بی اختیاری مدفوع یا ناتوانی در کنترل دفع، به خروج ناخواسته مدفوع گفته می‌شود. این عارضه، از نشت جزئی تا دفع کامل و غیرقابل کنترل را در بر می‌گیرد. علل وقوع آن متنوع بوده و شامل ضعف عضلات کف لگن، آسیب‌های عصبی، یبوست یا اسهال مزمن، زایمان و جراحی‌های ناحیه لگن می‌شود. تشخیص دقیق این مشکل با معاینات تخصصی و تست‌های پیشرفته صورت می‌گیرد و درمان آن بسته به شدت و علت آن از تغییرات رژیم غذایی تا جراحی‌های تخصصی متغیر است.
به دلیل تاثیرات جسمی و روانی این عارضه، توجه به علائم آن و مراجعه به پزشک برای تشخیص و درمان به‌موقع اهمیت زیادی دارد. در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر، به بررسی علل، علائم، روش‌های تشخیص، درمان و راهکارهای پیشگیری از بی اختیاری مدفوع پرداخته‌ایم.
در انتها اگر سوالی دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ می‌دهد.
بی اختیاری مدفوع چیست؟
بی اختیاری مدفوع یا بیاختیاری روده که به‌عنوان یکی از بیماری های روده شناخته می‌شود، به ناتوانی در کنترل دفع مدفوع اشاره دارد. این وضعیت منجر به خروج غیرارادی و ناخواسته مدفوع (مایع یا جامد) می‌شود. این عارضه به طور کلی به 2 دسته اصلی زیر تقسیم می‌شود:
- بیاختیاری فوری: بیاختیاری فوری، شایع‌ترین شکل بیاختیاری روده است. در این نوع بیاختیاری، فرد به طور ناگهانی و شدید نیاز به دفع احساس میکند، اما قادر نیست به موقع خود را به توالت برساند و در نتیجه نشت مدفوع رخ می‌دهد.
- بیاختیاری غیرفعال: در این نوع بیاختیاری، معمولا رکتوم (راست روده) پر از مدفوع است، اما پیام‌های عصبی لازم برای اطلاع‌رسانی به مغز درباره نیاز به دفع، به درستی ارسال نشده یا توسط فرد درک نمی‌شوند. در نتیجه، دفع مدفوع به صورت غیرارادی و بدون آگاهی رخ می‌دهد.
تفاوت بیاختیاری گاز، مدفوع مایع و جامد
بیاختیاری گاز به ناتوانی در کنترل خروج گاز از راست‌روده گفته می‌شود. در مقابل، بی اختیاری مدفوع به خارج شدن ناخواسته مدفوع اشاره دارد. منابع پزشکی معتبر بیان می‌کنند که عدم توانایی در کنترل خروج گاز اغلب به عنوان یکی از خفیف‌ترین علائم بیاختیاری روده در نظر گرفته می‌شود.
بی اختیاری مدفوع در کودکان و بزرگسالان
این مشکل هم در کودکان و هم در بزرگسالان دیده می‌شود، اما دلایل و راهکارهای درمانی در این 2 گروه سنی متفاوت است. در کودکان، این وضعیت معمولا با یبوست مزمن در ارتباط است و اغلب با رفع یبوست، مشکل بیاختیاری هم برطرف می‌شود. در بزرگسالان، علت‌ها متنوع‌تر بوده و شامل آسیب‌های عصبی، ضعف عضلات کف لگن، بیماری های روده و برخی داروها هستند.
بر اساس گزارش وبسایت پزشکی کلینیک کلیولند (clevelandclinic)،
از هر 3 نفر در سراسر جهان، تقریبا 1 نفر (یا حتی بیشتر) بی اختیاری مدفوع را تجربه میکند.
این آمار تقریبی نشان‌دهنده شیوع قابل توجه این عارضه در جامعه است؛ با این حال، به دلیل حس شرم و خجالت، افراد کمی تمایل به صحبت درباره آن دارند. همین موضوع باعث شده تا آمار دقیقی از مبتلایان در دسترس نباشد و این مشکل همچنان در سایه پنهان بماند.
علائم بی اختیاری مدفوع
علائم خفیف این مشکل معمولا به دشواری در کنترل گاز روده محدود می‌شود، اما علائم شدید آن متنوع بوده و شامل موارد زیر می‌شوند:
- نشت ناخواسته مدفوع
- ورم مقعد
- احساس نیاز ناگهانی و شدید به دفع بدون داشتن فرصت کافی برای رسیدن به سرویس بهداشتی
- ناتوانی در تخلیه کامل روده پس از اجابت مزاج
- مشاهده رگه‌ها یا لکههای مدفوع در لباس زیر
در صورتی که این علائم به‌صورت مکرر یا با شدت بالا بروز کنند یا همراه با خونریزی باشند، باید در اسرع وقت به دکتر گوارش مراجعه کرد. نادیده گرفتن علائم این مشکل و و درمان به موقع آن منجر به عوارض زیر می‌شود:
| عوارض جسمی | عوارض روانی و اجتماعی |
| تحریک پوست در ناحیه مقعد | احساس شرم و خجالت |
| احساس سوزش و خارش در اطراف مقعد | اضطراب و استرس |
| درد ضربان‌دار | کاهش روابط اجتماعی |
| زخم پوستی (زخم باز) | اختلال در سلامت روان |
علت بی اختیاری مدفوع چیست؟
عوامل متعددی در بروز این عارضه نقش دارند که شامل آسیب‌های عضلاتی، اختلالات عصبی، زایمان طبیعی و مشکلات گوارشی می‌شوند. در ادامه به بررسی این عوامل پرداخته‌ایم.
آسیب عضلات کف لگن
عضلات کف لگن، بهویژه عضلات بالابرنده مقعد و اسفنکترهای مقعدی (داخلی و خارجی) نقش مهمی در حفظ کنترل دفع مدفوع دارند. این عضلات با ایجاد فشار کافی بر راست‌روده و کانال مقعدی، از نشت ناخواسته مدفوع جلوگیری می‌کنند. آسیب به این عضلات منجر به ضعف یا عدم عملکرد صحیح آن‌ها می‌شود. این ضعف، توانایی فرد را در منقبض کردن ارادی عضلات و حفظ مدفوع در راست‌روده مختل کرده و در نتیجه، کنترل روده از بین می‌رود.
بیماری‌های عصبی
سیستم عصبی نقش محوری در هماهنگی عملکرد روده و اسفنکترها دارد. آسیب به اعصاب کنترل‌کننده این فرآیند منجر به عدم توانایی در کنترل دفع می‌شود. بیماری‌های مزمن عصبی همچون مولتیپل اسکلروزیس (MS) و پارکینسون به اعصاب کنترل‌کننده عضلات روده بزرگ، راست‌روده و اسفنکترهای مقعدی آسیب می‌رسانند.
در نتیجه، هماهنگی عصبی عضلانی لازم برای کنترل دفع مختل می‌شود. این اختلال، سیگنال‌دهی عصبی، توانایی مغز برای دریافت اطلاعات از روده و ارسال فرمان به اسفنکترها را کاهش می‌دهد.
یبوست مزمن یا اسهال شدید
قوام مدفوع تاثیر مستقیمی بر توانایی اسفنکترها در حفظ کنترل دارد. اسهال مزمن به دلیل مدفوع آبکی و شل، بسیار دشوارتر از مدفوع سفت توسط اسفنکترها کنترل می‌شود. افزایش تعداد دفعات و فوریت دفع در اسهال مزمن، منجر به خستگی و ضعف تدریجی عضلات راست‌روده و مقعد شده و در نهایت به بی اختیاری مدفوع و ترشح رکتوم منجر می‌شود.
از سوی دیگر، یبوست مزمن هم به چندین طریق باعث بروز این عارضه می‌شود. فشار بیش از حد و زور زدن مکرر برای دفع مدفوع سفت به اعصاب و عضلات کف لگن آسیب می‌رساند. همچنین، در موارد شدید، مدفوع سفت و خشک ممکن است در راست‌روده گیر کند و مانع عملکرد صحیح اسفنکترها شود؛ در این شرایط، مایعات و مدفوع شل‌تر از اطراف مدفوع سفت نشت می‌کنند.
تنقیه بیش از حد
انجام مکرر عمل تنقیه، باعث بی اختیاری مدفوع و ضعف عضلات لگن و اعصاب روده می‌شود. گرچه انجام این کار با توصیه پزشک و تحت شرایطی خاص، بی خطر است اما انجام مکرر آن، باعث به وجود آمدن مشکلاتی همچون عدم کنترل در دفع مدفوع شود.
زایمان طبیعی یا جراحی
زایمان طبیعی، بهویژه زایمان‌های طولانی‌مدت و دشوار، استفاده از فورسپس یا انجام اپیزیوتومی (برش پرینه) به عضلات کف لگن یا اسفنکترهای مقعدی آسیب می‌رسانند. این آسیب معمولا به صورت بی اختیاری مدفوع بروز پیدا میکند.
جراحی‌های لگنی و مقعدی هم از دیگر عوامل خطر محسوب می‌شوند. هموروئیدکتومی، جراحی‌های مربوط به آبسه مقعدی و فیستول یا جراحی‌های سرطان روده، به طور ناخواسته به عضلات و اعصاب مسئول کنترل دفع آسیب وارد کرده و منجر به بروز این مشکل به صورت خفیف تا شدید می‌شوند.
بر اساس گزارش مدرسه پزشکی جانز هاپکینز آمریکا،
بی اختیاری مدفوع در زنان و افراد بالای 65 سال نسبت به مردان و جمعیت جوان‌تر شیوع بیشتری دارد.
علت شیوع بیشتر بی اختیاری مدفوع در زنان عمدتا به آسیب‌های ناشی از زایمان طبیعی واژینال نسبت داده می‌شود، در حالی که در سالمندان، ضعف عضلات کف لگن است که در بروز این اختلال نقش کلیدی دارد.
تشخیص بی اختیاری مدفوع
برای تشخیص دقیق و مدیریت موثر این عارضه، مراجعه به متخصص گوارش یا جراح کولورکتال ضروری است. این متخصصان با بهره‌گیری از روش‌های تشخیصی زیر، علت زمینه‌ای این مشکل را شناسایی کرده و بهترین راه درمان را پیشنهاد می‌کنند.
معاینه فیزیکی و بررسی سابقه پزشکی
فرآیند تشخیص با یک مصاحبه بالینی دقیق آغاز می‌شود که شامل جمع‌آوری اطلاعات جامع در مورد علائم بیمار، سابقه پزشکی، سابقه جراحی‌ها و بیماری‌های مرتبط احتمالی است. پس از آن، یک معاینه فیزیکی کامل شامل معاینه دقیق مقعدی انجام می‌شود. در این معاینه، پزشک به بررسی رفلکس‌های عضلانی، عضلات اسفنکتر مقعد و وجود هرگونه ناهنجاری ساختاری یا ضایعه در ناحیه اطراف مقعد می‌پردازد.
آزمون مانومتری مقعد
در این تست، یک لوله کوچک و انعطاف‌پذیر مجهز به حسگر فشار به داخل مقعد و رکتوم وارد می‌شود. این حسگرها، قدرت انقباض و آرامش عضلات اسفنکتر داخلی و خارجی مقعد را در حالت استراحت و حین فعالیت‌هایی همچون سرفه یا زور زدن اندازه‌گیری می‌کنند.
همچنین، میزان حساسیت و ظرفیت رکتوم برای نگهداری مدفوع و پاسخ آن به اتساع، بررسی می‌شود. این اطلاعات به پزشک کمک میکند تا ناهماهنگی‌های عصبی عضلانی یا ضعف عضلانی موثر در بی اختیاری مدفوع را شناسایی کند.
سونوگرافی اندورکتال یا MRI
سونوگرافی اندورکتال با استفاده از یک پروب سونوگرافی کوچک که به داخل رکتوم وارد می‌شود، تصاویر با وضوح بالا از لایه‌های عضلانی اسفنکتر داخلی و خارجی و بافت‌های اطراف آن ارائه می‌دهد. این تصاویر، پارگی‌ها یا آسیب‌های ساختاری را که ممکن است با معاینه فیزیکی قابل تشخیص نباشند، آشکار میکند.
MRI لگن هم تصاویر دقیقی از عضلات، اعصاب و سایر ساختارهای لگن فراهم میکند و در شناسایی آسیب‌های پیچیده‌تر، فیستول‌ها یا سایر ناهنجاری‌های مرتبط با بی اختیاری مدفوع موثر است.
آزمایشات نوروگرافی و تست‌های عضلانی
آزمایشات نوروگرافی و تست‌های عضلانی به منظور ارزیابی عملکرد اعصاب و عضلات ناحیه مقعد و راست‌روده انجام می‌شوند. یکی از مهم‌ترین این تست‌ها، الکترومیوگرافی اسفنکتر مقعد است که با استفاده از الکترودهای سوزنی یا سطحی، فعالیت الکتریکی عضلات اسفنکتر را در حالت استراحت و انقباض ارادی ثبت میکند. این تست وجود آسیب عصب، ضعف عضلانی یا اختلال در فعال‌سازی عضلات را نشان می‌دهد.
تست دیگر، تست تاخیر حرکتی انتهایی عصب پودندال است که سرعت هدایت سیگنال عصبی در عصب پودندال را اندازه‌گیری میکند. این عصب مسئول عصب‌دهی به عضلات اسفنکتر خارجی مقعد و کف لگن است؛ آسیب یا فشردگی این عصب منجر به ضعف عضلانی و در نتیجه دفع ناخواسته مدفوع می‌شود.
چگونه این عارضه درمان می‌شود؟
در حال حاضر، طیف گسترده‌ای از روش‌های درمانی، از راهکارهای غیرتهاجمی تا جراحی‌های تخصصی برای مدیریت و درمان این مشکل وجود دارند. انتخاب روش درمانی مناسب به علت و شدت بیماری بستگی دارد و پس از ارزیابی دقیق توسط پزشک متخصص تعیین می‌شود. در ادامه، به رایج‌ترین و موثرترین روش‌های درمان این عارضه پرداخته‌ایم.
تغییرات رژیم غذایی و مصرف فیبر
اصلاح رژیم غذایی یکی از اولین گام‌ها در مدیریت این مشکل است. به بیماران مبتلا به بی اختیاری مدفوع ناشی از اسهال مزمن، توصیه می‌شود از مصرف غذاهای زیر پرهیز شود:
- کافئین
- شیر و محصولات لبنی (در صورت تشخیص عدم تحمل لاکتوز)
- غذاهای پرچرب
- ادویه‌جات تند
این مواد غذایی، محرک دستگاه گوارش بوده و سرعت حرکت روده‌ای را افزایش می‌دهند. در مقابل، در مواردی که یبوست مزمن یا هموروئید عامل بی اختیاری مدفوع هستند، افزایش تدریجی مصرف فیبرهای محلول و نامحلول به همراه افزایش دریافت مایعات به نرم شدن مدفوع و تسهیل دفع کمک میکند.
تمرینات کگل
تمرینات کگل از جمله مداخلات غیرتهاجمی و موثر در تقویت عضلات بالابرنده مقعد و اسفنکتر خارجی مقعد هستند. این تمرینات با هدف افزایش قدرت و استقامت عضلات کف لگن طراحی شده‌اند و نقش کلیدی در درمان بی اختیاری مدفوع در سالمندان و دیگر افراد دارند.
برای انجام صحیح تمرینات کگل، ابتدا باید عضلات کف لگن را منقبض کرده، به مدت 3 ثانیه در همین حالت نگه دارید و سپس به مدت 3 ثانیه کاملا رها کنید. برای افزایش اثربخشی، توصیه می‌شود که این چرخه 10 تا 15 بار تکرار شود. با پیشرفت توانایی عضلانی، میتوان مدت زمان انقباض و تعداد تکرارها را افزایش داد تا به 3 نوبت 10 تا 15 انقباض در روز رسید.
فیزیوتراپی عضلات کف لگن
فیزیوتراپی عضلات کف لگن یک رویکرد جامع برای بهبود عملکرد این عضلات است که شامل چندین روش درمانی می‌شود. بیوفیدبک، یکی از این روش‌های درمانی است که به بیماران این امکان را می‌دهد تا با مشاهده فعالیت عضلات کف لگن خود به صورت بصری روی صفحه نمایش، آگاهی و کنترل بیشتری بر انقباض و رهاسازی این عضلات پیدا کنند.
علاوه‌بر بیوفیدبک، تحریک الکتریکی عضلات هم در فیزیوتراپی کف لگن به کار می‌رود. این تکنیک با ارسال پالس‌های الکتریکی کوچک به عضلات، باعث تقویت عضلات ضعیف می‌شود. در کنار این روش‌ها، ماساژ درمانی و تمرینات تقویتی خاص هم به بهبود وضعیت و عملکرد عضلات کف لگن کمک می‌کنند.
داروهای تقویت‌کننده کنترل مدفوع
دارودرمانی یکی دیگر از رویکردهای رایج در کنترل و مدیریت بی اختیاری مدفوع است و بسته به علت مشکل، داروهای مختلف زیر تجویز می‌شوند:
| نوع دارو | نام دارو | کاربرد | موارد استفاده |
| ضد اسهال | لوپرامید، بیسموت ساب‌سالیسیلات | کاهش دفعات و حجم مدفوع | موثر برای بی اختیاری مدفوع ناشی از اسهال شدید |
| مکمل‌های فیبر | متیل سلولز، پسیلیوم | افزایش حجم مدفوع و تسهیل دفع | برای بیاختیاری ناشی از یبوست مزمن |
| ملین‌ها | هیدروکسید منیزیم، پلی‌اتیلن گلایکول، بیزاکودیل | نرم کردن مدفوع و تسهیل اجابت مزاج | نشت مدفوع در اثر سفت و خشک شدن آن |
مهم: به یاد داشته باشید که نوع و دوز داروی مصرفی حتما باید توسط پزشک تعیین شود.
جراحی
در شرایطی که درمانهای غیرتهاجمی و دارویی موثر واقع نشوند یا آسیب‌های ساختاری قابل توجهی به عضلات کف لگن یا اسفنکتر مقعدی وارد شده باشد، جراحی پیشنهاد می‌شود. برخی روش‌های جراحی رایج شامل موارد زیر هستند:
- اسفنکتروپلاستی: این روش جراحی برای ترمیم آسیب‌های تروماتیک به اسفنکتر مقعدی داخلی یا خارجی کاربرد دارد. در اسفنکتروپلاستی، 2 انتهای پاره شده عضله اسفنکتر به هم بخیه زده می‌شوند تا یکپارچگی و عملکرد عضله بازگردانده شود.
- کولوستومی: کولوستومی به‌عنوان آخرین راه‌حل درمان این عارضه در نظر گرفته می‌شود. در این روش، بخشی از روده بزرگ از طریق یک دهانه (استوما) در دیواره شکم به بیرون هدایت شده و مدفوع در یک کیسه جمع‌آوری می‌شود.
دوره نقاهت اسفنکتروپلاستی معمولا 2 تا 6 هفته و دوره نقاهت کولوستومی تا حدود 8 هفته به طول می‌کشد.
درمان بی اختیاری مدفوع در کودکان
بی اختیاری مدفوع در کودکان، که از آن با اصطلاح پزشکی انکوپرزیس هم یاد می‌شود، وضعیتی است که با دفع غیرارادی مدفوع معمولا بعد از 4 سالگی مشخص می‌شود. یبوست مزمن، یکی از شایع‌ترین علل فیزیکی انکوپرزیس است. سایر علل جسمی این عارضه شامل اسهال مزمن، بیماری‌های مادرزادی همچون بیماری هیرشپرونگ و ناهنجاری‌های عصبی نخاعی هستند.
از سوی دیگر، برخی عوامل روانی و رفتاری همچون استرس، اضطراب، فشارهای خانوادگی یا تجربه‌های ناخوشایند در روند آموزش توالت رفتن باعث اجتناب کودک از دفع شده و در نهایت به بروز انکوپرزیس منجر می‌شوند. درمان انکوپرزیس یک رویکرد چندوجهی است و معمولا شامل روش‌های زیر می‌شود:
- درمان دارویی: در مواردی که یبوست یا اسهال علت اصلی بی اختیاری مدفوع باشند، پزشکان درمان دارویی را برای کنترل این مشکل تجویز می‌کنند.
- تمرینات رفتاری: برنامه‌ریزی دقیق برای رفتن منظم به توالت، آموزش آرام و بدون تنش و استفاده از سیستم پاداش و تشویق برای همکاری کودک به بهبود روند درمان کمک می‌کنند.
- کمک گرفتن از روانشناس: در مواردی که مشکلات روان‌شناختی در تشدید یا تداوم این اختلال نقش دارند، مشاوره با روانشناس توصیه می‌شود. روانشناس با بررسی دقیق زمینه‌های استرس، اضطراب یا اختلالات رفتاری و همچنین با آموزش والدین برای برخورد مناسب با کودک، نقش مهمی در موفقیت درمان ایفا میکند.
درمان انکوپرزیس نیازمند صبر، پیگیری مداوم و همکاری والدین، پزشک و در صورت نیاز، روانشناس است. با اتخاذ رویکرد درمانی صحیح، اکثر کودکان کنترل کامل روده خود را به دست آورده و به زندگی عادی برمی‌گردند.
راه‌های پیشگیری از بی اختیاری مدفوع
اگرچه پیشگیری کامل از این عارضه امکان‌پذیر نیست، اما برخی اقدامات به کاهش بروز و شدت آن کمک زیادی می‌کنند. برخی از موثرترین استراتژی‌های پیشگیری از این مشکل شامل موارد زیر هستند:
- درمان سریع اسهال و یبوست: درمان به‌موقع اسهال و یبوست مزمن چه از طریق تغییرات رژیم غذایی و سبک زندگی و چه با مداخلات دارویی از اهمیت ویژه‌ای در پیشگیری از این مشکل برخوردار است.
- داشتن تغذیه مناسب: یک رژیم غذایی متعادل و غنی از فیبر همچون سبزیجات تازه، میوه‌ها، غلات کامل و حبوبات به تنظیم قوام مدفوع و دفع منظم کمک شایانی میکند. علاوه‌بر این، شناسایی و محدود کردن غذاهایی که روده را تحریک می‌کنند، به کنترل بهتر عملکرد روده کمک خواهد کرد.
- مصرف آب کافی: نوشیدن آب کافی در طول روز برای نرم نگه داشتن مدفوع و جلوگیری از یبوست ضروری است.
- انجام ورزش و تقویت عضلات لگن: فعالیت بدنی منظم و انجام تمرینات تقویت عضلات کف لگن همچون تمرینات کگل نقش موثری در بهبود کنترل عضلات ناحیه مقعد و کاهش احتمال بروز بی اختیاری مدفوع دارند. انجام این تمرینات به خصوص به افرادی که در معرض ضعف عضلات لگنی هستند، همچون زنان پس از زایمان طبیعی یا سالمندان توصیه می‌شود.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورت تجربه هر یک از علائم و شرایط زیر باید با پزشک متخصص مشورت کنید:
- بی اختیاری مدفوع به صورت مداوم یا مکرر
- افت شدید کیفیت زندگی و مختل شدن فعالیت‌های روزمره
- بیاختیاری همراه با درد یا خونریزی
پزشک متخصص با بررسی دقیق وضعیت شما، علت اصلی بی اختیاری مدفوع را تشخیص داده و بهترین برنامه درمانی را برای شما تجویز میکند. مشاوره با دکتر گوارش آنلاین گزینه‌ای مناسب و راحت برای شروع روند درمان است.
اقدام به‌موقع؛ بهترین راه درمان و پیشگیری
بی اختیاری مدفوع، نه‌تنها یک عارضه جسمی و نشانه‌ای از یک بیماری است، بلکه چالش بزرگی برای سلامت روان و کیفیت زندگی محسوب می‌شود. این عارضه می‌تواند اعتمادبه‌نفس افراد را از بین ببرد و آن‌ها را از فعالیت‌های روزمره دور کند. اما خوشبختانه، با تشخیص زودهنگام و درمان مناسب میتوان دوباره کنترل زندگی را به دست گرفت. پس راه مقابله و پیشگیری از عوارض مخرب این عارضه، توجه به علائم هشداردهنده آن و اقدام به موقع برای درمان است.
اگر خودتان یا اطرافیانتان درگیر این مشکل هستید، همین الان از طریق سایت دکتردکتر به صورت آنلاین، از بهترین متخصصان گوارش نوبت بگیرید و قدم اول را برای بهبود کیفیت زندگی خود بردارید.
منابع:
