شناخت علل و علائم کمبود ویتامین B12 + روش درمان آن

کمبود ویتامین ب12 یکی از مشکلات شایع در جهان است که اگر به‌موقع تشخیص داده نشود، سلامت جسم و روان فرد را به خطر می‌اندازد. این ویتامین نقشی کلیدی در تولید گلبول‌های قرمز، تقویت عملکرد سیستم عصبی و متابولیسم بدن دارد. 

شیوع نقص ویتامین ب۱۲ در سالمندان، گیاه‌خواران، زنان باردار و افرادی که مشکلات گوارشی دارند، بیشتر است. با این حال، بسیاری از افراد تا مدت‌ها متوجه این کمبود نمی‌شوند و علائم خستگی، بی‌حسی دست و پا، سردرد یا رنگ‌پریدگی را به مشکلات دیگر نسبت می‌دهند. اگر کمبود ویتامین B12 درمان نشود، به عوارض جدی‌تری مانند کم‌خونی، آسیب به سیستم عصبی، کاهش حافظه و حتی افسردگی منجر می‌شود.

اگر شما یا اطرافیانتان مشکوک به نقصان vit B12 هستید، همراه ما باشید تا در این مطلب از مجله سلامت و پزشکی دکتردکتر، با علائم کمبود ویتامین ب12 و نحوه درمان آن آشنا شوید.

اگر در این زمینه سوالی دارید، آن را در بخش نظرات بنویسید تا کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ دهد.

ویتامین ب12 چیست و چه نقشی در بدن دارد؟

ویتامین ب12 یا کوبالامین (Cobalamin)، یکی از ویتامین های مورد نیاز بدن است که روی عملکرد دستگاه‌های مختلف تاثیر بسیار حیاتی دارد. این ویتامین محلول در آب است و برخلاف برخی ویتامین‌ها، تنها در منابع حیوانی مانند گوشت، ماهی، تخم‌مرغ و لبنیات یافت می‌شود. این ویتامین نقش‌های متعددی در بدن ایفا می‌کند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• کمک به تولید گلبول‌های قرمز سالم
• حفظ سلامت سیستم عصبی
• اثرگذاری در سطح متابولیسم و سوخت و ساز بدن
• حفظ سلامت مغز و عملکرد شناختی

بر اساس ادعای یکی از مقالات مجله Practical Gastroenterology که در سال 2018 منتشر شده است:

کمبود ویتامین B12 یکی از کمبودهای شایع است که معمولا تشخیص داده نمی‌شود. برآوردها نشان می‌دهند که شیوع این کمبود در کشورهای در حال توسعه بین ۴۰ تا ۸۰ درصد گزارش شده است. درحالی‌که در کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند بریتانیا و ایالات متحده، حدود ۶ درصد از افراد زیر ۶۰ سال و نزدیک به ۲۰ درصد از سالمندان بالای ۶۰ سال با این مشکل مواجه هستند.

علل کمبود ویتامین B12 چیست؟

کمبود ویتامین ب12 به‌دلایل متعددی ایجاد می‌شود که معمولا به دو دسته اصلی دریافت ناکافی از رژیم غذایی و جذب ناکارآمد در دستگاه گوارش تقسیم می‌شوند. همچنین، برای جذب مناسب ویتامین ب12، وجود پروتئین فاکتور داخلی (Intrinsic Factor) ضروری است که از جداره معده ترشح می‌شود. در صورت ترشح نشدن این پروتئین، مصرف خوراکی ویتامین ب12 به جذب مؤثر آن کمک نمی‌کند. در ادامه مهم‌ترین علل این کمبود را بررسی می‌کنیم:

• رژیم غذایی نامناسب و فاقد فرآورده‌های حیوانی
• اختلال در تولید فاکتور داخلی و جذب ویتامین ب12
• اختلالات و بیماری‌های گوارشی
• مصرف داروهای خاص؛ داروهای کنترل قند خون، مهار پمپ پروتون و اسید معده
• ابتلا به بیماری‌های خودایمنی؛ مانند کم‌خونی پرنیشیوز (Pernicious Anemia) که در آن، بدن به اشتباه، به سلول‌های تولیدکننده فاکتور داخلی حمله می‌کند.
• بالا رفتن سن
• بارداری و شیردهی

چه کسانی بیشتر در معرض کمبود ویتامین ب12 هستند؟

همانطور که گفتیم برخی افراد، به دلیل تغذیه نامناسب، در معرض فقر ویتامین B12 قرار دارند. همچنین، از آن جهت که ویتامین B12 برای جذب، باید به پروتئین فاکتور داخلی متصل شود و در غیر اینصورت، از بدن دفع می‌شود؛ برخی افراد که بر اثر برخی بیماری‌ها، در تولید این پروتئین ناتوان هستند، دچار کمبود این ویتامین می‌شوند. در ادامه با برخی از این گروه‌ها آشنا می‌شوید:

• گیاه‌خواران و وگان‌ها؛ به دلیل حذف کامل محصولات حیوانی، که تنها منابع طبیعی این ویتامین هستند.
• سالمندان؛ با افزایش سن، عملکرد طبیعی دستگاه گوارش ضغیف شده و دریافت B12 از غذا کاهش می‌یابد.
• افراد مبتلا به بیماری‌های گوارشی؛ مانند سلیاک، کرون، زخم معده یا گاستریت آتروفیک که موجب آسیب به بافت روده و کاهش جذب مواد مغذی می‌شوند.
• کسانی که جراحی‌های کاهش وزن انجام داده‌اند؛ به‌ویژه جراحی‌هایی مانند اسلیو یا بای‌پس معده که مسیرهای طبیعی گوارشی را تغییر می‌دهند.
• زنان باردار و شیرده؛ که در طی آن نیاز بدن به ویتامین B12 بیشتر از حالت معمول است.
• افراد مبتلا به کم‌خونی پرنیشیوز؛ به دلیل اختلال در تولید فاکتور داخلی که برای جذب B12 لازم است.
• افرادی با مشکلات مزمن معده مانند رفلاکس یا ترش‌کردن؛ که معمولا داروهای کاهش اسید معده مانند امپرازول، پنتوپرازول، اسموپرازول مصرف می‌کنند. 
• افراد دیابتی یا مصرف‌کننده متفورمین؛ چون این دارو در طولانی‌مدت، سطح ویتامین B12 را کاهش می‌دهد.
• افراد مبتلا به سوء‌مصرف الکل؛ زیرا معمولا دچار مشکلات گوارشی و آسیب به معده و کبد می‌شوند.
• افرادی با رژیم غذایی نادرست؛ که این ویتامین را به میزان کافی از طریق تغذیه دریافت نمی‌کنند.

علائم کمبود ویتامین B12

از آنجا که این ویتامین در سلامت مغز، سیستم عصبی و خون‌سازی نقش دارد، علائم کمبود آن می‌تواند بسیار متنوع باشد و بر چندین سیستم بدن اثر بگذارد. در ادامه رایج‌ترین علائم این کمبود را مرور می‌کنیم:

خستگی مزمن و ضعف عمومی

یکی از اولین و رایج‌ترین نشانه‌ها، احساس خستگی بی‌دلیل و کم‌انرژی بودن در طول روز است. این حالت معمولا حتی با خواب کافی نیز بهبود پیدا نمی‌کند و ناشی از کاهش تولید گلبول قرمز و اکسیژن‌رسانی ضعیف به بافت‌هاست.

بی‌حسی، سوزن‌سوزن شدن یا گزگز دست و پا

کمبود ویتامین B12 روی عملکرد اعصاب محیطی اثر منفی دارد. این مسئله منجر به مشکلاتی مانند بی‌حسی یا سوزش بدن، مخصوصا انگشتان دست و پا همراه باشد.

استپ وزنی و دشواری در کاهش وزن

کمبود ویتامین ب12 به‌تنهایی باعث افزایش وزن واقعی نمی‌شود؛ اما از طریق کاهش سطح انرژی، کند شدن متابولیسم، کاهش فعالیت بدنی، افزایش اشتها و احتباس آب منجر به اختلال در روند کاهش وزن و ایجاد استپ وزنی شود. 

سرگیجه و احساس عدم تعادل

فقر Vit B12 فرآورده‌های منجر به سرگیجه هنگام برخاستن، یا عدم‌تعادل در راه رفتن می‌شود. این مشکلات ناشی از درگیری اعصاب حرکتی است و در میان سالمندان بسیار شایع هستند.

رنگ‌پریدگی یا زردی پوست

کاهش تولید گلبول قرمز باعث رنگ‌پریدگی می‌شود. گاهی نیز تخریب گلبول‌ها منجر به تجمع بیلی‌روبین و زرد شدن پوست یا چشم‌ها می‌شود. 

تپش قلب و تنگی نفس

کمبود شدید ویتامین B12 ممکن است روی قلب نیز اثر بگذارد و باعث تپش نامنظم یا احساس کمبود هوا شود، این عارضه در هنگام فعالیت بیشتر احساس می‌شود.

مشکلات گوارشی

تهوع، کاهش اشتها، نفخ شکم یا یبوست از دیگر علائمی هستند که ممکن است در اثر این کمبود ظاهر شوند.

تغییرات خلقی و اختلالات ذهنی

کمبود این ویتامین گاهی با افسردگی، تحریک‌پذیری، مشکلات تمرکز یا کاهش حافظه همراه است. این علائم در سالمندان بیشتر از گروه‌های دیگر قابل مشاهده است.

زبان صاف، قرمز یا دردناک

یکی از نشانه‌های ظاهری کمبود B12، التهاب زبان و احساس سوزش یا زخم در دهان است که معمولا با کاهش اشتها همراه است.

دیگر علائم کمبود ویتامین ب12 در زنان و مردان

علاوه‌بر علائم گفته شده در بخش‌های قبل، کمبود ویتامین ب12 در مردان و زنان عوارض دیگری نیز دارد که در ادامه آن‌ها را می‌خوانید:

• ریزش مو
• اختلالات قاعدگی در بانوان
• کاهش میل جنسی
• اختلال نعوظ در مردان
• کاهش توده عضلانی

علائم کمبود ویتامین B12 در کودکان

کودکان به دلیل نیاز بالای بدن به رشد جسمی و تکاملی، در صورت نقصان ویتامین B12 ممکن است با علائم متفاوت یا شدیدتری نسبت به بزرگسالان مواجه شوند. مهم‌ترین نشانه‌های این کمبود در کودکان شامل موارد زیر است:

• کند شدن رشد جسمی و ذهنی
• تاخیر در تکامل حرکتی و گفتاری
• مشکلات رفتاری، بی‌میلی به غذا یا بی‌قراری
• لرزش یا ضعف عضلانی
• کم‌خونی شدید و رنگ‌پریدگی
• زخم‌های دهانی

عوارض کمبود ویتامین B12 برای بدن

کمبود ویتامین ب۱۲ معمولا در ابتدا علائم خفیفی دارد اما در صورت ادامه داشتن، شدیدتر و گاهی جبران‌ناپذیر می‌شود. در ادامه، عوارض نادر اما مهم کمبود مزمن ویتامین B12 را بررسی می‌کنیم:

• کم‌خونی مگالوبلاستیک؛ که با تولید گلبول‌های قرمز بزرگ و ناکارآمد همراه است.
• ناباروری یا سقط مکرر جنین
• نقص لوله عصبی در جنین
• ابتلا به بیماری‌های قلبی
• اختلالات بینایی
• کاهش تراکم و پوکی استخوان
• افزایش خطر ابتلا به سرطان معده

تشخیص کمبود ویتامین B12 در بدن

دقیق‌ترین روش برای تشخیص کمبود ویتامین ب۱۲، بررسی نتایج آزمایش خون و ادرار است. در این آزمایش‌ها، میزان B12 موجود در خون اندازه‌گیری می‌شود. انجام چکاپ‌های سالانه به شما کمک می‌کند که سطح ویتامین‌های بدن را بررسی کرده و از کمبود شدید آن‌ها پیشگیری کنید. 

مقدار نرمال ویتامین ب12 در آزمایش

در آزمایش ویتامین ب۱۲، سطح این ویتامین با واحد پیکوگرم در میلی‌لیتر (pg/mL) اندازه‌گیری می‌شود و معمولا به‌صورت زیر تفسیر می‌شوند: 

پیشگیری و درمان کمبود ویتامین ب12

بدن انسان نمی‌تواند ویتامین ب12 را تولید کند و تنها راه تامین آن، دریافت این ویتامین از طریق فراورده‌های حیوانی و مکمل‌هاست؛ بنابراین، مصرف غذاهای غنی و متنوع برای پیشگیری از نقصان ویتامین ب12 بسیار موثر است. 

درمان کمبود ویتامین ب12 نیز مانند سایر ویتامین‌ها باید تحت نظر پزشک انجام شود. در این شرایط پزشکان معمولا به درمان علل اصلی این عارضه می‌پردازند و در کنار آن، موارد زیر را تجویز می‌کنند:

• مصرف قرص یا قطره ویتامین B12؛ درصورتی که جذب گوارشی به‌طور کامل مختل نشده باشد.
• تزریق آمپول B12؛ در موارد کمبود شدید، علائم عصبی یا جذب ضعیف، ترجیح داده می‌شود.

برای خرید انواع دارو و مکمل حاوی ب 12 یا دیگر ویتامین‌ها، می‌توانید از داروخانه آنلاین شبانه روزی دکتردکتر کمک بگیرید و سفارش خود را درب منزل دریافت کنید.

درمان بالا بودن ویتامین ب12 در آزمایش خون

در اغلب موارد، مقدار بالای B12 در اثر مصرف مکمل بی‌ضرر است، چون این ویتامین محلول در آب است و مقدار اضافی آن نیز از طریق ادرار دفع می‌شود. اگر سطح ویتامین ب12 بدون مصرف مکمل بالا باشد، ممکن است نشان دهنده مشکلات مزمن کبد، کلیه و برخی سرطان‌ها باشد. 

درمان کمبود ویتامین B12 در طب سنتی

در طب سنتی، تعریف دقیقی از “ویتامین‌ها” وجود ندارد. در این دیدگاه مشکلاتی مانند کم‌خونی، ضعف اعصاب و خستگی مزمن با عنوان‌هایی مانند سوء مزاج، ضعف کبد، سردی مغز یا کاهش حرارت غریزی شناخته می‌شوند. طب سنتی برای درمان این مشکلات، راه حل‌های زیر را ارائه می‌کند:

• تقویت معده و کبد؛ با استفاده از غذاهای گرم مانند زعفران، شیره انگور و عسل
• مصرف گوشت‌هایی مانند بره، بوقلمون، کبک یا بلدرچین به‌صورت آب‌پز یا کبابی
• حجامت 
• مصرف دمنوش‌های تقویتی؛ مثل دمنوش زنجبیل، دارچین، یا آویشن برای گرم‌کردن مزاج و بهبود عملکرد گوارش

نکته! توجه داشته باشید که این روش‌ها جایگزین درمان‌های پزشکی نیستند و در صورت کمبود شدید ویتامین ب۱۲، استفاده از مکمل خوراکی یا تزریقی ضروری است. 

ویتامین ب12 در چه غذاهایی وجود دارد؟

همان‌طور که گفتیم، ویتامین B12 تنها در محصولات حیوانی یافت می‌شود و برخلاف بسیاری از ویتامین‌های دیگر، در منابع گیاهی وجود ندارد. بنابراین، مصرف غذاهای زیر برای تأمین نیاز روزانه این ویتامین ضروری است:

• جگر گاو یا گوسفند
• گوشت قرمز (مانند گوشت گاو، بره و بوقلمون)
• گوشت سفید (مانند ماهی، مرغ و…)
• تخم‌مرغ
• لبنیات
• غذاهای غنی شده و حاوی ویتامین ب12

برای درمان کمبود ویتامین B12 به کدام متخصص مراجعه کنیم؟ 

در صورت مشاهده علائمی مانند خستگی مزمن، بی‌حسی اندام‌ها، اختلال حافظه یا تغییرات خلقی، بهتر است، هرچه سریع‌تر به پزشک مراجعه کنید؛ زیرا تشخیص و درمان به‌موقع کمبود ویتامین ب12 می‌تواند از بروز بسیاری از عوارض جدی پیشگیری کند.

برای این کار، بسته به نیاز خود و علائم موجود می‌توانید به پزشک متخصص داخلی، مغز و اعصاب، گوارش یا دکتر تغذیه مراجعه کنید. 

خوشبختانه، در سامانه نوبت دهی اینترنتی دکتردکتر می‌توانید به بهترین پزشکان ایران دسترسی داشته باشید و نوبت ویزیت حضوری و ویزیت آنلاین آن‌ها را یکجا در دسترس داشته باشید. 

منبع:

medlineplus.gov

my.clevelandclinic.org

webmd.com