولیکولها، با تشکیل چند لایه در اطراف تخمک، آن را بزرگتر می‌کنند. سپس، تخمک داخل آنها نیز بزرگ شده و مراحل بلوغ خود را سپری می‌کند. بلوغ فولیکولی حدود ۳ ماه طول می‌کشد.
- فولیکولهای ثانویه؛ این فولیکولها از نظر شکل، شباهت زیادی به فولیکولهای اولیه دارند؛ با این تفاوت که فولیکولهای ثانویه بزرگتر هستند و سلول‌های فولیکولی بیشتری در آنها وجود دارد. در داخل سلول‌های فولیکولی ثانویه، بخش‌های کوچکی حاوی مایع فولیکولی وجود دارد. این مایع، برای تغذیه و رشد تخمک بسیار حیاتی است. در این مرحله، فولیکولها بزرگتر شده و حفره‌ای مایع به نام آنتروم تشکیل می‌دهند. این حفره، موجب می‌شود که فولیکول، به عنوان یک واحد مستقل در تخمدان شناخته شود.
- فولیکولهای گراف (غالب)؛ فولیکولهای ثانویه پس از تکمیل تقسیم سلولی میوز اول، به فولیکولهای گراف تبدیل می‌شوند. سپس، تخمک ثانویه در مرحله دوم تقسیم میوز قرار می‌گیرد. در این مرحله، تخمک و سلول‌های فولیکولی اطراف تخمک از جایگاه خود خارج شده ( پاره شدن فولیکول ) و وارد لوله فالوپ می‌شوند. بعد از آزادسازی تخمک، تقسیم میوز متوقف می‌شود و تا زمان بارور شدن تخمک در همان مرحله آنافاز می‌ماند.
این مراحل، هم به منظور بارور شدن تخمک و هم به منظور آغاز چرخه قاعدگی اتفاق می‌افتند. اگر بارداری صورت نگیرد، فولیکولهای تخمدان وارد چرخه قاعدگی می‌شوند.
با استناد به مقاله‌ای معتبر در وب‌سایت nature،
برای حفظ عملکرد سالم باروری، فولیکولهای اولیه باید تعداد کافی داشته باشند.
در صورت بروز اختلال در عملکرد فولیکولهای اولیه، رشد فولیکولها به مرحله ثانویه و گراف نمی‌رسد.
نقش فولیکول در تخمدان چیست؟
مهمترین و اساسی‌ترین نقش فولیکولهای تخمدان، نگهداری از تخمک‌ها و تامین مواد حیاتی برای رشد تخمک است. همچنین، وظیفه تولید و ترشح دو هورمون مهم استروژن و پروژسترون را نیز به عهده دارند. لازم به ذکر است که تخمک‌ها، فقط در شرایط هورمونی مناسب رشد کرده و بالغ می‌شود. در نتیجه، عملکرد فولیکول تخمدان در دستگاه تولید مثل زن بسیار مهم است.
تاثیر فولیکول در چرخه قاعدگی
فولیکول تخمدان، مسئول تولید هورمون‌های مهم و مورد نیاز در چرخه قاعدگی و بارداری است. زمانی که تخمک وارد لوله فالوپ می‌شود، فولیکولها با تولید هورمون استروژن، رحم را برای بارداری آماده می‌کند. در این مرحله اگر تخمک بارور شود، سلول تخم یا تخمک بارور می‌تواند در رحم جای گیرد. در غیراین‌صورت، بدن وارد چرخه قاعدگی شده و خون ذخیره شده در دیواره رحم، با آٰغاز دوره قاعدگی به مرور از بدن خارج می‌شود. در نتیجه فولیکولها، مدیریت و تنظیم چرخه قاعدگی و بارداری را بر عهده دارند.
تعداد نرمال فولیکول تخمدان چقدر است؟
تعداد فولیکولهای تخمدان به چند عامل مهم بستگی دارد؛ برای مثال وضعیت هورمونی بدن و وضعیت باروری از این دست هستند. در حالت کلی، نوزادان دختر با ۱ تا ۲ میلیون فولیکول تخمدانی متولد می‌شوند. این رقم، به مرور زمان کاهش یافته و نهایتاً ۳۰۰ الی ۴۰۰ هزار فولیکول باقی می‌مانند. این در حالی است که در هر چرخه قاعدگی، فقط یکی از فولیکولها می‌تواند به تخمک بالغ تبدیل شود. مابقی فولیکولها در همان مراحل ابتدایی رشد از بین می‌روند.
اندازه طبیعی فولیکول تخمدان چقدر است؟
اندازه طبیعی فولیکولهای تخمدان، به مرحله رشد فولیکولها بستگی داشته و معمولاً در طول چرخه قاعدگی تغییر می‌کند. با این‌حال، قطر فولیکولهای اولیه ۲ تا ۵ میلی‌متر است. هنگامی که فولیکولها رشد خود را آغاز می‌کنند، اندازه آنها تا حدود ۲ میلی‌متر افزایش می‌یابد. در نهایت، در مرحله آزادسازی تخمک، اندازه فولیکول مناسب برای بارداری ۱۸ تا ۲۲ میلی‌متر است. در صورتی که اندازه فولیکول کمتر از ۱۶ میلی‌متر و بیشتر از ۲۵ میلی‌متر باشد، مشکلاتی در رشد فولیکول وجود دارد. همچنین، احتمالاً فرد با مشکلات هورمونی و سندروم تخمدان پلی کیستیک نیز مواجه است.
تاثیر فولیکول در بارداری چیست؟
فولیکول تخمدان به عنوان محل نگهداری و رشد تخمک‌ها، در واقع مهمترین مرحله تولید مثل را مدیریت می‌کنند. یعنی، رشد و پرورش استاندارد تخمک‌ها و آزادسازی آن به عهده فولیکول تخمدان است. موارد مهم را بررسی می‌کنیم:
- فولیکولها امکان رشد و تغذیه تخمک را فراهم می‌کنند؛
- فولیکول غالب تخمک بالغ را برای بارور شدن به سمت لوله فالوپ آزاد می‌کند؛
- فولیکولها تولید و ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون را بر عهده دارند؛
- فولیکولها در طول دوره بارداری، دیواره رحم را ضخیم نگه می‌دارند (پریود اتفاق نمی‌افتد)؛
- محیطی مناسب برای رشد جنین فراهم می‌کنند.
در نتیجه، باروری تخمک و فرآیند بارداری بدون فولیکولها امکان پذیر نیست. برای اینکه از وضعیت فعالیت فولیکولهای تخمدان باخبر شوید، می‌توانید به دکتر زنان مراجعه کنید. دکتر زنان با انجام یکسری آزمایش‌های تخصصی از جمله سونوگرافی تخمدان، بررسی سطح هورمون‌ها و سونوگرافی واژینال، عملکرد فولیکولها را مورد بررسی قرار می‌دهد.
بیماری و اختلالات فولیکول تخمدان
بیماری‌ها و اختلالات مربوط به فولیکول تخمدان، در نتیجه اختلال در عملکرد فولیکولها به وجود می‌آیند. ناتوانی فولیکول غالب، سندروم تخمدان پلی کیستیک، نازایی زنان، کیست فولیکول و کوچک و ضعیف بودن فولیکول، بیماری‌های فولیکول تخمدان را شامل می‌شوند. همچنین، بروز اختلال در عملکرد هورمون‌های زنانه نیز در بروز بیماری‌ها دخیل اند. برای مثال، اختلال در عملکرد هورمون LH یا هورمون لوتئینی، هورمون‌های استروزن و پروژسترون از این دست هستند. در ادامه تمام موارد را به صورت دقیق و جزئی بررسی می‌کنیم.
سندروم تخمدان پلی کیستیک
یکی از رایج‌ترین اختلال‌های فولیکول تخمدان، سندروم تخمدان پلی کیستیک است. علت دقیق بروز این بیماری تاکنون مشخص نشده است؛ با‌این‌حال، تخمدان پلی کیستیک زمانی اتفاق می‌افتد که تخمدان‌ها به صورت غیرطبیعی، هورمون‌های جنسی مردانه تولید می‌کنند. در نتیجه افزایش این هورمون‌ها، کیست‌های کوچک و پر از مایع در تخمدان‌ها تشکیل می‌شوند. افراد مبتلا به این اختلال، با علایم زیر مواجه هستند:
- تخمدان‌های برجسته ( در تصویر سونوگرافی )
- پریود‌های نامنظم
- افزایش وزن
- افزایش رشد مو‌های زاید ( خصوصاَ در زیر چانه )
- بروز اختلال در باروری تخمک‌ها
برای معالجه سندروم تخمدان پلی کیستیک، بایستی به متخصص زنان یا دکتر پریود مراجعه کنید. برای کسب آگاهی بیشتر از حیطه فعالیت و تخصص دکتر زنان، پیشنهاد می‌کنیم مطلب تخصص زنان چیست را مطالعه کنید.
فولیکول غالب
فولیکول غالب، فولیکولی است که بیشتر از سایر فولیکولها توانایی رشد و پرورش تخمک را دارد. از‌این‌رو، نقش آن در آماده‌سازی بدن برای بارداری بسیار مهم و حیاتی است. در صورتی که فولیکول غالب در تخمدان راست باشد، یعنی اینکه تخمک داخل آن، برای بارور شدن آمادگی بیشتری دارد. وجود هرگونه اختلال در عملکرد فولیکول غالب، چرخه قاعدگی و باروری را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. برای مثال، ممکن است فولیکول غالب به صورت کافی رشد نکند، یا اینکه تخمک داخل آن برای باروری مناسب نباشد. در چنین شرایطی، پزشک زنان یکسری راهکار‌های درمانی ارائه خواهد داد.
کیست فولیکول
کیست فولیکولی، زمانی رخ می‌دهد که فولیکول بالغ به جای اینکه تخمک آزاد کند، به رشد خود ادامه داده و به کیست تبدیل می‌شود. این نوع از کیست‌ها، معمولاً بعد از چند چرخه قاعدگی از بین رفته و بی‌ضرر هستند. با‌این‌حال، اگر کیست‌ها بیش از اندازه بزرگ شوند برای فرد مشکل ایجاد می‌کنند. در این صورت، دکتر زنان یکسری دارو‌های هورمونی را برای رفع مشکل تجویز می‌کند.
مشکلات باروری ناشی از اختلالات فولیکولی
اختلال‌های باروری، در نتیجه اختلال‌های فولیکولی بروز می‌کنند. برای مثال، رشد ناکافی تخمک‌ها، پاره نشدن به موقع فولیکولها از این دست هستند. همچنین، سندروم تخمدان پلی کیستیک و کاهش ذخایر تخمدانی هم بر عملکرد طبیعی فولیکولها تاثیر منفی می‌گذارند. در صورتی که این اختلال‌ها را مدیریت نکنید، ممکن است با مشکلاتی مانند ناباروری، نازایی و پریود‌های نامنظم مواجه شوید. برای درمان اختلال‌های فولیکولی، پزشک زنان ابتدا دارو‌هایی برای تحریک تخمدان تجویز می‌کند. سپس، برای بررسی نتیجه‌گیری از داروها، احتمالاً انجام آزمایش ذخیره تخمدانی را نیز تجویز کند.
پاره شدن فولیکول
پاره شدن فولیکول، در اصل مرحله آزادسازی تخمک بالغ و آماده بودن آن برای باروری است. در این مرحله، اگر فولیکول در زمان مقرر و به درستی پاره نشود، تخمک بالغ آزاد نمی‌شود. در نتیجه، بدن نمی‌تواند چرخه قاعدگی یا باروری را آغاز کند. عامل اصلی اختلال پاره شدن فولیکول، وجود مشکل در عملکرد هورمون‌های زنانه است.
کوچک و ضعیف بودن فولیکول
فولیکولهای تخمدان، معمولاً به دلیل وجود مشکلات هورمونی یا کاهش ذخایر تخمدانی کوچک و ضعیف می‌شوند. این فولیکولها، نمی‌توانند به اندازه کافی رشد کنند؛ از‌این‌رو، قادر به تولید تخمک بالغ نیستند. اصلی‌ترین دلایل کوچک بودن فولیکولها، افزایش سن، اختلال‌های هورمونی و مشکلات ژنتیکی هستند. در نهایت، کوچک و ضعیف بودن فولیکولها، در روند باروری تخمک مشکل ایجاد می‌کنند.
پزشک زنان، برای تشخیص فولیکول ضعیف از سونوگرافی و آزمایش‌های هورمونی کمک می‌گیرد. همچنین، برای درمان فولیکول کوچک تخمدان مصرف یکسری از دارو‌های هورمونی را تجویز می‌کند.
نحوه درمان مشکلات فولیکول
روش درمان مشکلات فولیکولی، به نوع و علت بروز اختلال‌ها بستگی دارد. برای مثال، برای درمان مشکلاتی مانند تخمک‌گذاری ضعیف، پزشک زنان دارو‌های تحریک تخمک‌گذاری را تجویز می‌کند. کلومیفن سیترات یا لتروزول از جمله این داروها هستند. شدت تحریک داروی کلومفین بیشتر از لتروزول بوده و عوارض کمتری نسبت به آن دارد. همچنین، پیش از تجویز این داروها، وضعیت تخمدان‌ها حتماً باید بررسی شوند. زیرا، در صورت وجود کیست تخمدان نباید از این داروها استفاده کنید.
موارد جزئی‌تر را در جدول زیر آورده‌ایم:
| نام دارو | روش مصرف | عوارض |
| کلومفین | در صورت نبود کیست تخمدان، این دارو از روز ۷-۲ و ۹-۵ سیکل قاعدگی تجویز می‌شود. | بزرگ شدن کیست‌ها، حاملگی دو قلو در ۸٪ موارد |
| لتروزول | ً | خستگی، تهوع، بی‌خوابی، درد استخوان، درد شکم، سرگیجه |
نکته مهم! دور مصرفی داروها را پزشک متخصص تعیین می‌کند. همچنین، در صورت بروز اختلال‌های بینایی، بلافاصله مصرف داروها را قطع کرده و شرایط را به پزشک متخصص خود اطلاع دهید.
درمان فولیکول غالب
برای تحریک رشد و بهبود تخمک‌گذاری فولیکول غالب، پزشک زنان یکسری دارو‌های هورمونی تجویز می‌کند. این هورمون‌ها، رشد فولیکول غالب را تحریک کرده و روند تخمک گذاری را بهبود می‌بخشند. همچنین، اگر فولیکول غالب به درستی پاره نشود، ممکن است پزشک زنان تزریق هورمون hCG را تجویز کند.
درمان کیست فولیکولی
کیست‌های فولیکولی، در بیشتر موارد خود به خود از بین می‌روند و نیازی به درمان ندارند. با‌این‌حال اگر کیست فولیکولی در چرخه قاعدگی اختلال ایجاد کند، فرد باید نسبت به درمان‌های دارویی اقدام کند. برای درمان کیست‌های فولیکولی بزرگ و دردناک، پزشک زنان دارو‌های ضدبارداری را تجویز می‌کند. این داروها، با تنظیم مجدد هورمون‌ها از تشکیل کیست‌های جدید جلوگیری می‌کنند. در موارد نادر، اگر اندازه کیست بسیار بزرگتر از معمول باشد، احتمالاً پزشک زنان انجام جراحی را تجویز می‌کند.
نکته! برای پیگیری وضعیت کیست، بهتر است به صورت مرتب سونوگرافی انجام داده و نتیجه را با پزشک متخصص خود در میان بگذارید.
نحوه تقویت فولیکول
برای تقویت فولیکولها و بهبود کیفیت تخمک‌گذاری، بهتر است سبک زندگی خود را تغییر دهید. برای مثال، انتخاب رژیم غذایی مناسب، مدیریت استرس، فعالیت‌های بدنی منظم، تناسب وزن و مصرف مکمل‌های ویتامین بسیار مفید و تاثیر گذارند. در مقابل، پرهیز از مصرف الکل، پرهیز از استعمال دخانیات و کاهش مصرف کافئین را نیز پیشنهاد می‌کنیم. همچنین، همراه با سبک زندگی سالم، می‌توانید به پزشک زنان مراجعه کرده و دارو‌های تقویتی مانند اسید فولیک و آنتی‌اکسیدان‌ها را مصرف کنید.
جلوگیری از کاهش فولیکول تخمدان
کاهش فولیکول تخمدان، با گذر سن اتفاقی طبیعی در بدن زنان بوده و درمانی برای آن وجود ندارد. با‌این‌حال، برای جلوگیری از کاهش فولیکول تخمدان یا ذخایر تخمدانی، ابتدا باید از سطح ذخایر تخمدانی خود مطلع شوید. در حالت کلی، جلوگیری از کاهش ذخایر تخمدانی با مصرف دارو، رژیم غذایی مناسب، اجتناب از عادات مخرب مانند سیگار و الکل و انجام ورزش به صورت روتین قابل کنترل است.
نحوه تشخیص تعداد و اندازه فولیکولها
روش‌های متعددی برای بررسی تعداد و اندازه فولیکول تخمدان‌ها وجود دارند. این روش‌ها، عمدتاَ به منظور پیش‌گیری از کاهش ذخایر تخمدان و درمان ناباروری انجام می‌گیرند. برای مثال، سونوگرافی واژینال و انجام آزمایش‌های هورمونی از این دست هستند. موارد جزئی‌تر را باهم بررسی می‌کنیم:
- سونوگرافی واژینال؛ این روش به منظور شمارش فولیکولها انجام می‌گیرد. در صورت پایین بودن تعداد فولیکولها، پزشک زنان به پایین بودن ذخایر تخمدانی پی می‌برد. برای کنترل این وضعیت، مصرف دارو‌های تحریک‌کننده تخمدان کارساز است.
- آزمایش AMH؛ این آزمایش، برای بررسی هورمون AMH انجام می‌گیرد. سطح و اندازه این هورمون، میزان ذخایر تخمدانی را نشان می‌دهد. در صورت پایین بودن سطح این هورمون، پزشک زنان دارو‌های لازم را تجویز می‌کند.
- آزمایش FSH؛ برای بررسی سطح هورمون FSH انجام می‌گیرد. در صورتی که سطح این هورمون بالاتر از حد معمول باشد، یعنی اینکه احتمال باروری تخمک پایین است و فرد باید دارو مصرف کند.
- آزمایش هورمون استرادیول؛ این هورمون، یکی از هورمون‌های زنانه است که بالا بودن آن، کاهش تعداد فولیکولها را نشان می‌دهد.
بعد از انجام این آزمایش‌ها، پزشک زنان مطابق با شرایط جسمانی شما، اقدام‌های درمانی و پیش‌گیرانه لازم را انجام می‌دهد.
برای تشخیص و درمان مشکلات فولیکول تخمدان به چه پزشکی مراجعه کنیم؟
برای درمان و پیش‌گیری از مشکلات مربوط به فولیکول تخمدان، بایستی به متخصص زنان، زایمان و نازایی مراجعه کنید. این پزشک، ابتدا در مورد چرخه قاعدگی و نظم پریود‌هایتان از شما سوالاتی می‌پرسد. سپس، به منظور بررسی سطح هورمون‌های استروژن و پروژسترون، انجام آزمایش خون را تجویز می‌کند.در صورت وجود بی‌نظمی در سطح هورمون‌های زنانه، شما بایستی سونوگرافی انجام دهید. دکتر زنان با بررسی سونوگرافی، می‌تواند وجود هرگونه اختلال در عملکرد فولیکول غالب و اختلال فولیکول تخمدان را تشخیص دهد.
ما در این مطلب، سعی داشتیم که تمام ابعاد مربوط به فولیکول تخمدان را بررسی کنیم. با‌این‌حال، اگر باز هم در این خصوص سوال دارید، می‌توانید با مراجعه به وب‌سایت نوبت‌دهی آنلاین مجله سلامت و پزشکی دکتردکتر، از بهترین متخصصین زنان و زایمان در سراسر ایران نوبت ویزیت و مشاوره دریافت کنید.
منابع:
medicalnewstoday
londonwomensclinic
ncbi.nlm.nih.gov
سوالات متداول در مورد فولیکول تخمدان
آیا رژیم غذایی بر رشد فولیکولها تاثیر دارد؟
بله؛ مقدار کافی پروتیین‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی در رشد فولیکولها موثر است.
آیا استرس بر رشد فولیکولها تاثیر دارد؟
بله؛ استرس با ایجاد تغییر در سطح هورمون‌های زنانه، رشد فولیکولها را مختل می‌کند.
آیا فولیکولهای نارس می‌توانند تخمک آزاد کنند؟
خیر؛ فولیکولهای نارس قادر به آزاد کردن تخمک نیستند و مشکلات باروری ایجاد می‌کنند.
اندازه استاندارد فولیکولها برای تخمک‌گذاری چیست؟
اندازه استاندارد فولیکولها برای تخمک‌گذاری معمولاً بین ۱۸ الی ۲۴ میلی‌متر است.
