تاخیر در قاعدگی، لکه بینی، حساسیت سینهها، تهوع و استفراغ از ابتداییترین علائم بارداری هستند. از دیگر علائم این مشکل میتوان به خستگی، تکرر ادرار، یبوست، تغییر در حس بویایی و تغییر در خلق و خو اشاره کرد. البته، برخی از علائم حاملگی ممکن است در دوران PMS (پیش از قاعدگی) هم دیده شوند. مراجعه به پزشک متخصص زنان و زایمان و مطرحکردن مهمترین علائم بارداری ظاهر شده در شما و انجام تست بارداری، میتواند بهصورت قطعی حاملهبودن یا نبودنتان را مشخص کند.
در این مقاله از مجله سلامت و پزشکی دکتردکتر، درباره علائم حاملگی صحبت کردهایم و اطلاعات بسیاری را در اختیارتان قرار دادهایم. خواندن این مطلب به حدود 13 دقیقه زمان نیاز دارد.
اگر در رابطه با علائم حاملگی سوال ویژهای دارید، میتوانید سوالتان را انتهای صفحه و در قسمت نظرات بنویسید تا پزشک پاسخ دهد.
علائم بارداری از کی شروع میشود؟
طبق گفته سارا سالگادو، کارشناس ارشد جنینشناس، “علائم بارداری معمولا در ماه دوم و از هفته پنجم شروع میشوند. برخی هم ممکن است 1 الی 5 هفته پس از مقاربت و لقاح، نشانههایی از بارداری مشاهده کنند و اصطلاح دچار علائم فوری بارداری شوند.
براساس مطالعه منتشرشده در مجله اپیدمیولوژی بالینی،
حدود 59 درصد زنان، علائم شروع بارداری را در هفته پنجم یا ششم تجربه میکنند. 71 درصد هم در پایان هفته ششم و 89 درصد زنان هم در هفته هشتم بارداری، علائم حاملگی را مشاهده میکنند.
تعدادی از خانمها هم ممکن است تا زمانیکه دچار تاخیر در چرخه قاعدگیشان نشدهاند، متوجه بارداری نشوند. برخی دیگر هم ممکن است هیچ علامتی را احساس نکنند و برخی هم علائم بارداری از روی شکم داشته باشند.
علائم اولیه بارداری چیست؟
درصد بسیاری از زنان در هفتههای اول، متوجه هیچ تغییری نمیشوند. تغییرات فیزیکی و احساسی بهمرور ظاهر میشوند و در هر شخصی، حتی بین دفعات بارداری یک خانم هم متفاوت هستند.
در ماه اول بارداری، جنین در حال تشکیل و تکامل است و ممکن است علائمی مانند تهوع، خستگی، و حساسیت پستانها را تجربه کنید. این دوره زمان مناسبی است برای شروع مصرف ویتامینهای پریناتال، انجام معاینات پزشکی اولیه، و اتخاذ شیوه زندگی سالم برای حمایت از رشد صحیح جنین. بهطور کلی راهنمای ماه اول بارداری شامل اطلاع از تغییرات جسمی و روحی در این دوره است، که ممکن است با علائمی مانند تهوع، خستگی و حساسیت پستانها همراه باشد.
در ادامه به برخی از علایم اولیه بارداری اشاره میکنیم:
قطعشدن پریود
تاخیر در پریود یکی از اولین علائم حاملگی است. زنانی که سیکل منظم قاعدگی دارند، یک هفته تاخیر در قاعدگی ممکن است نشاندهنده بارداری باشد. بااینحال، برای اطمینان از قطعیت حاملهبودن یا نبودن، بهتر است تست بارداری انجام شود.
این نشانه زمانی رخ میدهد که تخمک بارور شده به دیواره رحم متصل شده و شروع به رشد میکند. در این حالت، تولید هورمونهای بارداری مثل HCG (گنادوتروپین جفتی انسان) افزایش مییابد که مانع از ریزش دیواره رحم و در نتیجه قطع شدن پریود میشود. البته قطعشدن پریود ممکن است دلایل دیگری هم داشته باشد، بنابراین برای اطمینان از بارداری، بهتر است تست بارداری انجام شود
آزردگی و التهاب پستان
مهمترین تغییرات در بدن از ماه دوم بارداری ظاهر میشوند اما احساس ناراحتی، التهاب و آزردگی در سینهها میتواند علائم هفته اول بارداری باشد. هر چند تعدادی از خانمها این دردها را در طول چرخه قاعدگیشان هم تجربه میکنند؛ اما برخی مواقع، بزرگ و حساسترشدن سینهها میتواند نشانهای از حاملگی باشد.
تشخیص تفاوت درد سینه هنگام پریودی و بارداری کمی دشوار است؛ اما این دردها در بارداری معمولا با گذشت زمان بدتر میشوند. این علائم و احساسات بهدلیل تغییرات در هورمونی است که غدد پستانی را برای شیردهی در آینده تحریک میکند. شما میتوانید با کسب اطلاعات بیشتر درباره تخصص زنان و زایمان چیست و مراجعه به پزشکان این حوزه، علایم بدن خود را به دقت بررسی کرده و
تغییر در خلق و خو
بسیاری از زنان، تغییر در خلقوخو را در دوران پریودی تجربه میکنند. این تغییرها بیشتر وقتها غیر قابل کنترل هستند زیرا در اثر تغییرات هورمونی ایجاد میشوند. تغییرات خلقوخو در سه ماهه اول حاملگی بهدلیل تغییر سطح استروژن و پروژسترون در بدن رایج است. در اثر این نوسانها برخی از زنان ممکن است احساس افسردگی و اضطراب را تجربه کنند و برخی دیگر دچار سرخوشی و شادی شوند.
زیاد شدن ادرار
زیادشدن ادرار یکی از شایعترین اتفاقاتی است که از ابتدای بارداری تا پایان آن خانمها را درگیر میکند. علت همچین اتفاقی، تغییرات هورمونی در بدن است که توانایی مثانه را برای تخلیه کامل کاهش میدهند. طی زمان هم با بزرگترشدن جنین، مثانه بهصورت دائم فشرده میشود؛ در نتیجه، تکرر ادرار هم بیشتر میشود.
خستگی
احساس خستگی در طول روز و میل به خوابیدن، در سهماهه اول بارداری معمولا طبیعی است. این احساس بسیاری از مواقع به چند هفته مربوط میشود؛ اما در موارد کم میتواند در طول بارداری هم ادامه پیدا کند.
در دوران حاملگی، بدن به خون بیشتری برای حمل مواد مغذی به جنین در حال رشد نیاز دارد. بههمین دلیل، اوایل بارداری احساس خستگی و کمبود انرژی طبیعی است. بااینحال در سه ماهه دوم انرژی بدن کمکم باز میگردد.
لکهبینی
لکه بینی ممکن است 6 تا 12 روز پساز لقاح رخ دهد. خونریزی مایل به صورتی یا قهوهای روشن خفیف بهدلیل بارورشدن تخمک و لانهگزینی جنین در دیوارههای رحم اتفاق میافتد. برخی ممکن است این خونریزی را با شروع پریود اشتباه بگیرند؛ اما درواقع ممکن است علائم اولیه بارداری باشد. این خونریزی معمولا خفیف و سبک است و پدهای بهداشتی را پر نمیکند.
یبوست
افزایش پروژسترون در بدن زنان هنگام بارداری، باعث کندشدن فعالیت روده و بروز یبوست میشود. بههمین دلیل، نوشیدن آب فراوان، خوردن میوه و سبزیجات و پیادهروی روزانه برای خانمهای باردار بسیار مهم است.
نفخ و گاز
بهدلیل تغییرات هورمونی، متورمشدن شکم طبیعیست؛ زیرا استروژن باعث جمعشدن مایعات در شکم میشود. نفخ و گاز از علائم ناخوشایند حاملگی هستند که بهدلیل افزایش پروژسترون و استروژن ایجاد میشوند. درد شکم، نفخ، آروغزدن و دفع گاز ممکن است در تمام 9 ماه بارداری همچنان باقی بمانند.
سردرد و سرگیجه
تغییرات هورمونی پروژسترون و استروژن، جریان خون را تغییر میدهند و باعث میشوند خون بیشتری برای تغذیه جنین به رحم جریان پیدا کند. در پی این تغییر، جریان خون در بدن کندتر میشود و ممکن است باعث شود خون کافی به مغز نرسد و دچار سردرد و سرگیجه شوید.
تغییر در حس بویایی
داشتن حساسیت بویایی زیاد، افزایش میل به غذا و اشتها هم از دیگر نشانههای بارداری هستند. تغییرات هورمونی در دوران حاملگی در ماه دوم بارداری باعث میشوند هوسهای غذایی خاص یا حتی بیزاری از غذاها، بوها و حتی اشخاص ایجاد شود. بوهای تند یا نامطبوع ممکن است باعث افزایش حالت تهوع در سه ماهه اول بارداری شوند. در این دوران، حس بویایی حساستر است و باعث میشود به بسیاری از بوها واکنش نشان داده شود.
تهوع بههمراه یا بدون استفراغ
حالت تهوع یکی از بارزترین علائم سه ماهه اول بارداری است که پساز لانهگزینی جنین در رحم ایجاد میشود. پساز هفته ششم بارداری، هنگام افزایش سریع هورمونهای استروژن و پروژسترون، حالت تهوع با یا بدون استفراغ اتفاق میافتد. حالت تهوع معمولا صبح هنگام بیدارشدن از خواب یا بعد از صبحانه ظاهر میشود.
البته، حالت تهوع تنها هنگام صبح رخ نمیدهد بلکه میتواند، در هر زمانی از روز هم بروز پیدا کند. احساس تهوع معمولا پساز مدتی کاهش پیدا میکند؛ اما تعدادی از زنان ممکن است در تمام طول بارداریشان همچنان این حس را تجربه کنند.
خانم باردار ممکن است در زمانهای مختلف در طول حاملگی ویار بارداری را نیز تجربه کند.
علائم بارداری بعد از چند روز ظاهر میشود؟
طبق گفته سارا سالگادو، کارشناس ارشد جنینشناسی، علائم بارداری معمولا از هفته پنجم (ماه دوم) ظاهر میشوند. البته این مورد در خانمهای مختلف متفاوت است.
برخی از علائم اولیه شامل خستگی، حالت تهوع (معمولاً صبحها)، تغییرات در سینهها و حساسیت آنها، و تکرر ادرار است. همچنین، تغییرات هورمونی میتواند منجر به تغییرات خلقوخو و میل به غذاهای خاص یا برعکس، بیمیلی به غذاهای معمولی شود. این علائم میتوانند از زن به زن و حتی بارداری به بارداری متفاوت باشند. اگر میخواهید اطلاعات بیشتری در این زمینه کسب کنید پیشنهاد میشود مقاله راهنمای بارداری را مطالعه کنید.
راهنمای بارداری شامل توصیههای پزشکی، تغذیهای و سبک زندگی برای حفظ سلامت مادر و جنین در دوران بارداری است. این راهنما به مدیریت علائم بارداری، مراقبتهای پیش از زایمان و آمادگی برای زایمان کمک میکند.
اگر علائم بارداری از بین بروند احتمال سقط جنین وجود دارد و باید به پزشک مراجعه کنید.
علائم بارداری در سه ماه اول چیست؟
نشانهها و علائم هفته اول بارداری در هر زنی متفاوت است. برخی ممکن است علائمی مانند دوران سندرم پیش از قاعدگی را تجربه کنند و برخی دیگر تا مدتها هیچ نشانه و علامتی را مشاهده نکنند. در ادامه نشانه های حاملگی را در طول هفتههای متوالی آوردهایم.
علائم بارداری هفته اول
علائم هفته اول بارداری معمولا در بسیاری از زنان مشاهده نمیشود زیرا هورمونهای بارداری هنوز ترشح نشدهاند. برخی زنان، علائم بارداری در روزهای اول تشکیل نطفه را مشاهده میکنند و برخی دیگر به ندرت علائم را میبینند. بارزترین علامت حاملگی، تاخیر در قاعدگیست که در اکثر افراد دیده میشود. این علائم معمولا 15 روز پساز پریود شروع میشوند و شامل موارد زیر هستند:
- دردهای شبیه به PMS ( برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد علائم و شرایط این دوران مقاله pms چیست را بخوانید )
- حساسیت و تغییر در سینهها
- تکرر ادرار
- نوسانات خلقی
- سردرد و سرگیجه
- حالت تهوع و استفراغ
- هوس غذای خاص یا بیعلاقهشدن به غذاهای مورد علاقه
- ترشحات واژن
- لکهبینی
- گرفتگی عضلات و خستگی
- نفخ و یبوست
سوزش سر دل، کمردرد و پادرد، لکههای پوستی، احساس طعم فلزی، تغییر دمای پایه بدن، حساسیت بویایی و سردرد از علائم ثانویه بارداری هستند که ممکن است برخی زنان را درگیر کنند.
علائم بارداری در هفته دوم
برخی علائم اولیه در هفته اول از جمله تاخیر در چرخه قاعدگی، بدخلقی، سینههای متورم، حالت تهوع و استفراغ، افزایش ادرار و خستگی میتوانند در هفته دوم بارداری هم اتفاق بیفتند. عقبافتادن پریودی اولین علامت قابل توجه بارداری است. هنگام مشاهده تاخیر در قاعدگی، تست بارداری میتواند حاملهبودن یا نبودن را بهصورت قطعی مشخص کند.
علائم بارداری در هفته سوم
در سومین هفته از حاملگی، علائم جدیدی به علائم مشاهدهشده در دو هفته اول اضافه میشوند. در طول هفته سوم بارداری و در زمان لانهگزینی تخمک در رحم، ممکن است علائمی همچون خونریزی خفیف، لکهبینی، گرفتگی عضلات یا نفخ مشاهده شوند. نشانههای هفته سوم نشاندهنده قطعی حاملگی هستند.
علائم بارداری در هفته چهارم
زنان باردار در هفته چهارم هم علائم و نشانههای اولیه بارداری را مشاهده و احساس میکنند. احساس طعم فلزی در دهان، دردهای شبیه به دردهای پریودی (PMS)، ضخیم و براقترشدن موها و ترشحات سفید از واژن از علائمی هستند که در هفتههای چهارم به چشم میخورند.
علائم بارداری در هفته پنجم
با اینکه هفته پنجم بارداری است؛ اما هنوز هم هستند زنانی که از بارداریشان اطلاعی ندارند. در این هفته هم، علائم اولیه بارداری دیده میشوند. در این هفته، امکان اضافهشدن درد شدید شکم، مشابه دردهای قاعدگی یا لکهبینی خفیف وجود دارد. حتی ممکن است پوست قسمتی از بدن تیرهتر شود.
علائم بارداری در هفته ششم
همانند هفتههای اول حاملگی، بدن در حال تغییرات زیادیست که علائم بارداری، جدیتر و شدیدتر احساس میشوند. اگرچه برخی زنان همچنان متوجه علائم حاملگی نمیشوند اما جای نگرانی نیست. علائم و شرایط حاملگی در هر شخصی متفاوت است. در هفته ششم هم علائمی همچون حالت تهوع و خستگی صبحگاهی احساس میشود.
علائم بارداری در هفته هفتم
در هفتمین هفته از بارداری، علاوهبر وجود علائم اولیه حاملگی، خون بیشتری در بدن مادر پمپاژ میشود. خون اضافی در رحم، جنین را با اکسیژن و مواد مغذی مورد نیاز بدن کودک تغذیه میکند. این افزایش پمپاژ میتواند احساس تشنگی را تشدید کند. بههمین دلیل، زنان باردار باید بهطور متوسط در طول روز 8 لیوان آب بنوشند.
افزایش ترشح بزاق، اسهال، لکهبینی و افزایش ترشحات واژن از دیگر علائمی هستند که هفته هفتم در زنان باردار دیده میشوند. در این زمان، اندازه جنین بسیار کوچک و به اندازه یک انگور درشت و در حال رشد سریع است.
علائم بارداری در هفته هشتم
در هفه هشتم، جنین زوجهای باردار بهسرعت در حال رشد است، به مواد مغذی و اکسیژن بیشتری نیاز دارد و مواد زائد بیشتری را دفع میکند. با درنظرگرفتن این موارد، احساس خستگی و مریضی هم در این هفته بیشتر است. فشار واردشده از سوی رحم به مثانه میتواند منجر به تکرر ادرار شود. در صورتیکه مصرف بالای مایعات باعث ناراحتی در خواب بهدلیل ادرار مکرر میشود، کاهش مصرف مایعات در عصر ایده خوبیست.
تهوع، خستگی و حساسیت و درد در پستانها همچنان در هفته هشتم به چشم میخورند. علائمی همچون سوزش سر دل و ناراحتی در خوابیدن هم به نشانههای هفتههای گذشته حاملگی اضافه میشوند.
سندرم هلپ یکی از بیماریهایی است که ممکن است در بارداری با آن مواجه شوید. برای آشنایی با این بیماری مقاله سندرم هلپ را از دست ندهید.
علائم بارداری در سه ماهه دوم چیست؟
در سهماهه دوم حاملگی، بدن خانمها دچار علائم جسمانی و عاطفی خاصی میشود. هر چه زمان میگذرد، تغییرات بیشتری در بدن زنان رخ میدهد که مهمترین آنها، افزایش وزن و حجم بدن است. در این سه ماه معمولا حالت تهوع و استفراغ برطرف میشود و جنین به اندازهای نیست که بتواند مادر را اذیت کند. یکی دیگر از مشخصههای سهماهه دوم بارداری، ترشح آغوز از سینههای خانمهاست.
علائم بارداری در سه ماهه سوم چیست؟
- مشکلات خواب
- لثههای متورم و دارای خونریزی
- درد در کنار برآمدگی نوزاد، ناشی از بزرگشدن رحم
- سردرد
- كمردرد
- لکهبینی
- سوءهاضمه و سوزش سردل
- نفخ و یبوست
- گرفتگی عضلات پا
- احساس گرما
- سرگیجه
- متورمشدن دستها و پاها
- عفونتهای ادراری
- عفونتهای واژن
- ایجاد لکههای قهوهای روی سطح پوست (به این لکهها کلواسما یا ماسک بارداری میگویند.)
اگر هر کدام از این علائم بهصورت غیرطبیعی در شما بروز کرد، باید هر چه زودتر با پزشک خود تماس بگیرید.
علائم بارداری دوقلویی چیست؟
علائم بارداری دوقلویی شامل افزایش شدیدتر حالت تهوع صبحگاهی، افزایش وزن سریعتر، و اندازه بزرگتر شکم نسبت به بارداری تکقلویی است. این علائم مشابه علائم بارداری تک جنینی (تک قلو) است؛ اما ممکن است کمی شدیدتر باشد. علائم بارداری دوقلو شامل موارد زیر است:
- حرکت جنین در بیش از یک ناحیه
- برآمدگی نوزاد بیشتر از حد انتظار و سن حاملگی
- افزایش سریع وزن
- سطوح بالای hCG (هورمون بارداری) یا آلفا فتوپروتئین (AFP) (پروتئینی که توسط کبد جنین ساخته میشود.)
- شنیدهشدن بیش از یک ضربان قلب در داپلر جنین
برخی از این علائم در هفتههای اولیه بارداری رخ میدهند.
تفاوت علائم بارداری با پی ام اس
سندرم پیش از قاعدگی (PMS) علائم متعددی را ایجاد میکند که شبیه به اوایل دوران بارداری است. بااینحال، میتوان بین PMS و علائم بارداری تمایز قائل شد. علائم پیاماس و بارداری میتواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد؛ اما اغلب شامل حساسیت در سینهها، گرفتگی عضلات و تغییر در خلقوخو میشود.
جدول تفاوت علائم بارداری و علائم پریودی
بهطور معمول، علائم PMS یک تا دو هفته قبل از قاعدگی رخ میدهد و معمولاً پس از شروع پریود متوقف میشوند. در ادامه تفاوت علائم بارداری و علائم پریودی را بررسی میکنیم:
علائم بارداری | علائم PMS |
احساس تورم و پری سینه همراه با حساسیت و درد شدید | درد، تورم و حساسیت سینهها در نیمه دوم چرخه قاعدگی |
احساس برجستگی و تورم در نواحی بیرونی سینه | خونریزی سنگینتر تا 7 روز |
حساسبودن پستانها به لمس | تغییر در خلقوخو به مدت کوتاه |
احساس سنگینی بیشتر در سینهها | خستگی و مشکلات خواب |
خونریزی خفیف واژینال یا لکهبینی 1 الی 2 روزه | هوسکردن غذاهای شور یا شیرینی |
تغییر در خلقوخو بهمدت طولانیتر | اشتهای زیاد |
خستگی بیشتر | احساس گرفتگی و درد در 24 تا 48 ساعت قبل از قاعدگی |
حالت تهوع و استفراغ | – |
هوس غذاهای خاص یا بیعلاقهشدن به غذاهای مورد علاقه | – |
حساسیت شدید به برخی بوها و طعمها | – |
گرفتگی و درد خفیف در قسمت پایین شکم یا کمر | – |
با اینحال اگر متاهل هستید و این علائم را دارید، بد نیست با پزشک خود مشورت کنید.
علائم بارداری دختر و پسر متفاوت است؟
یکی از تصورات غلط، تفاوت علائم بارداربودن دختر و پسر است. بهعنوان مثال، جنین دختر در دوران بارداری باعث تیرگی پوست و ایجاد آکنه در مادر میشود. درحالیکه جنین پسر هیچ تغییری در ظاهر ایجاد نمیکند. بهطور واقعبینانه، تغییرات هورمونی گستردهای که در طول بارداری رخ میدهد، پوست و موی اکثر زنان را بدون توجه به جنسیت جنین تحت تاثیر قرار خواهد داد.
آیا ممکن است علائم اوایل بارداری داشته باشم و حامله نباشم؟
داشتن چندین علامت حاملگی به این معنی نیست که یک زن حتما باردار است. معمولترین نشانه های بارداری، علامتهای شبیه به دوران PMS هستند. بااینحال، تنها راهی که یک زن میتواند از حاملهبودن یا نبودن خود مطمئن شود، انجام تست بارداری است.
علائم بارداری از روی چهره
در زنان باردار ممکن است تغییراتی در پوست بهدلیل جریان خون اضافی و سطوح بالای هورمون در بدن دیده شود. علائم بارداری از روی چهره میتواند شامل برافروختگی یا درخشندگی پوست، تیرگی پوست صورت (ملاسما)، و جوشهای پوستی باشد. علائم ظاهری حاملگی شامل موارد زیر است:
- تیترهشدن برخی نواحی پوست مانند زیر چشم
- آکنه
- اگزما
- نایوی ملانوسیتیک (خال)
- بثورات خارشدار (پروریگوی)
- ملاسما
- رگهای واریسی
- تورم صورت و بینی
- پف زیر چشم
- ریزش مژهها و ابروها
- گلگونشدن پوست
- ککومک
برخی هم ممکن است احساس کنند پوستشان سالمتر و جوانتر شده است.
علائم بارداری بعد از ای یو ای و آی وی اف
زوجهایی که بهکمک درمانهایی مانند IUI و IVF در تلاش برای بارداری هستند، معمولا پس از حدود 2 هفته، علائم اولیه بارداری از جمله تاخیر در پریود، حالت تهوع، انقباضات رحم، لکهبینی، سردرد، حساسیت پستانها، خستگی و هوس یا بیزاری از غذا را مشاهده میکنند.
با شناخت نشانههای حاملگی، وضعیت را بهتر مدیریت کنید
علائم و نشانههای بارداری در هر شخصی متفاوت هستند؛ اما درصد بسیاری از زنان، هنگام بارداری علائمی که در این مقاله به آنها اشاره کردیم را تجربه میکنند. با ابنحال، تاخیر در قاعدگی، علائم بارداری، لکه بینی، حساسیت سینهها، تهوع و استفراغ، خستگی، تکرر ادرار و یبوست از علائم اولیه بارداری هستند؛ اگر متاهل هستید و این نشانهها را دارید، احتمال حاملگی در شما میرود. مهم است بهیاد داشته باشید که علائم و نشانههای بارداری در تمام زنان یکسان نیست و از زنی به زن دیگر و حتی بین بارداریهای مختلف یک زن، متفاوت است. کمردرد و پادرد از علائم بارداری در بسیاری از زنان هستند که با بزرگترشدن جنین ممکن است این دردها افزایش پیدا کنند.البته مراجعه به پزشک و تست بارداری بهترین راهکار جهت اطمینان از بارداری یا عدم بارداری است. شما میتوانید در سایت دکتردکتر، به طیف گسترده از دکتر زنان و زایمان دسترسی داشته باشید که با معاینه شما و اقدامات خود به تشخیص بارداری پرداخته و شما را در فرایند حاملگی همراهی خواهند کرد.
منابع:
betterhealth.vic.gov.au
nhs.uk