علائم کمبود ویتامین D در بدن و تاثیر آن بر سلامتی

چرا بدن انسان به ویتامین D نیاز دارد و چگونه کمبود این ماده‌ی حیاتی را در بدن جبران کنیم؟ در این مقاله درباره‌ی تمام علائم کمبود ویتامین D و روش تشخیص و درمان آن صحبت خواهیم کرد.

ویتامین D  ماده‌ای ضروری برای بسیاری از کارکردهای طبیعی بدن انسان است. منابع موجود در رژیم غذایی مقداری از این ماده حیاتی را تامین می‌کنند ولی بیش‌تر مقدار آن را تابش مستقیم نور خورشید تامین می‌کند. بعد از این‌که بدن ویتامین مورد نظر خود را دریافت کرد، باید آن را به شکل فعالش تبدیل کند. 

در صورتی که بدن فرد قادر به جذب ویتامین و یا تبدیل آن به شکل فعال آن در کبد و کلیه نباشد هم فرد به کمبود این ویتامین حیاتی مبتلا خواهد شد. 

سطح پایین ویتامین D  منجر به مشکلات زیادی به خصوص برای عضلات و استخوان‌ها می‌شود. برای بررسی مقدار ویتامین D  در خون می‌توان سالانه آزمایش خون انجام داد. مقدار ویتامین D  در مقیاس نانو مول در لیتر (nanomoles/liter) اندازه‌گیری می‌شود.

مقدار طبیعی سرم ویتامین D  در خون بین 50 تا 125 نانومول در لیتر است. 

ویتامین D چیست؟

ویتامین D  یک ویتامین محلول در چربی است که بدن زمانی آن را تولید می‌کند که در معرض تابش مستقیم نور خورشید قرار داشته باشد. این ماده در تعداد کمی از مواد غذایی از جمله مواد غذایی غنی شده وجود دارد. زمانی که ویتامین D  وارد بدن شد، هنوز غیر فعال است. برای اینکه بدن از آن استفاده کند باید به فرم فعالش یعنی 25 – هیدروکسی ویتامین D  (25-hydroxyvitamin D [25(OH)D]) یا کلسی دیول تبدیل کند. 

مقدار طبیعی ویتامین D در خون چه‌قدر است؟

نتایج آزمایش سرم ویتامین D  به این شکل توصیف می‌شود:

• خیلی زیاد و احتمالاً خطرناک: 125 nmol/l یا بیش‌تر 
• طبیعی: 50 تا 125 nmol/l
• در معرض خطر: 30 تا 49 nmol/l
• در معرض خطر کمبود: 30 nmol/l یا کم‌تر 

عملکرد ویتامین D در بدن 

ویتامین D  کارکردهای مهم زیادی در بدن دارد که عبارتند از: 

• حفظ سلامت استخوانی با فعل کردن جذب کلسیم 
• بالا بردن سلامت عضلانی
• تنظیم سیستم ایمنی بدن 
• کمک به رشد سلولی 
• کاهش التهاب که از بیماری‌هایی مانند روماتیسم مفصلی و پسوریازیس جلوگیری می‌کند. 
• تنظیم فشار خون و حفظ سلامت قلبی – عروقی 

کمبود ویتامین D  و دیابت 

به عقیده‌ی برخی از کارشناسان ویتامین D ممکن است از بروز بیماری دیابت نوع دو پیشگیری کند. در پژوهشی که در سال 2019 انجام شد از 2423 از افرادی که در معرض ابتلا به دیابت نوع دو قرار داشتند خواسته شد که روزانه مکمل ویتامین D  و یا یک دارونما (placebo) مصرف کنند. 

سطح ویتامین D  در افرادی که مکمل دریافت کردند بالا رفت. ولی با این همه به نظر نمی‌رسد که مصرف این ویتامین خطر ابتلای این افراد به دیابت را کاهش داده باشد. 

علت کمبود ویتامین D 

کمبود ویتامین D  زمانی رخ می‌دهد که فرد: 

• مقدار کافی ویتامین D  مصرف نکند
• قادر به جذب یا متابولیسم ویتامین D  نباشد 
• زمان کافی را در معرض تابش اشعه فرابنفش B  (ultraviolet B (UVB)) خورشید سپری نکند. 

چه اشخاصی در معرض خطر کمبود ویتامین D هستند؟

عوامل مختلفی خطر ابتلا به کمبود ویتامین D را افزایش می‌دهند:

• رژیم غذایی: افرادی که به اندازه‌ی کافی غذاهایی سرشار از ویتامین D مانند مواد لبنی و غلات صبحانه غنی شده مصرف نمی‌کنند، احتمالاً بیش‌تر در معرض کمبود ویتامین D قرار خواهند گرفت.

• سبک زندگی: افرادی که به دلایل شغلی، ابتلا به بیماری و یا کمبود فضاهای باز در محله و دیگر عوامل مدت زمان کمتری را در بیرون خانه سپری می‌کنند. این افراد کمتر در معرض تابش مستقیم نور خورشید قرار دارند.

افرادی که به دلیل محافظت بدن خود از نور خورشید و یا به دلیل سرمای هوا و یا باورهای مذهبی تمام بدن خود را با لباس می‌پوشانند در معرض ابتلای بیش‌تر به کمبود ویتامین D قرار دارند.

افرادی که به دلایل مذهبی و اعتقادی مجبور به پوشاندن تمام بدن خود هستند و افرادی که از مقدار زیادی کرم ضد آفتاب استفاده می‌کنند باید برای تامین نیاز بدن خود به ویتامین D مقدار کافی از مواد غذایی سرشار از این ماده را در رژیم غذایی خود اضافه کنند.

• عوامل جغرافیایی: افرادی که در مناطق خاصی از جهان زندگی می‌کنند – مانند کانادای شمالی و آلاسکا – به خصوص در زمستان به اشعه‌های UVB خورشید کمتر دسترسی دارند.  از طرفی دیگر مردمان مناطق گرمسیری هم در معرض خطر هستند، چرا که این افراد به دلیل گرمای هوا از نور خورشید و گرمای آن دوری می‌کنند.

• آلودگی: ذرات معلق موجود در هوا جلوی اشعه‌های UVB خورشید را گرفته و اجازه نمی‌دهد که آن‌ها به پوست بدن برسند. از طرفی دیگر افرادی که در مناطق آلوده زندگی می‌کنند، برای در امان ماندن از خطرات آلودگی هوا، از گذراندن وقت زیاد در بیرون خانه خودداری می‌کنند.
• اختلالات جذب: بیماری کرون، بیماری سلیاک و دیگر بیماری‌ها چگونگی جذب مواد مغذی از جمله ویتامین D را در روده تحت تاثیر قرار می‌دهد.

• داروها: برخی از داروها توان بدن برای جذب و ساخت ویتامین D را کاهش می‌دهند. استروئید‌ها و داروهایی که برای کاهش سطح کلسترول خون تجویز می‌شوند از جمله این داروها هستند.

• سیگار کشیدن: کمبود ویتامین D در میان افراد سیگاری شایع‌تر است‌‌. برخی پژوهشگران معتقد هستند که سیگار کشیدن ممکن است روی ژن‌های فعال کننده‌ی تولید ویتامین D در بدن تاثیر بگذارند.

• چاقی: نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد سطح ویتامین D  در افراد چاق یا افرادی با شاخص توده بدنی 30 یا بالاتر کم‌تر از دیگر افراد است. در این افراد چربی بدن بر جذب ویتامین D  اثر می‌گذارد. بسیاری از افراد چاق به دلیل مشکلات حرکتی زمان کمی را بیرون از خانه سپری می‎‌کنند. افراد چاقی که تحت عمل جراحی باریاتریک قرار گرفتند هم با مشکلات سو جذب رو به رو هستند. 

در عوض افرادی که با شاخص توده بدنی بین 25 تا 29.5 دارای اضافه وزن شناخته می‌شوند،  نسبت به افرادی که دچار اضافه وزن نیستند  کم‌تر در معرض خطر ابتلا به کمبود این ویتامین قرار دارند . پژوهشگران معتقدند که فاکتورهای تغذیه‌ای عامل ایجاد این تفاوت است. 

• نوع پوست: افرادی با پوست تیره به نسبت افرادی با رنگ روشن برای ساختن ویتامین D  باید بیش‌تر در معرض تابش نور خورشید باشند. افرادی با مشکلات پوستی و یا افرادی که دارای سابقه‌ی ابتلا به سرطان پوست هستند هم ممکن است برای محافظت از پوست خود از بودن در برابر نور خورشید خودداری کنند. 

• سن: توانایی تبدیل ویتامین D  به فرم فعال ممکن است با افزایش سن و کاهش عملکرد صحیح کلیه، کم‌تر شود. در نتیجه جذب کلسیم هم کاهش پیدا می‌کند. 

• سلامت کلیه و کبد: افراد مبتلا به بیماری‌های کبدی و کلیوی بیش‌تر در معرض کمبود ویتامین D  قرار دارند. این بیماری‌ها همچنین ممکن است روی سنتز ویتامین D  و یا تبدیل آن به شکل فعال اثر بگذارند. 

• بارداری: نیاز به ویتامین D  در طول بارداری افزایش پیدا می‌کند، ولی پزشکان در مورد مصرف مکمل‌ها در طی این دوران زیاد مطمئن نیستند. نتایج تحقیقی که در سال 2019 منتشر شد حاکی از این است که مصرف مکمل‌ها خطر پری اکلامپسیا، دیابت بارداری، وزن در هنگام تولد پایین و خونریزی شدید بعد از زایمان را کاهش می‌دهد. از طرفی دیگر مصرف مکمل‌ها خطر زایمان زودرس بیش از هفته‌ی 37 ام را افزایش خواهد داد. 

• نوزادان شیرخوار: میزان ویتامین D  موجود در شیر مادر کم است و به همین دلیل نوزادان تغذیه کننده با شیر مادر در معرض کمبود این ویتامین قرار دارند. سازمان کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا پیشنهاد می‌کند که به کودکان شیر خوار از اولین روزهای زندگی تا زمانی که هر روز یک لیتر یا بیش‌تر شیر خشک مصرف کنند، مکمل‌های ویتامین D  داده شود. شیر خشک با مقدار کافی ویتامین D  غنی شده است، بنابراین نیازی به مصرف مکمل‌های ویتامین D  در کنار مصرف شیرخشک نیست. 

افراد در معرض خطر بالاتر 

نتایج تحقیقی که در فاصله سال‌های 2001 تا 2006 در ایالات متحده آمریکا انجام شد، نشان می‌دهد که 24 درصد جمعیت این کشور در معرض خطر سطح پایین ویتامین D  و 8 درصد جمعیت در معرض خطر کمبود این ماده قرار دارند. از طرفی دیگر سطح ویتامین D یک درصد از جمعیت این کشور به حد خطرناکی بالا است. 

در سال 2019 نتایج تحقیق دیگری که در فاصله سال‌های 2011 تا 2012 میلادی انجام شده بود، منتشر شد. بر اساس آن جمعیت افراد بالغ آفریقایی آمریکایی و بعد از آن نژاد اسپانیایی بیش‌تر از سایر افراد در معرض خطر کمبود این ماده قرار دارند. 

علائم کمبود ویتامین D 

کمبود ویتامین D  ممکن است علامت خاصی نداشته باشد و یا اینکه علائم این عارضه سال‌ها بعد ظاهر شود. با این همه این عارضه خطر بروز مشکلات طولانی مدت برای بدن را افزایش می‌دهد. 

کمبود ویتامین D  منجر به:

• پوکی استخوان (Osteoporosis): در این بیماری تراکم بافت استخوانی کم شده و استخوان‌ها نازک و شکننده خواهند شد. اولین علامت پوکی استخوان این است که فرد با هر آسیب کوچکی دچار شکستگی استخوان خواهد شد. معمولاً این بیماری در افراد مسن‌تر رخ می‌دهد. 

• نرمی استخوان یا استئومالاسی (Osteomalacia): این بیماری کودکان را درگیر می‌کند و در آن استخوان‌ها نرم شده و در نهایت منجر به تغییر ساختار استخوانی، کوتاه قدی، مشکلات دندانی، استخوان‌های شکننده و درد در هنگام راه رفتن می‌شود. 

پژوهشگران در حال بررسی این موضوع هستند که آیا بیماری‌های دیگری مانند افسردگی، درد استخوان و ضعف بدنی، نتیجه‌ی پایین بودن سطح ویتامین D  است یا خیر.

درمان کمبود ویتامین D

نیاز هر فرد به ویتامین D به عوامل مختلفی همچون سن، مدت زمانی که باید در معرض اشعه‌ی UVB باشد، رژیم غذایی و وضعیت سلامتی بستگی دارد.اگر نتایج آزمایش خون نشان دهد که فرد در معرض خطر کمبود ویتامین D قرار دارد، پزشک میزان دریافت آن را افزایش می‌دهد.

میزان توصیه شده برای مصرف ویتامین D شامل:

• صفر تا ۱۲ ماه: ۴۰۰ واحد بین المللی یا ۱۰ میکروگرم
• یک تا ۷۰ سال: ۶۰۰ واحد بین المللی یا ۱۵ میکروگرم
• هفتاد سال و بالاتر: ۸۰۰ واحد بین المللی یا ۲۰ میکروگرم

اندازه‌گیری میزان ویتامین D دریافتی از طریق نور خورشید ممکن نیست. هر فرد باید شخصا با پزشک در مورد مقدار نیاز خود به ویتامین D و چگونگی افزایش دریافت آن صحبت کند.

مکمل‌های ویتامین D

برخی از افراد نیاز به مصرف مکمل‌ها دارند، ولی پیش از مصرف این مواد باید با پزشک مشورت کرد، چرا که مصرف بی رویه‌ی این داروها ممکن است اثرات سوئی برای فرد به دنبال داشته باشد. از طرفی دیگر پزشک در مورد مقدار مناسب مصرفی هم پیشنهاداتی ارائه می‌کند.

منابع غذایی برای ویتامین D

• ماهی‌های روغنی مانند مانند سالمون و جگر گاو
• پنیر
• قارچ‌ها
• زرده تخم مرغ
• غذاهای غنی شده با ویتامین D مانند غلات صبحانه، آب پرتقال، شیر، شیر سویا و مارگارین

در معرض نور طبیعی خورشید بودن

نور خورشید برای بالا بردن مقدار ویتامین D در بدن بسیار اهمیت دارد ولی اگر فرد بیش‌‌تر از حد مجاز در مغز تابش مستقیم نور خورشید باشد، خطر ابتلا به سرطان پوست افزایش خواهد یافت‌.

برای دریافت ویتامین، فرد باید هر روز به مدت کوتاهی در فضای باز قرار بگیرد. در این مدت فرد نباید ضد آفتاب استفاده کند و باید دست‌ها، ساعد و قسمت پایینی پاهای خود را در معرض تابش نور مستقیم خورشید قرار دهد.

اینکه چه زمانی در در روز و به چه مدتی فرد باید در معرض تابش نور خورشید قرار بگیرد به این بستگی دارد که در چه زمانی از سال و یا در چه موقعیت جغرافیایی قرار داریم. 

برای اینکه قرار گیری زیر نور خورشید سلامت فرد را به خطر نیندازد و برای افزایش مدت زمان قرار گیری زیر نور خورشید حتماً باید با پزشک مشورت کرد. اگر مبتلا به بیماری‌های پوستی مانند پسوریازیس هستید هم حتماً با پزشک خود مشورت کنید.

پیشگیری از کمبود ویتامین D 

بهترین راه برای پیشگیری از کمبود ویتامین D  خوردن غذاهایی سرشار از مواد مغذی و گذراندن اوقات بیش‌تری در فضای باز به صورت روزانه است. 

توصیه‌هایی برای دور شدن از ابتلا به کمبود ویتامین D  عبارتند از:

• رسیدن به وزن طبیعی: پیاده روی و دوچرخه سواری علاوه بر اینکه فعالیت‌های ورزشی خوبی به حساب می‌روند، کمک می‌کنند که فرد بیش‌تر در معرض تابش نور مستقیم خورشید قرار داشته باشد. 
• درمان بیماری‌ها: برخی از بیماری‌ها جذب مواد مغذی را مختل می‌کنند، درمان این بیماری‌های زمینه‌‌ای به افزایش مقدار گروهی از این مواد مغذی از جمله ویتامین D  کمک می‌کند. 
• پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها: افرادی با سابقه خانوادگی پوکی استخوان یا کمبود ویتامین D  باید به صورت مرتب با پزشک خود در تماس بوده و بررسی‌های لازم را انجام دهند. 

سخن پایانی

بیش‌تر افراد قادر به تامین ویتامین D  مورد نیاز خود از طریق رژیم غذایی و تابش مستقیم نور خورشید هستند. اگر نگران میزان ویتامین D  دریافتی خود هستید و یا علائم کمبود این ویتامین را در بدن خود احساس می‌کنید، حتماً با پزشک خود مشورت کنید. برای درمان کمبود ویتامین D به متخصص داخلی مراجعه کنید.

منبع:

medicalnewstoday