بی اختیاری مدفوع حالتی است که فرد در صورت ابتلای به آن، کنترل مدفوعش را از دست می‌دهد. اسهال، یبوست یا آسیب‌های عضلانی و عصبی، از دلایل وقوع این عارضه هستند. این عارضه میتواند کوتاه‌مدت ناشی از یک بیماری زودگذر یا مادرزادی و مداوم باشد و فرد را مدت‌ها درگیر کند.
از هر 10 نفر بزرگسال در سراسر دنیا، ۱ نفر دچار این مشکل است و به‌دنبال راهی برای درمان ناتوانی در کنترل مدفوع می‌گردد. در‌حالی‌که با اصلاح سبک زندگی و انجام برخی تمرینات ورزشی، می‌توان این بیماری را کنترل کرد. هرچند که در مراحل پیشرفته‌تر، ممکن است به تشخیص دکتر گوارش، بیمار به مصرف دارو و عمل جراحی نیاز داشته باشد.
از این رو در این مطلب از مجله سلامت و پزشکی دکتردکتر، به بررسی کامل مشکل ناتوانی در کنترل مدفوع و راه‌های درمان آن پرداخته‌ایم؛ با ما همراه باشید.
در انتها اگر همچنان سوالی دارید، می‌توانید در قسمت نظرات بنویسید تا کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ دهد.
بی اختیاری مدفوع چیست؟
بی اختیاری مدفوع (Fecal Incontinence) به‌معنی از‌دست‌‌رفتن کنترل روده و نشت غیرارادی آن است. در اثر درگیری فرد با این مشکل، کاملاً غیرارادی و گاهی بی‌آنکه بفهمد، اجابت مزاج میکند و این مسئله بر زندگی عاطفی و اجتماعی او تأثیر می‌گذارد.
این اتفاق اگر فقط یک بار رخ دهد، جای نگرانی نیست. اما تداومش، نشانه‌ای جدی در زمینه آسیب‌های عضلانی و عصبی یا بیماری‌های مادرزادی است.
علائم همراه با بی اختیاری مدفوع
شدت علائم این عارضه، از خفیف تا شدید متغیر است. در ادامه و در جدول زیر، درباره علائم مختلف این مشکل می‌خوانید:
| علائم | توضیحات |
|---|---|
| نشت غیرارادی مدفوع | نشت مداوم یا گاه‌به‌گاه مدفوع بدون آگاهی فرد. |
| احساس فوریت در دفع مدفوع | ناتوانی در به‌تعویق انداختن دفع مدفوع حتی برای مدت کوتاه؛ نیاز به دفع فوری. |
| احساس عدم تخلیه کامل | حس باقی‌ماندن مدفوع در رکتوم حتی پس از دفع. |
| دفع گازهای غیرارادی | ناتوانی در کنترل خروج گاز از روده. |
| آسیب پوستی و تحریک مقعد | قرمزی، التهاب یا خارش ناشی از تماس مداوم مدفوع با پوست اطراف مقعد. |
| درد یا ناراحتی هنگام دفع | ممکن است با درد مقعدی یا ناراحتی همراه باشد. |
| کاهش کنترل عضلانی | ضعف یا آسیب عضلات کف لگن که منجر به بیاختیاری می‌شود. |
| تکرر نشت در موقعیت‌های خاص | نشت مدفوع در هنگام فعالیت‌های فیزیکی، سرفه یا عطسه. |
نکته! اگر هر کدام از این علائم با خون‌ریزی همراه شوند، باید هرچه زودتر به پزشک مراجعه کنید.
عدم توانایی در مدیریت دفع مدفوع چند حالت دارد؟
ناتوانی در کنترل مدفوع دو حالت دارد:
- بیاختیاری اضطراری؛ میل به دفع ناگهان احساس می‌شود و به فرد مجال نمی‌دهد خود را به توالت برساند. این نوع بیاختیاری معمولاً ناشی از ضعف عضلات کف لگن است.
- بیاختیاری غیر فعال: مدفوع بدون آگاهی فرد، نشت میکند. این نوع بیاختیاری معمولاً ناشی از آسیب‌های عصبی است.
علت بی اختیاری مدفوع
در اغلب موارد علت ناتوانی در کنترل مدفوع کودکان و بزرگسالان، مرتبط با یکی از موارد زیر است:
ضعف یا بروز آسیب به عضلات
اگر ماهیچه‌های مقعد، رکتوم و کف لگن، ضعیف و آسیب‌دیده باشند، تخلیه ادرار از کنترل فرد خارج می‌شود. اتفاقاتی مثل زایمان واژینال، برش واژن حین زایمان، آسیب ناشی از حوادث، جراحی، پرتودرمانی و افزایش سن، این عضلات را ضعیف می‌کنند.
اختلال سیستم عصبی
بی اختیاری مدفوع در بیماران سکته مغزی اتفاقی رایج است. سیستم عصبی آسیب‌دیده نمی‌تواند زمان درست رفتن به توالت را تشخیص دهد؛ از این‌رو بیماران مبتلا به بیماری‌های مغزی مثل پارکینسون، آلزایمر، سکته یا فلج مغزی بیشتر دچارش می‌شوند.
حتی بیماری‌های مزمن مثل آسیب نخاعی و دیابت که بر عملکرد سیستم عصبی تأثیر میگذارند، می‌توانند در ایجاد این مشکل تاثیرگذار باشند.
اسهال و یبوست
اسهال و یبوست می‌توانند باعث ایجاد اختلال در عملکرد عضلات مقعدی و سیستم گوارشی و در نهایت، بیاختیاری مدفوع شوند. این مشکلات با ایجاد تغییرات در حرکت و قوام مدفوع، کنترل دفع را دشوار می‌کنند.
سرطان
بی اختیاری مدفوع در بیماران سرطانی ممکن است ناشی از عوارض مستقیم سرطان مانند آسیب به عضلات، اعصاب مقعد یا انسداد روده باشد. البته درمان‌هایی مانند جراحی، شیمی‌درمانی و پرتودرمانی نیز روی کنترل مدفوع تاثیر میگذارند.
مشکلات مرتبط با مقعد یا رکتوم
زخم یا التهاب در ناحیه مقعد و راست‌روده که ناشی از آسیب یا بیماری‌های مزمن است، میتواند عاملی مهم در عدم کنترل روی مدفوع باشد. همچنین، افتادگی رکتوم، بواسیر یا برآمدگی رکتوم به داخل واژن که عملکرد عضلات مقعد را مختل می‌کنند، از عوامل خطرناک محسوب می‌شوند.
علت بی اختیاری مدفوع در کودکان
کودکان بیشتر به‌خاطر یبوست نمی‌توانند دفع را کنترل کنند. البته برخی نقایض مادرزادی هم در این مسئله دخیل‌اند. مثلا بیماری هیرشپرونگ عضلات کف لگن را ضعیف میکند و به اعصاب مقعد یا راست‌روده آسیب می‌رساند. تأثیر آسیب‌های نخاعی مادرزادی نیز قابل توجه است.
علت بی اختیاری مدفوع در بزرگسالان
بی اختیاری مدفوع در بزرگسالان، معمولا به دلایل زیر اتفاق می‌افتد:
- ضعف عضلات مقعد
- آسیب به اعصاب
- بیماری‌های مزمن مانند دیابت
- زخم یا التهاب در ناحیه مقعد یا رکتوم
- افتادگی رکتوم
- جراحی‌های ناحیه لگن
- استرس، اضطراب یا مشکلات روانی
نکته! طبق برخی مطالعات، حدود 3 تا 5 درصد از جمعیت بزرگسال ایران با این مشکل روبه‌رو هستند.
علت بی اختیاری مدفوع در سالمندان
یکی از عوامل خطر جدی بیاختیاری در کنترل مدفوع، پیری است. در این دوره، فرد به دلیل مشکلات زیر، معمولا کنترلی روی دفع مدفوع خود ندارد:
- کاهش قدرت عضلات کف لگن و اسفنکتر مقعدی
- کاهش انعطاف‌پذیری رکتوم
- سکته مغزی
- فشار یا آسیب مکرر به ناحیه لگن
- تغییر در عملکرد دستگاه گوارش
- جراحی‌های ناحیه مقعد یا لگن
- عوارض دارویی
سالمندان بالای ۶۵ سال، بیشتر با این عارضه مواجه می‌شوند.
نشت مدفوع در بارداری
بی اختیاری مدفوع در زنان، یکی از عوارض رایج زایمان است. در اواخر دوره بارداری بدن به‌دلیل تغییرات هورمونی، فشار رحم بر روده‌ها، ضعف عضلات و سیستم عصبی، برخی مادران کنترل مدفوع را از دست می‌دهند. این اتفاق ممکن است تا بعد از زایمان هم ادامه‌دار شود. علتش هم پارگی ناحیه بین واژن و مقعد در هنگام زایمان طبیعی است.
چه افرادی بیشتر درگیر بی اختیاری مدفوع می‌شوند؟
بیاختیاری در کنترل مدفوع لزوما برای افراد پا به سن گذاشته نیست. میتواند برای هرکسی، با هر شرایط جسمی، اتفاق بیافتد. اما عواملی که در ادامه ذکر می‌کنیم، خطر ابتلا به آن را بیشتر میکند:
| دلیل | توضیحات |
|---|---|
| جنسیت | بیاختیاری مدفوع در زنان شایع‌تر از مردان است. آسیب‌های زایمان و درمان‌های هورمونی یائسگی از علل این موضوع هستند. |
| بیماری‌های دستگاه گوارش | بیماری‌هایی مانند کرون، سندرم روده تحریک‌پذیر و بیماری سلیاک که عملکرد روده را مختل می‌کنند، خطر بیاختیاری را افزایش می‌دهند. |
| ناتوانی ذهنی | زوال عقل باعث کاهش قدرت تصمیم‌گیری برای رفتن به توالت و زمان‌بندی برای رسیدن به‌موقع به آن می‌شود. |
| ناتوانی جسمی | معلولیت یا تحرک کم به عضلات کف لگن و راست‌روده آسیب می‌زند و خطر بیاختیاری را افزایش می‌دهد. |
| سبک زندگی | افراد دارای اضافه‌وزن، کم‌تحرک، سیگاری و الکلی بیشتر در معرض بیاختیاری مدفوع هستند. |
| نقص مادرزادی | مشکلات مادرزادی در طناب نخاعی، مقعد یا راست‌روده فرد را در معرض بیاختیاری مزمن مدفوع قرار می‌دهند. |
| شرایط پزشکی خاص | ابتلا به دیابت نوع ۲، بیاختیاری ادرار و پروکتیت از عوامل خطر جدی هستند. |
تشخیص بی اختیاری مدفوع
تشخیص این مشکل از طرف پزشک، با معاینه و چند پرسش ساده آغاز و به آزمایشات مختلف ختم می‌شود:
- بررسی پرونده پزشکی
- معاینه فیزیکی
- نمونه‌گیری از مدفوع فرد مبتلا
- آزمایش‌های عملکردی مقعد مانند manometry مقعد برای اندازه‌گیری فشار عضلات مقعد یا electromyography برای ارزیابی فعالیت عضلات
- تجویز آزمایش خون و مدفوع
- رادیوگرافی، سونوگرافی مقعد یا سی‌تی‌اسکن
- تست زمان تخلیه مدفوع
- مشاهده داخل روده با ورود یک لوله نازک دوربین‌دار به نام کولونوسکوپی
روش های پیشگیری از ناتوانی در کنترل مدفوع
شما نمی توانید از همه علل بی اختیاری مدفوع جلوگیری کنید. اما می توانید اقداماتی را برای کاهش خطر ابتلا به دو مورد از رایج ترین آنها انجام دهید: اسهال و یبوست.
درمان بی اختیاری مدفوع
درمان ناتوانی در کنترل مدفوع بستگی به علت و شدت وضعیت فرد دارد. گاهی اوضاع به‌قدری وخیم است که چارهای بهغیر از مصرف دارو یا جراحی نیست. گاهی هم با تغییر رژیم غذایی یا برخی تمرینات ورزشی می‌توان مشکل را مدیریت کرد.
در ادامه، شیوه‌های درمانی موثر در درمان این مشکل را بررسی خواهیم کرد:
تغییر رژیم غذایی
اگر ریشه‌ی این بیاختیاری به اسهال یا یبوست مربوط شود، چاره‌اش تنها تغییر رژیم غذایی است.
برای پیشگیری از اسهال، از مصرف این موارد پرهیز کنید:
- کافئین، الکل، برخی نوشیدنی‌های میوه‌ای
- حبوبات و سبزیجات خانواده کلم
- غذاهای تند و گوشت پخته یا دودی
- قند مصنوعی
- محصولات لبنی
برای پیشگیری از یبوست، این موارد را در رژیم غذایی روزمره خود بگنجانید:
- مصرف غذاهای سرشار از فیبر (غلات کامل، میوه‌ها، سبزیجات، لوبیا و آجیل)
- نوشیدن آب زیاد (حداقل ۸ تا ۱۰ لیوان در روز)
ورزش
بهترین راهکار برای کنترل حرکات روده ورزش با شدت متوسط است. این دو تمرین مؤثر را امتحان کنید و معجزه‌اش را ببینید:
| روش درمان | توضیحات | مدت زمان تقریبی دریافت نتیجه |
|---|---|---|
| تمرین اجابت مزاج (چمباتمه) | بدن را عادت دهید که هر روز صبح ۱۵ تا ۴۵ دقیقه بعد از صبحانه، اجابت مزاج کند. همچنین فرم نشستن در توالت را تمرین کنید و برای فشار بیشتر زیر پاها زیرپایی بگذارید. | ۲ تا ۴ هفته |
| تمرین کگل | انقباض ۱۰ ثانیه‌ای عضلات اطراف واژن و سپس رهاسازی آنها. این تمرین عضلات لگن، راست‌روده و مثانه را تقویت کرده و در کنترل بیاختیاری مؤثر است. | ۴ تا ۶ هفته |
تاثیر این روش‌ها ممکن است ۲ تا ۴ هفته بسته به شرایط بدنی فرد، به زمان نیاز داشته باشند.
درمان دارویی
ناتوانی در کنترل مدفوع، درمان دارویی ندارد. اگر ریشه‌اش اسهال و یبوست باشد، پزشک مصرف داروهای ملین مثل لوپرامید و دیفنوکسیلات یا داروهای ضد یبوست مثل متیل سلولز و پسیلیوم را تجویز میکند.
عمل جراحی
زمانی که هیچ‌یک از درمان‌های قبلی مؤثر نباشد، پزشک جراح برای درمان قطعی این مشکل سراغ روش‌های تهاجمی‌تر می‌رود:
| روش درمان | توضیحات | میزان اثرگذاری | طول دوره درمان | نقاهت |
|---|---|---|---|---|
| اسفنکتروپلاستی | در این جراحی عضلات آسیب‌دیده که مسئول کنترل دفع هستند روی هم قرار گرفته و با دوخت‌و‌دوز سفت می‌شوند. دهانه مقعد سفت‌تر می‌شود. | متوسط تا بالا | ۴ تا ۶ هفته | ۲ تا ۴ هفته پس از عمل نیاز به استراحت و مراقبت دارد. |
| اسفنکتر مقعدی مصنوعی | یک پروتز مصنوعی اطراف مقعد کاشته می‌شود که نقش عضله کنترل مدفوع را تقلید میکند. | بالا | ۶ تا ۱۲ هفته | ممکن است نیاز به تعدادی جلسات فیزیوترابی داشته باشد. |
| تحریک عصب ساکرال | دستگاهی برای تحریک عضلات کف لگن زیر پوست باسن تعبیه می‌شود که تکانه‌های الکتریکی به قسمت پایین کمر ارسال میکند. | متوسط | ۶ هفته تا ۳ ماه | ممکن است طی ۲ تا ۴ هفته پس از عمل نیاز به تطابق و تنظیم دستگاه باشد. |
| جراحی تنقیه روده بزرگ | مسیر کوچکی از پوست شکم به روده بزرگ ایجاد می‌شود که برای تنقیه و خلاصی از مدفوع استفاده می‌شود. | بالا | ۲ تا ۳ هفته | مدت نقاهت ممکن است از ۳ روز تا ۲ هفته طول بکشد. |
| کولوستومی | در این روش روده بزرگ از پوست شکم بیرون کشیده می‌شود و کیسه مخصوص برای تخلیه مدفوع وصل می‌شود. | بالا | ۲ تا ۳ هفته | نیاز به مراقبت‌های ویژه و تطبیق با زندگی جدید دارد. |
آیا بیوفیدبک به درمان این مشکل کمک میکند؟
عوارض ناتوانی در کنترل مدفوع
این نوع از بیاختیاری آزاردهنده است، اما خطرناک و کشنده نیست. می‌توان گفت فشار روحی این بیاختیاری آزاردهنده‌تر از فشار جسمی آن است. رایج‌ترین عوارض بیاختیاری مدفوع عبارتند از:
- ناراحتی یا تحریک پوست اطراف مقعد
- کم‌اشتهایی یا بی‌اشتهایی
- پریشانی عاطفی و اجتماعی
- ناتوانی در ورزش، پیاده‌روی، حضور در محیط کار، مدرسه و اجتماع
شرمندگی و خجالت، بسیاری از مبتلایان را وادار به پنهان‌کردن این مشکل میکند. در‌حالی‌که تشخیص به‌موقع و درمان زودهنگام نیازمند مشورت به‌موقع با پزشک است.
برای درمان بی اختیاری مدفوع باید به پزشکان کدام تخصص مراجعه کرد؟
تشخیص و درمان بیاختیاری مدفوع بر عهده فوق تخصص گوارش است. زمانی که این بیاختیاری با علائم کم‌آبی، درد شدید، خون‌ریزی در مدفوع، مدفوع سیاه و تخلیه چرک روده همراه شود، وقت مراجعه به پزشک است.
دکتر گوارش علت ناتوانی بیمار در کنترل مدفوع را به‌سرعت ریشه‌یابی میکند و با تخصصی که درزمینۀ بیماری‌های گوارشی دارد، بهترین برنامه درمانی را آغاز میکند. این بیماری درمان‌پذیر و البته عودکننده است. بنابراین اهمیت مراجعات به‌موقع به مطب پزشک و پیگیری منظم روند درمان را دست‌کم نگیرید.
اگر نیاز به مشاوره با پزشک دارید، می‌توانید با استفاده از پلتفرم نوبت دهی دکتردکتر، نوبت بهترین متخصصان ایران را آنلاین ثبت کنید. اگر هم نیاز به مشاوره پزشکی فوری دارید، از سرویس ویزیت متنی یا تلفنی دکتردکتر استفاده کنید.
منابع:
niddk.nih.gov
mayoclinic.org
my.clevelandclinic.org
fascrs.org
healthdirect.gov.au
