اسهال آبکی (liquid bowel movement) یکی از اختلالات دستگاه گوارش است که در آن مدفوع از حالت طبیعی خارج شده و به صورت مایع درمی‌آید. این وضعیت معمولا به دنبال عوامل متنوعی همچون عفونتهای گوارشی، مسمومیت غذایی، مصرف برخی داروها و اختلالات گوارشی ایجاد می‌شود و اغلب با علائمی نظیر شکم‌درد، نفخ و نیاز فوری به دفع همراه است.
در بسیاری از مواقع، این نوع اسهال خودبه‌خود برطرف می‌شود و عوارض خاصی در پی ندارد. اما در موارد شدید، عوارض خطرناکی همچون کمآبی شدید و اختلال در تعادل الکترولیتها را در پی دارد. در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر با عوامل بروز انواع اسهال آبکی، علائم و روشهای تشخیص و درمان آن آشنا خواهید شد.
در انتها اگر سوالی دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به سوالات شما پاسخ خواهد داد.
اسهال آبکی چیست؟
اسهال آبکی به دفع مدفوع به صورت مایع گفته می‌شود که حداقل 3 بار یا بیشتر در طول 24 ساعت رخ میدهد؛ در این حالت، شکل و رنگ طبیعی مدفوع از حالت عادی خارج می‌شود. این وضعیت نشان‌دهنده اختلال در عملکرد روده بزرگ است که طی آن، توانایی جذب آب از محتویات روده کاهش پیدا می‌کند. تفاوت اصلی این نوع اسهال و اسهال غیرآبکی در بافت و قوام مدفوع است؛ مدفوع در اسهال غیرآبکی نرم‌تر از حالت عادی است، اما به اندازه اسهال آبکی حالت مایع و شل ندارد.
انواع اسهال آبکی
این عارضه، بر اساس مدت زمان، شدت و عوامل زمینه‌ساز به دسته‌های مختلف زیر طبقه‌بندی می‌شود:
اسهال حاد آبکی
اسهال حاد آبکی شایع‌ترین نوع اسهال در کودکان و بزرگسالان است که معمولا کمتر از 14 روز طول می‌کشد. در اغلب موارد این نوع اسهال خودبه‌خود و با رعایت رژیم غذایی سرشار از فیبر و مصرف مایعات زیاد بهبود پیدا می‌کند و نیازی به مداخلات پزشکی ندارد.
بر اساس گزارش وب‌سایت my clevelandclinic،
اکثر بزرگسالان سالی 1 بار و کودکان معمولا 2 بار در سال به این عارضه گوارشی از نوع حاد مبتلا می‌شوند.
این آمار نشان میدهد که عارضه گوارشی یک بیماری بسیار رایج است که افراد در تمام گروه‌های سنی را تحت تاثیر قرار میدهد.
اسهال مزمن آبکی
اسهال مزمن آبکی به وضعیتی گفته می‌شود که دفع مدفوع شل و آبکی بیش از 4 هفته ادامه داشته باشد یا به صورت متناوب در بازه‌های زمانی مختلف عود کند. برخلاف اسهال حاد، این نوع اسهال معمولا به صورت خودبه‌خود بهبود پیدا نمی‌کند و نیاز به بررسی تخصصی توسط پزشک دارد.
اسهال زرد
یکی از علل شایع اسهال زرد، افزایش سرعت عبور محتویات از روده کوچک به روده بزرگ است. این اتفاق که اغلب ناشی از عفونتهای گوارشی است، منجر به عدم جذب کامل صفرا می‌شود. در نتیجه، صفرا به شکل تجزیه نشده وارد مدفوع شده و رنگ زرد به آن می‌بخشد.
علاوه‌بر این، اختلالات صفراوی و مشکلات پانکراسی هم با ترشح بیش از حد صفرا یا جذب ناقص چربی‌ها در بروز اسهال زرد رنگ نقش دارند.
اسهال شدید آبکی
اسهال شدید آبکی به حالتی گفته می‌شود که دفعات مدفوع آبکی بسیار زیاد و آزاردهنده است و به سرعت منجر به دهیدراسیون شدید و به هم ریختن تعادل الکترولیت خون می‌شود. به دلیل خطرات بالای دهیدراسیون ناشی از اسهال شدید، مراجعه فوری به دکتر گوارش برای جلوگیری از بروز عوارض جدی‌تر ضروری است.
علل شایع اسهال آبکی
در ادامه، به بررسی شایع‌ترین علل اسهال آبکی (liquid bowel movement) شامل عوامل عفونی، مسمومیت‌ها، بیماریهای زمینه‌ای و اثرات جانبی داروها می‌پردازیم:
عفونتهای ویروسی، باکتریایی و انگلی
انواع عفونتهای زیر باعث ابتلا به اسهال آبکی می‌شوند:
- ویروس‌هایی همچون نوروویروس در بزرگسالان و روتاویروس در کودکان
- باکتری‌هایی نظیر کمپیلوباکتر، اشرشیا کلای (E.coli)، سالمونلا و شیگلا
- عفونتهای انگلی همچون ژیاردیازیس، سیکلوسپوریازیس و کریپتوسپوریدیوم
مسمومیت غذایی و اسهال مسافرتی
مسمومیت غذایی به دنبال مصرف غذا یا نوشیدنی‌های آلوده به سموم باکتریایی یا خود باکتری‌ها ایجاد می‌شود. این سموم مستقیما بر عملکرد روده تاثیر گذاشته و قوام مدفوع را از حالت طبیعی خارج می‌کنند.
علاوه‌بر مسمومیت غذایی، سفر به مناطقی با استانداردهای بهداشتی پایین هم منجر به نوعی اسهال حاد به نام اسهال مسافرتی می‌شود. این نوع اسهال به واسطه مصرف آب و غذای آلوده در سفر رخ میدهد.
مصرف داروها
آنتی‌بیوتیک‌ها با تغییر میکروبیوتای طبیعی روده و کاهش جمعیت باکتری‌های مفید، تعادل میکروبی را برهم زده و زمینه را برای اسهال فراهم می‌کنند. علاوه‌بر آنتی‌بیوتیک‌ها داروهای دیگری همچون آنتی‌اسیدهای حاوی منیزیم و برخی داروهای شیمی‌درمانی هم در برخی افراد سبب بروز اسهال می‌شوند.
استفاده بی‌رویه و طولانی‌مدت از ملین‌ها نیز باعث افزایش بیش از حد حرکات روده، کاهش جذب آب از مدفوع و در نتیجه شل و آبکی شدن مدفوع می‌شود.
بیماریهای زمینه‌ای
اسهال یکی از نشانه‌های رایج در بسیاری از بیماریهای مزمن و اختلالات گوارشی محسوب می‌شود. این بیماری‌ها شامل موارد زیر هستند:
- سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)
- بیماریهای التهابی روده (IBD) همچون بیماری کرون و کولیت اولسراتیو
- بیماری سلیاک و سایر بیماریهای مربوط به اختلال در جذب مواد مغذی
علائم همراه اسهال آبکی
اسهال رقیق و آبکی، بسته به علت و شدت خود علائم بالینی مختلفی را در پی دارد. در ادامه، به معرفی نشانه‌های گوارشی، سیستمیک و علائم هشداردهنده مرتبط با این عارضه، می‌پردازیم.
علائم گوارشی
علائم گوارشی زیر، شایع‌ترین نشانه‌های همراه با این مشکل گوارشی محسوب می‌شوند:
- درد شکمی
- اسهال بعد از مستی
- نفخ
- دلپیچه
- احساس نیاز به دفع فوری
در اغلب موارد، این علائم طی چند روز بدون نیاز به درمان خاصی بهبود پیدا می‌کنند.
علائم سیستمیک
در مواردی که اسهال شدید یا ناشی از عفونتهای گوارشی باشد، علائم سیستمیک زیر بروز پیدا می‌کنند:
- تب
- سردرد
- ضعف
- تهوع
- استفرغ
در صورت تداوم یا تشدید این علائم، مراجعه به پزشک برای تشخیص علت زمینه‌ای این مشکل ضروری است.
علائم خطرناک و اورژانسی
در برخی موارد، این مشکل با علائمی همراه می‌شود که بسیار خطرناک هستند و نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارند. برخی از مهم‌ترین این نشانه‌ها شامل موارد زیر هستند:
- وجود خون در مدفوع
- تب بالا
- وجود نشانه‌های کم آبی شدید همچون خشکی دهان و تشنگی شدید
نادیده گرفتن هر یک از این علائم می‌تواند فرد را در معرض خطرات جدی و حتی کاهش یا از دست دادن هوشیاری قرار دهد.
عوارض احتمالی اسهال آبکی
در اغلب موارد، اسهال یک بیماری بی‌خطر است که بدون عوارض جدی بهبود پیدا می‌کند. با این حال، در برخی شرایط، به‌ویژه در موارد شدید یا طولانی‌مدت احتمال بروز عوارض جانبی خطرناک همچون دهیدراسیون (کمآبی)، اختلالات الکترولیتی و سوءجذب مواد مغذی افزایش پیدا می‌کند. در جدول زیر، به معرفی علائم بالینی این عوارض پرداختیم:
| نشانه‌های کمآبی | علائم سوءجذب ویتامین‌ها و مواد مغذی |
| تغییر در رنگ یا میزان ادرار تغییر در بافت پوست احساس تشنگی احساس خستگی تشنج نارسایی کلیه شوک هیپوولمیک | درد عضلات تغییرات بینایی سردرد بی‌حسی یا گزگز بدن |
در نوزادان و کودکان خردسال، سالمندان بالای 65 سال و افراد با سیستم ایمنی ضعیف خطر بروز عوارض ناشی از دهیدراسیون به مراتب بیشتر از سایر افراد است.
چگونه اسهال آبکی تشخیص داده می‌شود؟
در بیشتر موارد، اسهال بدون نیاز به تشخیص یا درمان تخصصی خودبه‌خود برطرف می‌شود. با این حال، اگر اسهال شدید باشد یا به موقع بهبود پیدا نکند، بررسی تخصصی توسط پزشک ضروری است.
پزشک با بررسی دقیق سابقه پزشکی بیمار و داروهای مصرفی آن، پرسیدن سوال‌هایی در مورد سابقه سفر به مناطق خاص، مواد غذایی مصرفی و تماس احتمالی با افراد مبتلا سعی در شناسایی علت خواهد داشت. در مواردی که اسهال مزمن باشد یا وجود خون در مدفوع گزارش شود، پزشک از آزمایش‌های تکمیلی زیر برای شناسایی علت بهره می‌برد:
- آزمایش خون: برای تشخیص برخی بیماریهای زمینه‌ای و همچنین بررسی نشانه‌هایی از کمآبی شدید
- آزمایش مدفوع: شناسایی عفونتهای ویروسی، باکتریایی یا انگلی
- آزمایش تنفسی هیدروژن: تشخیص عدم تحمل لاکتوز
- کولونوسکوپی: بررسی بیماریهای التهابی روده
پس از تعیین علت دقیق اسهال، پزشک یک برنامه درمانی متناسب با علت زمینه‌ای و وضعیت بالینی بیمار را تجویز خواهد کرد.
درمان خانگی اسهال آبکی
در صورتی که این عارضه با علائم کمآبی شدید یا سایر عوارض جدی همراه نباشد، معمولا با رعایت روشهای خانگی قابل کنترل و بهبود است. در ادامه، به برخی از موثرترین روشهای درمان خانگی اسهال بزرگسالان و کودکان اشاره خواهیم کرد:
هیدراتاسیون و محلول ORS
مصرف کافی مایعات و جبران الکترولیت‌های از دست رفته، مهم‌ترین گام در درمان دفع مکرر مدفوع مایع است. محلول خوراکی ORS بهترین گزینه برای جایگزینی مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته محسوب می‌شود. علاوه‌بر ORS، نوشیدن فراوان آب، آبمیوه‌های طبیعی بدون پالپ، سوپ‌های رقیق و نوشیدنی‌های ورزشی بدون کافئین هم در حفظ هیدراتاسیون بدن بسیار موثر هستند.
رژیم غذایی BRAT
اگر برای شما این سوال پیش آمده که برای درمان اسهال چه بخوریم، باید بگوییم که رژیم غذایی BRAT، بهترین انتخاب است. این رژیم شامل موز، برنج، سس سیب و نان تست است، یکی از روشهای رایج برای کمک به کنترل اسهال در مراحل اولیه محسوب می‌شود. موز و سس سیب موجود در این رژیم حاوی فیبر محلول پکتین هستند که با جذب آب در روده، به سفت‌تر شدن مدفوع کمک می‌کنند.
از طرف دیگر، برنج سفید و نان تست تقریبا فاقد فیبر هستند و با کاهش تحریک حرکات روده، باعث کاهش دفعات اسهال می‌شوند.
داروهای بدون نسخه
مصرف داروهای بدون نسخه همچون لوپرامید و بیسموت ساب‌سیلیسیلات از دیگر روشهای درمان خانگی اسهال محسوب می‌شوند. هر یک از این قرص های ضد اسهال به سرعت و حتی گاهی در عرض چند ساعت، تعداد دفعات اجابت مزاج را کاهش می‌دهند.
نکته مهم: در صورت داشتن تب و یا مشاهده خون در مدفوع از مصرف این داروها به صورت سرخود خودداری کنید.
پروبیوتیکها و مکمل روی
پروبیوتیکها که شامل باکتری‌های مفید برای روده هستند، نقش مهمی در بازگرداندن تعادل میکروبیوم روده ایفا می‌کنند. مصرف پروبیوتیکها، به خصوص در پیشگیری یا کاهش شدت و مدت زمان اسهال مرتبط با آنتی‌بیوتیک بسیار موثر است.
همچنین، سازمان جهانی بهداشت، مکمل روی را یکی از روشهای مطمئن برای درمان اسهال آبکی در کودکان و بزرگسالان و جلوگیری از عود مجدد به آن به مدت 2 الی 3 ماه معرفی کرده است. این مکمل‌ها و فرآورده‌های پروبیوتیکی را می‌توانید به راحتی از داروخانه آنلاین دکتردکتر تهیه کنید.
پرهیز از کافئین، لبنیات سنگین و غذاهای چرب
نوشیدنی‌های حاوی کافئین همچون قهوه، چای پررنگ و شکلات حرکات روده را تحریک کرده و اسهال را تشدید می‌کنند. غذاهای چرب و تند هم از جمله محرک‌های رایج هستند که باعث افزایش تحریک دستگاه گوارش و تشدید علائم اسهال می‌شوند.
همچنین، مصرف لبنیات در این دوران توصیه نمی‌شود، زیرا در برخی افراد با تشدید شدت و دفعات اسهال همراه خواهد بود.
درمان پزشکی و دارویی اسهال آبکی
زمانی که درمان‌های خانگی برای اسهال موثر واقع نمی‌شوند، مداخلات پزشکی و دارویی زیر ضرورت پیدا می‌کنند:
- آنتی‌بیوتیک برای اسهال باکتریایی؛ اگر این عارضه ناشی از عفونت باکتریایی باشد، پزشک برای درمان آن آنتی‌بیوتیک تجویز می‌کند. انتخاب نوع آنتی‌بیوتیک به نوع باکتری عامل بیماری بستگی دارد.
- داروهای ضداسهال تجویزی؛ در مواردی که اسهال منشا عفونی نداشته باشد، معمولا پزشکان برای تسکین سریع‌تر علائم، داروهای ضداسهال را تجویز می‌کنند. این داروها گاهی اوقات به عنوان درمان کمکی در کنار آنتی‌بیوتیک‌ها برای اسهال آبکی عفونی هم به کار می‌روند.
- ریدانسیون داخل وریدی؛ در مواردی که علائمی همچون خشکی دهان، ضعف شدید، کاهش ادرار و بی‌حالی مشهود باشد، ریدانسیون داخل‌وریدی (IV) ضروری است. در این روش، مایعات مستقیما از طریق رگ به بدن تزریق می‌شوند تا سطح مایعات و املاح حیاتی بدن به حالت طبیعی برگردد.
انتخاب روش درمانی مناسب به تشخیص پزشک متخصص گوارش، علت اصلی اسهال و وضعیت عمومی بیمار بستگی دارد.
راهکارهایی برای پیشگیری از اسهال آبکی
اگرچه در همه شرایط نمی‌توان از اسهال جلوگیری کرد، اما با رعایت چند نکته میتوان احتمال ابتلا به اسهال ناشی از عفونت یا آلودگی غذایی را تا حد زیادی کاهش داد. در ادامه به راهکارهای کاربردی برای پیشگیری از این عارضه اشاره می‌کنیم:
- رعایت بهداشت فردی: شستشوی مکرر دستها با آب و صابون، به خصوص پس از استفاده از سرویس بهداشتی و قبل از تهیه و مصرف غذا
- واکسیناسیون: واکسن روتاویروس برای نوزادان و کودکان خردسال و همچنین تزریق واکسن وبا در مناطق با شیوع بالا
- نگهداری صحیح مواد غذایی: نگهداری مواد غذایی فاسد شدنی در یخچال یا فریزر
- پخت کامل و صحیح مواد غذایی: پخت کامل گوشت، مرغ، تخم‌مرغ و غذاهای دریایی
- مصرف آب آشامیدنی سالم: مصرف آب تصفیه شده یا جوشانده، مخصوصا در مناطق با منابع آبی مشکوک به آلودگی
- استفاده از پروبیوتیک در زمان مصرف آنتی‌بیوتیک: مصرف پروبیوتیکها در دوره مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها برای حفظ تعادل فلور طبیعی روده
اسهال آبکی؛ نشانهای که نباید نادیده بگیرید
هرچند اسهال آبکی اغلب اوقات گذرا است، اما می‌تواند بدن را دچار کمآبی شدید و کمبود مواد مغذی کند. بنابراین، اقدام به موقع برای کنترل و درمان این عارضه، مخصوصا در صورت مشاهده علائمی نظیر خشکی دهان، ضعف، تب بالا یا خون در مدفوع اهمیت بسیار زیادی دارد. زیرا، این علائم نشانهای از وجود یک خطر جدی در بدن هستند.
برای دسترسی سریع به راهنمایی‌های پزشکی و مشاوره اولیه، به ویژه زمانی که امکان مراجعه حضوری به پزشک وجود ندارد، سایت دکتردکتر این امکان را فراهم کرده تا توسط دکتر گوارش آنلاین ویزیت و مشاوره شوید.
منابع:
