کورتیزول که اغلب به‌عنوان هورمون اصلی استرس شناخته میشود، توسط غدد فوق کلیوی تولید شده و در شرایط استرس‌زا، بدن را برای واکنش‌های سریع و فوری آماده میکند. در این حالت، این هورمون موقتا برخی از عملکردهای غیرضروری بدن را متوقف کرده و متابولیسم قند و چربی را برای تامین انرژی افزایش می‌دهد. اما اگر سطح این هورمون برای مدت طولانی بالا یا پایین بماند، میتواند سلامت فرد را به خطر بیندازد.
افزایش مداوم هورمون کورتیزول منجر به مشکلاتی همچون افزایش وزن، بالا رفتن فشار خون و ضعف سیستم ایمنی خواهد شد. از سوی دیگر، کاهش شدید آن با علائمی نظیر خستگی مفرط و کاهش فشار خون همراه است. در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر، به بررسی نقش این هورمون در بدن می‌پردازیم. همچنین علائم بالا و پایین بودن آن را شرح داده، تست کورتیزول را معرفی می‌کنیم و در نهایت راهکارهای موثری برای متعادل کردن سطح آن ارائه خواهیم داد.
در انتها اگر سوالی دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به سوالات شما پاسخ خواهد داد.
نقش کورتیزول در بدن انسان
هورمون کورتیزول که از خانواده گلوکوکورتیکوئیدها است، نقشی حیاتی و چندوجهی در بدن ایفا میکند. اگرچه غالبا از آن با عنوان هورمون استرس یاد میشود، اما تاثیرات آن بسیار گسترده‌تر از مدیریت استرس بوده و تقریبا بر تمامی بافت‌ها و اندام‌ها تاثیر دارد. در ادامه، هر یک از نقش‌های این هورمون در بدن را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
تنظیم استرس و واکنش جنگ یا گریز
استرس تاثیرات گسترده‌ای بر بدن دارد. برای مثال، تاثیر استرس بر گوارش باعث بروز مشکلات مختلف گوارشی همچون یبوست میشود. هنگام مواجهه با استرس‌های فیزیکی یا روانی، سیستم عصبی با ترشح هورمون‌هایی همچون اپی‌نفرین، بدن را برای واکنش‌های فوری آماده میکند.
پس از این واکنش اولیه، این هورمون آزاد میشود تا بدن را در حالت آماده‌باش نگه دارد و انرژی لازم برای مقابله با شرایط استرس‌زا را تامین کند. یکی از مهم‌ترین اقدامات هورمون کورتیزول در این شرایط، تحریک کبد برای تولید و آزادسازی گلوکز از ذخایر گلیکوژن است. این فرآیند، انرژی لازم بدن برای مقابله با استرس را فراهم میکند.
تاثیر بر فشار خون و قند خون
هورمون کورتیزول سطح گلوکز خون را افزایش داده و حساسیت سلول‌ها به انسولین را کاهش می‌دهد. این فرآیند، اگرچه در شرایط استرس مفید است، اما افزایش طولانی‌مدت سطح این هورمون منجر به مقاومت به انسولین و اختلال در تنظیم قند خون خواهد شد. این هورمون، علاوه‌بر تاثیر بر قند خون، بر سطح فشار خون هم تاثیر دارد؛ به این معنا که کاهش سطح آن باعث افت فشار خون و سطوح بالای آن به افزایش فشار خون منجر میشود.
نقش کورتیزول در سیستم ایمنی
این هورمون دارای خواص ضدالتهابی و سرکوب‌کننده سیستم ایمنی است. در شرایط استرس حاد، افزایش موقت سطح این هورمون باعث مهار فعالیت بیش از حد سلول‌های ایمنی میشود تا انرژی بدن به جای واکنش‌های التهابی، صرف مقابله با شرایط استرس‌زا شود. با این حال، افزایش مزمن سطح این هورمون، سیستم ایمنی را تضعیف کرده و بدن را در برابر عفونت‌ها و بیماریها آسیب‌پذیرتر خواهد کرد.
تنظیم چرخه خواب و بیداری
ترشح این هورمون از یک الگوی ریتم شبانه‌روزی پیروی میکند. بالاترین سطح این هورمون در ساعات اولیه صبح مشاهده میشود که به آماده‌سازی بدن برای بیدار شدن و فعالیت‌های روزانه کمک میکند. سپس، سطح آن در طول روز به تدریج کاهش یافته و در ساعات پایانی شب به کمترین میزان خود می‌رسد تا بدن برای استراحت و خواب آماده شود. هرگونه اختلال در این ریتم، به مشکلات خواب همچون بی‌خوابی منجر میشود.
تاثیر کورتیزول بر وزن و چربی بدن
این هورمون نقش مهمی در متابولیسم چربی‌ها و تنظیم وزن بدن دارد. افزایش سطح این هورمون برای مدت طولانی منجر به افزایش اشتها و تمایل به مصرف غذاهای پرکالری و ناسالم میشود. علاوه‌بر این، تحقیقات نشان داده‌اند که کورتیزول بالا با تجمع چربی در ناحیه شکمی (چربی احشایی) ارتباط مستقیم دارد.
علائم بالا بودن هورمون کورتیزول
زمانی که سطح این هورمون برای مدت طولانی از حد طبیعی بالاتر بماند، میتواند مجموعه‌ای از اختلالات جسمی را به دنبال داشته باشد. در ادامه، مهم‌ترین علائم بالا بودن این هورمون را معرفی کرده‌ایم:
- افزایش وزن به خصوص در ناحیه شکم و صورت
- افزایش فشار خون
- اضطراب، بی‌خوابی و تحریک‌پذیری
- نازک شدن پوست و کبودی سریع
- تضعیف سیستم ایمنی و تاخیر در بهبود زخم‌ها
- قاعدگی نامنظم در زنان
- کاهش میل جنسی
هر یک از این علائم می‌توانند دلایل دیگری هم داشته باشند. برای تشخیص قطعی، مراجعه به پزشک و انجام آزمایشات لازم ضروری است.
اثر کورتیزول بالا روی شکل ظاهری اندام
کورتیزول که به عنوان «هورمون استرس» شناخته میشود، نقش مهمی در تنظیم واکنش بدن به استرس دارد. اما افزایش مزمن و طولانی‌مدت سطح کورتیزول میتواند اثرات نامطلوبی روی شکل ظاهری بدن بگذارد. یکی از شایع‌ترین تغییرات، تجمع چربی در نواحی خاصی از بدن است که ظاهر فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
افزایش کورتیزول موجب میشود چربی‌ها بیشتر در ناحیه شکم و گردن انباشته شوند، در حالی که چربی‌های دست و پا کمتر میشود، بنابراین اندام ظاهری تغییر میکند و شکل بدن به سمت «مرغوب به شکم بزرگ» یا اصطلاحاً هیکل شکمی تمایل پیدا میکند.
ارتباط کورتیزول و چاقی
کورتیزول به طور مستقیم با متابولیسم چربی‌ها، قندها و پروتئین‌ها در بدن در ارتباط است. وقتی سطح کورتیزول افزایش می‌یابد، بدن سیگنال‌هایی دریافت میکند که انرژی بیشتری ذخیره کند، به ویژه به صورت چربی در ناحیه شکم. این فرایند به دو دلیل اصلی رخ می‌دهد:
- افزایش اشتها و تمایل به خوردن غذاهای پرکالری؛ کورتیزول میتواند اشتها را تحریک کرده و فرد را به سمت مصرف غذاهای شیرین، چرب و پرکالری سوق دهد.
- توزیع نامناسب چربی؛ کورتیزول باعث میشود چربی‌های ذخیره شده در قسمت مرکزی بدن (شکم، پهلوها) بیشتر شود و در مقابل چربی‌های زیرپوستی در سایر نقاط کاهش یابد.
این ترکیب باعث میشود فرد به تدریج دچار اضافه وزن و چاقی شکمی شود که از لحاظ پزشکی به دلیل ارتباط با بیماری‌های قلبی، دیابت و فشار خون اهمیت ویژه‌ای دارد.
چرا کورتیزول باعث بزرگ شدن شکم میشود؟
بزرگ شدن شکم در اثر کورتیزول ناشی از چند مکانیسم مهم است:
- افزایش تجمع چربی احشایی؛ کورتیزول به ویژه باعث تجمع چربی در اطراف ارگان‌های داخلی شکم (چربی احشایی) میشود. این نوع چربی نسبت به چربی زیرپوستی خطرناک‌تر بوده و با مشکلات متابولیک بیشتری همراه است.
- افزایش مقاومت بدن به انسولین؛ کورتیزول بالا باعث میشود سلول‌ها به انسولین حساسیت کمتری داشته باشند. این وضعیت مقاومت به انسولین نامیده میشود و باعث میشود بدن قند خون را به صورت چربی ذخیره کند، عمدتاً در ناحیه شکم.
- تخریب عضلات و ذخیره چربی؛ کورتیزول باعث میشود پروتئین‌های عضلانی تجزیه شوند تا قند لازم برای بدن تامین شود، در حالی که چربی‌ها انباشته می‌شوند. این باعث کاهش حجم عضلات و افزایش چربی شکمی می‌گردد.
هیکل کورتیزولی به چه معناست؟
اصطلاح هیکل کورتیزولی یا (Cushingoid body habitus) به مجموعه‌ای از تغییرات ظاهری گفته میشود که در اثر افزایش طولانی‌مدت کورتیزول در بدن ایجاد میشود، مانند:
- تجمع چربی در ناحیه شکم و پهلوها با شکم بزرگ و گرد
- صورت گرد و قرمز یا ماه‌گرفتگی (moon face)
- چربی تجمع‌یافته در پشت گردن یا بک بافالو (buffalo hump)
- لاغری و کاهش حجم عضلات در دست‌ها و پاها
- پوست نازک و شکننده با احتمال کبودی آسان
این ویژگی‌ها معمولاً در افراد مبتلا به سندرم کوشینگ (Cushing’s syndrome) دیده میشود که به علت ترشح زیاد کورتیزول، به صورت بیماری یا مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتونی ایجاد میشود. در مجموع، هیکل کورتیزولی نمایانگر تأثیرات شدید و گسترده کورتیزول بر بدن و شکل ظاهری فرد است.
علائم پایین بودن هورمون کورتیزول
مواقعی که سطح این هورمون از حد طبیعی کمتر میشود، خود را با علائم جسمی و روانی زیر نشان می‌دهد:
- خستگی شدید و ضعف عضلانی
- افت فشار خون و سرگیجه
- کاهش اشتها و کاهش وزن غیرعادی
- افسردگی یا خلق پایین
برای تشخیص قطعی کمبود این هورمون در بدن، انجام آزمایش خون و مشاوره پزشکی ضروری است؛ زیرا علت افسردگی، خستگی و دیگر علائم ذکر شده، همیشه ناشی از کاهش این هورمون نیست.
دلایل اختلال در سطح کورتیزول
تولید این هورمون از غده فوق کلیوی توسط غده‌های هیپوتالاموس و هیپوفیز به صورت دقیق کنترل میشود؛ اما گاهی اوقات عواملی باعث می‌شوند این سیستم کنترلی دچار اختلال شده و میزان این هورمون از محدوده نرمال خارج شود. در ادامه به مهم‌ترین دلایل این اختلال پرداخته‌ایم:
استرس مزمن و اضطراب مداوم
یکی از اصلی‌ترین دلایل عدم تعادل این هورمون، استرس و اضطراب مداوم است. در مواجهه با استرس، بدن به طور طبیعی این هورمون استرس را ترشح میکند تا بتواند با آن مقابله کند. اما زمانی که فرد به طور مداوم و طولانی‌مدت تحت استرس یا اضطراب قرار می‌گیرد، سیگنال تولید این هورمون به طور پیوسته به غدد فوق کلیه ارسال میشود. این امر باعث میشود که سطح این هورمون در بدن برای مدت طولانی بالا بماند و منجر به مشکلات مختلفی همچون رفلاکس معده شود.
اختلالات غده فوق کلیوی
اختلالات مرتبط با غدد فوق کلیوی هم یکی دیگر از دلایل مهم برهم خوردن تعادل هورمون کورتیزول هستند. از جمله مهم‌ترین اختلالات غدد فوق کلیوی که سطح این هورمون را تحت تاثیر قرار می‌دهند، می‌توان به سندرم کوشینگ و بیماری آدیسون یا نارسایی آدرنال اشاره کرد.
خواب ناکافی یا بی‌نظمی خواب
کمبود خواب باعث افزایش غیرطبیعی سطح این هورمون در بدن میشود. از سوی دیگر، افزایش هورمون کورتیزول به‌ویژه در ساعات شبانه، خود موجب ایجاد مشکلات خواب همچون بی‌خوابی خواهد شد. این وضعیت یک چرخه معیوب ایجاد میکند که در آن کم‌خوابی سطح این هورمون را بالا نگه می‌دارد و سطح بالای این هورمون مانع از خواب باکیفیت میشود. در نتیجه، این دو عامل به صورت متقابل یکدیگر را تشدید می‌کنند و تعادل هورمونی و کیفیت خواب را به طور قابل توجهی مختل می‌سازند.
مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتونی
یکی دیگر از عوامل مهمی که موجب اختلال در تولید این هورمون میشود، مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتونی است. این داروها که به صورت مصنوعی شبیه کورتیزول عمل می‌کنند، به بدن سیگنال می‌دهند که سطح این هورمون کافی است. در نتیجه، غدد فوق کلیوی تولید طبیعی این هورمون را کاهش داده یا به طور کامل متوقف می‌کنند.
ارتباط کورتیزول با بیماریها و شرایط خاص
در ادامه، نگاهی به بیماریها و مشکلاتی خواهیم داشت که با این هورمون مرتبط هستند. برخی از آن‌ها پس از کاهش سطح این هورمون و برخی دیگر پس از افزایش سطح آن نمودار می‌شوند.
کورتیزول و اضطراب یا افسردگی
سطح این هورمون به صورت موقتی در پاسخ به استرس افزایش پیدا میکند. اما زمانی که این افزایش به مدت طولانی ادامه پیدا کند، به طور مستقیم بر سیستم عصبی تاثیر گذاشته و منجر به اختلالات اضطرابی میشود. اضطراب مزمن ناشی از افزایش سطح هورمون کورتیزول میتواند مشکلات جسمی همچون معده درد عصبی را به همراه داشته باشد.
از سوی دیگر، کاهش مزمن سطح این هورمون هم با افسردگی و خلق و خوی پایین ارتباط دارد. البته در برخی موارد، افزایش سطح این هورمون هم میتواند با علائم افسردگی همراه باشد، که این نشاندهنده پیچیدگی ارتباط بین این هورمون و اختلالات خلقی است.
کورتیزول و چاقی شکمی
این هورمون باعث تحریک ترشح انسولین میشود که نتیجه آن افزایش سطح قند خون است. این اتفاق، میل به مصرف غذاهای پرکالری و سرشار از کربوهیدرات را افزایش می‌دهد. مصرف مکرر این نوع غذاها در کنار سطح بالای انسولین، به تجمع چربی احشایی منجر خواهد شد. این نوع چربی که در اطراف اندام‌های داخلی بدن جمع میشود، خطر ابتلا به بیماری‌هایی همچون دیابت نوع 2 و بیماری‌های قلبی عروقی را به شدت افزایش می‌دهد.
کورتیزول در سندرم کوشینگ یا آدیسون
عدم تعادل در سطح این هورمون به دو اختلال هورمونی مهم به نام‌های سندرم کوشینگ و بیماری آدیسون منجر میشود. سندرم کوشینگ در اثر افزایش طولانی‌مدت و بیش از حد سطح هورمون کورتیزول در بدن ایجاد میشود. در مقابل، بیماری آدیسون زمانی رخ می‌دهد که غدد فوق کلیوی به میزان کافی این هورمون را تولید نمی‌کنند. هر دو این شرایط نیازمند درمان‌های پزشکی هستند.
کورتیزول و نازایی یا اختلالات قاعدگی
در برخی مطالعات، سطح این هورمون در افراد مبتلا به ناباروری به طور معناداری بالاتر از افراد سالم گزارش شده که نشاندهنده ارتباط قوی بین کورتیزول و اختلالات باروری و نازایی است. علاوه‌بر این، تحقیقات نشان داده‌اند که استرس مزمن و به دنبال آن افزایش میزان این هورمون منجر به کاهش سطح هورمون جنسی استروژن خواهد شد. این عدم تعادل هورمونی میتواند باعث کوتاه یا طولانی شدن دوره قاعدگی شود.
آزمایش کورتیزول چیست و چگونه انجام میشود؟
پزشک در صورت مشاهده علائم مربوط به سطح غیرطبیعی این هورمون همچون خستگی شدید، افزایش یا کاهش وزن یا تغییرات فشار خون، این آزمایش را تجویز میکند. این آزمایش به تشخیص اختلالات مرتبط با غده فوق کلیه همچون سندرم کوشینگ و بیماری آدیسون کمک میکند.
آزمایش خون، ادرار یا بزاق
سطح این هورمون را می‌توان از طریق سه روش زیر بررسی کرد:
- آزمایش خون: این آزمایش رایج‌ترین روش اندازه‌گیری سطح این هورمون است که معمولا دو بار در روز، یک بار بین 6 تا 8 صبح و بار دیگر در حدود ساعت 4 عصر انجام میشود.
- آزمایش بزاق: این روش به خصوص برای تشخیص سندرم کوشینگ بسیار دقیق است و اغلب در ساعات پایانی شب قبل از خواب انجام میشود. افزایش سطح این هورمون در بزاق شبانه که به طور طبیعی باید در این زمان پایین باشد، میتواند نشانه اختلال باشد.
- آزمایش ادرار: این آزمایش برای اندازه‌گیری کورتیزول آزاد به کار می‌رود. رایج‌ترین نوع آن، آزمایش ادرار 24 ساعته است که در آن بیمار تمام ادرار خود را در یک ظرف مخصوص طی 24 ساعت جمع‌آوری میکند.
در اکثر موارد، ارزیابی اولیه با آزمایش خون آغاز میشود. اگر نتایج این آزمایش غیرطبیعی باشد یا پزشک به اختلالات خاصی همچون سندرم کوشینگ مشکوک شود، ممکن است آزمایش‌های بزاق و ادرار برای تایید و تکمیل تشخیص درخواست شوند.
تفسیر عدد کورتیزول در نتایج آزمایش
محدوده نرمال این هورمون به عوامل متعددی همچون زمان نمونه‌گیری، سن و روش آزمایش بستگی دارد. ارقامی که در ادامه آورده شده‌اند، تنها به‌عنوان یک راهنمای کلی هستند و ممکن است در آزمایشگاه‌های مختلف با توجه به استانداردهای مورد استفاده کمی متفاوت باشند.
| نوع آزمایش | محدوده نرمال هورمون کورتیزول |
| آزمایش خون | از ساعت 6 تا 8 صبح: 10 تا 20 میکروگرم بر دسی‌لیتر 4 عصر: 3 تا 10 میکروگرم بر دسی‌لیتر |
| آزمایش ادرار | 10 تا 55 میکروگرم در روز |
| آزمایش بزاق | صبح: 10.2 تا 27.3 نانوگرم بر میلی‌لیتر شب: 2.2 تا 4.1 نانوگرم بر میلی‌لیتر |
این ارقام برای بزرگسالان تعریف شده‌اند و محدوده نرمال برای کودکان و سالمندان کمی متفاوت هستند.
بر اساس مطالعات منتشر شده در سایت موسسه ملی بهداشت آمریکا (NIH)؛
پس از سن 30 سالگی، سطح کورتیزول در بدن زنان و مردان به تدریج افزایش پیدا میکند.
با توجه به این روند طبیعی، انجام اقداماتی که به کنترل و کاهش این هورمون در دوران بزرگسالی کمک می‌کنند، از اهمیت بالایی برخوردار است.
بهترین زمان انجام آزمایش کورتیزول
بهترین زمان برای انجام آزمایش کورتیزول، صبح زود و بین ساعت 6 تا 8 صبح است. در این زمان، سطح این هورمون در بدن به اوج خود می‌رسد. از این رو، اندازه‌گیری در این ساعات، بهترین دیدگاه را در مورد توانایی غدد فوق کلیوی برای تولید کورتیزول و بررسی ریتم طبیعی شبانه‌روزی این هورمون فراهم میکند.
چگونه کورتیزول بالا را کاهش دهیم؟
برای کاهش سطح این هورمون و جلوگیری از مشکلات ناشی از افزایش آن همچون چاقی و افزایش فشار خون، می‌توان از روش‌های زیر بهره برد:
درمان خانگی و تغییر سبک زندگی
تغییر در سبک زندگی، یکی از موثرترین و پایدارترین روش‌ها برای کاهش سطح کورتیزول به شمار می‌رود. برخی از مهم‌ترین راهکارهای خانگی کاهش سطح این هورمون، شامل موارد زیر هستند:
- فعالیت بدنی منظم
- مدیریت استرس از طریق انجام تکنیک‌های کاهش استرس همچون مدیتیشن، یوگا و تنفس عمیق
- خواب کافی و منظم
- کاهش مصرف قند، غذاهای فرآوری شده، الکل و کافئین
اگرچه کاهش کورتیزول با طب سنتی و روش‌های خانگی به سرعت قابل مشاهده نیست، اما با تداوم و استمرار در اجرای این راهکارها،، تغییرات مثبت و پایداری در سطح این هورمون و سلامت عمومی شما ایجاد خواهد شد.
دارو و مکمل برای کاهش کورتیزول
در مواقعی که درمان‌های خانگی تاثیر چندانی روی سطح این هورمون نداشته باشند یا سطح آن به دلیل یک اختلال خاص همچون سندرم کوشینگ به شدت بالا باشد، داروها و مکمل‌های زیر کمک‌کننده خواهند بود:
- داروهای مهارکننده ترشح هورمون کورتیزول همچون کتوکونازول و متیراپون
- مکمل فسفاتیدیل‌سرین
- مکمل آشواگاندا
- مکمل منیزیم
نکته مهم: به هیچ عنوان بدون مشورت با پزشک اقدام به خرید قرص کورتیزول نکنید. در صورت مشاهده علائم مرتبط با افزایش این هورمون به دکتر غدد و متابولیسم مراجعه کنید. پزشک با توجه به شرایط شما و در صورت لزوم، داروی تنظیم هورمون کورتیزول مناسب را تجویز خواهد کرد.
هورمون کورتیزول؛ هورمونی کلیدی در مدیریت استرس و سلامت کلی بدن
هورمون کورتیزول به‌عنوان یک عامل کلیدی در مدیریت استرس و سایر عملکردهای حیاتی بدن شناخته میشود. هرگونه عدم تعادل در سطح این هورمون، چه کمبود و چه افزایش، میتواند منجر به مشکلات متعددی همچون نوسانات فشار خون، چاقی و اختلالات خواب شود.
بنابراین، آگاهی از علائم و نشانه‌های عدم تعادل این هورمون و مراجعه به پزشک متخصص برای درمان اهمیت بالایی دارد. در صورتی که با علائمی مشابه با علائم بالا یا پایین بودن این هورمون مواجه هستید، از طریق وب‌سایت دکتردکتر نوبت بگیرید یا با مشاوره آنلاین دکتر غدد بگیرید.
منابع:
