شپش موی سر و علت و علائم آن را بهتر بشناسیم + درمان

آیا شپش باعث ریزش مو می‌شود؟ در فصل تابستان میزان آلودگی افراد و کودکان به شپش موی سر افزایش پیدا می‌کند. در این مقاله از مجله دکتردکتر به بررسی کامل شپش موی سر و روش‌های تشخیص و درمان آن پرداختیم؛ با ما همراه باشید.

شپش موی سر موجود آزاردهنده‌ای است ولی در عین حال این موجود خطرناک نبوده و منجر به پخش شدن بیماری نخواهد شد. ابتلا به آلودگی شپش سر به این معنی نیست که فرد بهداشت فردی را رعایت نکرده و یا در محیط آلوده زندگی می‌کند. شپش سر هیچگونه عفونت باکتریایی یا ویروسی را با خود حمل نمی‌کند.

شپش موی سر چیست؟

شپش موی سر حشرات کوچک بدون بالی هستند که در میان موهای سر انسان‌ها زندگی کرده و از خون کف سر آن‌ها تغذیه می‌کنند. شپش موی سر مشکل شایعی در میان انسان‌ها به خصوص کودکان است و به راحتی از فردی به فرد دیگر منتقل شده و انتشار پیدا می‌کند.

شپش به رنگ قهوه‌ای متمایل به زرد و یا تقریباً خاکستری و به اندازه‌ی دانه‌های موجود بر روی توت فرنگی است. شپش ماده، ماده‌ی چسبنده‌ای را تولید می‌کند که در نهایت باعث چسبیدن تخم شپش به ریشه‌ مو خواهد شد.

گاهی خلاص شدن از دست این حشرات کوچک با دردسرهای فراوانی همراه خواهد بود. نیش شپش می‌تواند کف سر کودکان را دچار خارش کرده و گاهی زخم ایجاد شده ناشی از این نیش منجر به عفونت خواهد شد. 

چرخه زندگی شپش موی سر

شپش تازه ۸ تا ۹ روز بعد از تخم‌گذاری شپش ماده سر از تخم بیرون می‌آورد. چیزی که در ابتدا از تخم بیرون می‌آید نابالغ بوده و نیمف (nymph) نام دارد. بعد از گذشت ۹ تا ۱۲ روز نیمف به حشره‌ بالغ تبدیل می‌شود. شپش بالغ ۳ تا ۴ هفته زنده خواهد ماند. 

چرخه‌ی زندگی شپش موی سر هر سه هفته یک بار تکرار می‌شود. شپش‌ها چندین بار در طول روز از خون کف سر تغذیه می‌کنند و تا دو روز بعد از جدا شدن از کف سر می‌توانند زنده بمانند. 

اصلی‌ترین راه ابتلا به شپش موی سر چیست؟

شپش موی سر بر کف سر می‌خزد ولی توانایی پریدن یا پرواز کردن را ندارد. معمولاً تماس مستقیم عاملی برای انتقال شپش موی سر است. شیوع آلودگی شپش موی سر در میان افراد یک خانواده و یا بین کودکان در مدرسه، کودکستان و زمین بازی بیش‌تر است. 

راه‌های انتقال شپش موی سر

انتقال غیر مستقیم آلودگی شپش سر نادر است ولی شپش می‌تواند از فردی به فرد دیگر به روش‌های زیر هم منتقل شود:

• کلاه، شال و روسری مشترک 
• برس و شانه‌ی مو 
• گیره و تل مو
• هدفون
• بالش و متکا 
• حوله‌ها 
• روکش مبل و صندلی

اگر لباس‌ها با هم در یک محل نگه‌‌داری شوند، می‌توانند عامل انتقال غیرمستقیم شپش باشند. برای مثال در مدارس و کودکستان‌ها کلاه و شال کودکان در کنار هم آویزان می‌شود و این خود می‌تواند راهی برای انتقال آلودگی باشد. حیوانات خانگی مانند سگ و گربه نقشی در انتقال و پخش کردن آلودگی شپش موی سر ندارند. 

مشکلات شپش سر

اگر کودک مبتلا به شپش سر شروع به خاراندن سر خود کند، می‌تواند زخمی بر روی کف سر خود ایجاد کند. امکان گسترش یک عفونت تازه به راحتی بر اثر زخم کف سر فراهم خواهد بود.

تخم شپش موی سر

تخم شپش موی سر نقاط کوچک زرد رنگ، قهوه‌ای متمایل به زرد و یا قهوه‌ای رنگی هستند که پیش از بیرون آمدن شپش از آن‌ها بر روی مو قابل مشاهده هستند. تخم‌ها ریشه‌ موها و نزدیک  کف سر را به عنوان محل زندگی انتخاب می‌کنند؛ چرا که درجه حرارت این منطقه برای به عمل آمدن تخم بسیار مناسب است.

تخم شپش موی سر اندکی به شوره‌‌ی سر شباهت دارد، با این تفاوت که با شانه کردن و یا تکان دادن سر از مو جدا نمی‌شود. 

مشاهده‌ تخم شپش روی ریشه‌ موی کودک، بسیار شایع‌تر از دیدن شپش موی سر در حال خزیدن است. تخم‌ها یک یا دو هفته بعد از تخم‌گذاری به عمل می‌آیند. حتی بعد از اینکه تخم‌ها به عمل آمدند، پوسته‌ی تخم باقی مانده سفید و بی‌رنگ به ریشه‌ مو متصل خواهند ماند. زمانی که مو رشد می‌کند این پوسته‌ها همراه با موی رشد کرده حرکت کرده و به این ترتیب تشخیص و مشاهده‌ی آن‌ها بسیار آسان‌تر خواهد شد. 

تشخیص رشک مرده از زنده

تخم شپش برای به عمل آمدن لازم است که در نزدیکی کف سر قرار گیرد. تخم‌هایی که در فاصله‌ی بیش از ۶ میلی‌متری از کف سر قرار داشته باشند یا زنده نیستند و یا خالی هستند. تخم‌های مشکوک برای بررسی زنده بودن احتمالی در زیر میکروسکوپ بررسی می‌شوند. وجود تخم زنده احتمال وجود آلودگی فعال را افزایش خواهد داد.

شپش موی سر بالغ و نیمف آن

درباره‌ شپش موی سر بالغ و نیمف آن باید گفت که شپش موی سر بالغ به کوچکی دانه‌ی کنجد بوده و رنگی متمایل به خاکستری یا زرد متمایل به قهوه‌ای دارد. نیمف از نوع بالغ هم کوچک‌تر بوده و یک یا دو هفته بعد از به عمل آمدن تخم‌ها به فرم بالغ تبدیل می‌شود.

نشانه‌ها و علائم شپش موی سر چیست؟

فرد مبتلا ممکن است متوجه‌ی آلودگی شپش موی سر نشود. با این همه نشانه‌ها و علائم شپش سر عبارتند از: 

• خارش؛ خارش کف سر، گردن و اطراف گوش‌ها از اصلی‌ترین علائم شپش موی سر هستند. خارش در واقع واکنشی آلرژیک به وجود حشره‌ شپش با نام علمی louse saliva است. اگر فرد برای اولین بار است که به این آلودگی مبتلا می‌شود، ممکن است که از دو تا ۶ هفته بعد از شروع آلودگی بر روی سر خود احساس خارش نداشته باشد. 

• وجود حشره بر روی کف سر؛ شپش با چشم غیر مسلح دیده می‌شود، ولی از آن‌جایی که بسیار کوچک و ریز بوده، از نور گریخته و سریع حرکت می‌کند، تشخیص آن بسیار دشوار خواهد بود. 

• وجود تخم حشره بر روی ریشه‌ی مو؛ تخم‌های این حشره به ریشه‌ مو می‌چسبند. تشخیص تخم‌ها به دلیل اینکه بسیار کوچک هستند، بسیار دشوار است. تشخیص تخم‌ها در اطراف گوش‌ها و خط موی موجود در گردن آسان‌تر از سایر مناطق است. تخم‌های خالی به مراتب آسان‌تر تشخیص داده می‌شوند؛ زیرا که این تخم‌های خالی کم‌رنگ‌تر بوده و دور از کف سر قرار دارند. با این همه اگر تخم شپش بر روی کف سر مشاهده شد، لزوماً نمی‌توان گفت که فرد آلوده شده است.

• خراشیدگی؛ زمانی که شپش موی سر اقدام به خوردن خون می‌کند، نیش این حشره موجب خراشیدگی و خارش می‌شود. در واقع پوست سر به بزاق دهانی حشره با خارش واکنش نشان می‌دهد. اما در عین حال خارش کف سر بلافاصله آغاز نمی‌شود، خارش کف سر در کودکان مختلف به درجه‌ حساسیت آن‌ها به شپش بستگی دارد.

در برخی از کودکان هفته‌ها بعد از حضور شپش، کف سر دچار خارش می‌شود. خارش کف سر برای کودکان بسیار آزاردهنده است و آن‌ها لحظات سختی را تجربه خواهند کرد. 

• برآمدگی‌های کوچک قرمز رنگ ناشی از خراشیدگی؛ برخی از کودکان در نتیجه‌ی خراشیدگی با جوش‌های آزاردهنده‌ای رو‌به‌رو خواهند شد. اگر این جوش‌ها را به شدت بخارانند، حتی منجر به عفونت باکتریایی هم خواهد شد. اطراف گردن، قسمت جلویی و پشتی آن را به دقت از جهت وجود احتمالی گره‌های تحریک‌پذیر قرمز رنگی که دارای سطحی ترک خورده یا آبدار هستند، بررسی کرده و در صورت وجود آن‌ها به پزشک مراجعه کنید. 

چطور شپش را تشخیص دهیم؟

راه تشخیصی استاندارد برای آلودگی شپش موی سر فعال در واقع تشخیص وجود نیمف زنده (تخم شپش، شفیره) یا یک شپش موی سر بالغ زنده است.

توصیه می‌شود که موی سر خیس که با نرم‌کننده‌ مو سر مرطوب شده را برای وجود این عوامل جستجو کنید. پزشک برای تشخیص به کمک یک شانه‌ی مناسب از سر تا انتهای ساقه‌ مو را شانه خواهد کرد. اگر نیمف یا شپش موی سر بالغ زنده‌ای یافت نشود، پزشک معاینه را در دومین ویزیت هم ادامه خواهد داد.

درمان شپش موی سر

پزشک معالج برای کشتن شپش‌های سر و تخم‌های آن داروهای بدون نسخه را توصیه می‌کند. این داروها شاید نتوانند تخم‌های تازه را از بین ببرند؛ بنابراین لازم است که برای از بین بردن نیمف‌ها بعد از سر از تخم در آوردن و پیش از بالغ شدن روش‌های درمانی دیگری را به کار گرفت. 

برخی از پژوهش‌ها توصیه می‌کنند که درمان دوباره ۹ روز بعد از دوره اول درمان انجام شود. پزشک معالج باید در مورد دوره‌ درمان توصیه‌های مورد نیاز را به بیمار داشته باشد. 

داروهای بدون نسخه برای درمان شپش موی سر

داروهای بدون نسخه (OTC medications) بر پایه‌ی پریترین (pyrethrin) هستند، این ماده‌ی شیمیایی از گل داودی (chrysanthemum flower) گرفته شده که از مواد سمی برای از بین بردن شپش موی سر است.

قبل از اینکه از این درمان‌ها استفاده کنید؛ موی کودک مبتلا را با شامپوی فاقد مواد نرم‌کننده بشویید. آبکشی کردن مو با سرکه‌ سفید قبل از شستن مو به حل کردن چسبی که تخم‌ها را به ریشه‌ مو متصل نگه می‌دارد، کمک بسیار زیادی می‌کند. دستورالعمل درج‌شده روی هر دارو را با دقت مطالعه کنید تا بدانید که هر دارو چه‌قدر باید روی سر باقی بماند. بعد از آن سر باید با آب گرم آبکشی شود. 

داروهای بدون نسخه عبارتند از:

• پرمترین (Permethrin): پرمترین یک نوع ماده‌ی ساخته‌شده از پریترین است. عوارض جانبی این دارو شامل قرمزی و خارش کف سر است.

• پریترین (Pyrethrin with additives) به همراه مواد افزودنی: مواد افزودنی به منظور بهبود سمی بودن ماده‌ اصلی به آن اضافه می‌شوند. عوارض جانبی این دارو قرمزی و خارش کف سر است. اگر کودک به گل داودی و یا گیاه کهنه واش (ragweed) حساسیت داشته باشد، نباید از این دارو استفاده کرد. 

داروهای تجویزی برای درمان شپش موی سر

در برخی از مناطق جغرافیایی، شپش موی سر به داروهای بدون نسخه مقاومت نشان می‌دهد. از طرفی دیگر این دسته از داروها به دلیل استفاده‌ نادرست ممکن است، منجر به نتیجه‌ مورد نظر نشوند. اگر این داروها مرتب و در فواصل زمانی مناسب به کار گرفته نشوند، نتیجه‌ مورد نظر به دست نخواهد آمد. 

در صورتی که از داروهای بدون نسخه نتیجه نگرفتید؛ پزشک احتمالاً این داروها را تجویز خواهد کرد:

• بنزیل الکل (Benzyl alcohol): این دارو برای شپش موی سر سمی نیست، ولی با محروم کردن آن‌ها از اکسیژن باعث مرگ آن‌ها خواهد شد. عوارض جانبی این دارو قرمزی و خارش کف سر است. زمانی که از این دارو برای ضدعفونی کردن تجهیزات پزشکی استفاده شد، دیده شد که تشنج و دیگر واکنش‌های شدید در نوزادان افزایش پیدا کرد. پس استفاده از بنزیل الکل برای درمان شپش سر کودکان زیر 6 ماه توصیه نمی‌شود. 

• ایور مکتین (Ivermectin): این دارو برای استفاده در کودکان ۶ ماه یا بالاتر مناسب است. این دارو ابتدا بر روی مو خشک زده شده و بعد از ده دقیقه آبکشی می‌شود.

• اسپینوساد (Spinosad): اسپینوساد برای استفاده در کودکان ۶ ماه یا بالاتر مناسب است. این دارو ابتدا بر روی مو خشک زده شده و بعد از ده دقیقه آبکشی می‌شود. این دارو قادر به کشتن شپش‌ها و تخم‌های آن‌هاست و معمولاً نیازی هم به تکرار درمان وجود ندارد.

• مالاتیون (Malathion): این دارو برای استفاده در کودکان ۶ ماه یا بالاتر مناسب است. مالاتیون ابتدا بر روی مو خشک زده شده و بعد از هشت تا دوازده دقیقه آبکشی می‌شود. در ترکیبات این دارو الکل وجود دارد، بنابراین موی آغشته به آن نباید در معرض سشوار و یا شعله‌های آتش قرار بگیرد.

• لیندان (Lindane): این شامپو عوارض جانبی شدیدی همچون تشنج را به همراه دارد و تنها زمانی مصرف می‌شود که باقی روش‌های درمانی با شکست مواجه شده باشند. از این دارو در کودکان نباید استفاده شود. سازمان غذا و داروی آمریکا مصرف این دارو را برای افراد زیر ۵۰ کیلو، زنان باردار و شیرده، افرادی با سابقه‌ تشنج و افراد مبتلا به عفونت HIV  منع کرده است.

بیشتر بخوانید: معرفی داروها و شامپوی ضد شپش

جلوگیری از انتشار شپش سر

امکان جلوگیری از انتشار شپش موی سر در کودکان مهدکودک‌ها و مدارس به دلیل تماس و نزدیکی بیش از حد وجود ندارد. از طرفی حتی امکان دارد که با مواردی که در بالا گفته شد، افراد به صورت غیر مستقیم هم به این عارضه دچار شوند. 

باید به کودکان آموخت که لباس‌های خود را بر روی لباس‌های دیگران آویزان نکنند و از چوب لباسی مخصوص خود استفاده کنند. از طرفی کودک نباید از حوله، شانه، روسری و کلاه دیگر افراد استفاده کند.

نگرانی از ابتلای احتمالی به این عارضه دلیل خوبی برای منع کودک برای شرکت در فعالیت‌های اجتماعی نیست. 

چگونه می‌توان کف سر کودک را برای بررسی وجود احتمالی شپش موی سر بررسی کرد؟

پشت گوش‌ها و اطراف پس گردن را برای وجود احتمالی شپش موی سر و تخم‌های آن به دقت بررسی کنید. وجود این حشره بر روی مژه‌ی چشم‌ها و ابرو بسیار نادر است. از آن‌جایی که تعداد نیمف‌ها و شپش موی سر بالغ زیاد نبوده و سرعت حرکت آن‌ها زیاد است، مشاهده‌ی آن‌ها بسیار سخت است.

ریشه‌ی موها در نزدیکی کف سر مکانی است که تخم شپش به آن می‌چسبد، پس این نقاط را به دقت بررسی کنید.  همانگونه که گفته شد، تخم شپش موی سر اندکی به شوره‌‌ی سر شباهت دارد، با این تفاوت که با شانه کردن و یا تکان دادن سر از مو جدا نمی‌شود. برای بررسی دقیق‌تر کف سر می‌توانید از ذره‌بین یا نور چراغ قوه استفاده کنید. 

بهترین راه برای بررسی موها، استفاده از شانه‌ای با دندانه‌های ظریف بر روی موی خیس است. بعد از اینکه با مایع نرم‌کننده به خوبی مو را مرطوب کردید، موهای ناحیه‌ی کوچکی از سر را شانه کرده و به دنبال شپش موی سر و یا تخم آن بر روی دندانه‌های شانه باشید. می‌توانید شانه را با یک دستمال یا حوله تمیز کرده و به این ترتیب تشخیص شپش احتمالی هم آسان‌تر خواهد شد. 

اگر کودک شما سر خود را به شدت می‌خاراند ولی شما بر روی سر کودک شپش مشاهده نمی‌کنید، برای بررسی دقیق‌تر به پزشک مراجعه کنید. شما می‌توانید سوالات خود درباره‌ی شپش موی سر در کودکان و بزرگسالان را با پزشکان دکتر دکتر مطرح کنید. کافیست از قسمت نظردهی در پایین همین صفحه اقدام کنید. به سوالات شما در کوتاهترین زمان ممکن پاسخ داده خواهد شد.

چه کسانی بیشتر به شپش موی سر مبتلا می‌شوند؟

از آن‌جایی که تماس مستقیم سر به سر یکی از عوامل اصلی انتقال آلودگی شپش است؛ خطر ابتلای کودکانی که با هم به مدرسه می‌روند و یا در زمین بازی مشغول بازی‌های گروهی هستند، بیش‌تر است. در آمریکا کودکان در سنین پیش دبستانی بیش از کودکان سنین راهنمایی به این عارضه مبتلا می‌شوند. 

برای درمان شپش موی سر چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

اگر خود و یا فرزند شما مشکوک به آلودگی شپش موی سر هستید؛ قبل از شروع درمان شپش موی سر به پزشک مراجعه کنید. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از کودکان در صورتی که به آلودگی فعال مبتلا نشده باشند، تنها با مصرف داروهای بدون نسخه و یا با روش‌های خانگی درمان شپش موی سر به سرعت درمان می‌شوند.

عواملی که غالباً با شپش موی سر اشتباه گرفته می‌شوند، عبارتند از:

• تخم مرده و خالی ناشی از آلودگی قبلی به شپش موی سر 
• شوره‌ سر 
• بقایای مواد استفاده شده به عنوان شوینده و یا حالت‌دهنده‌ مو 
• بافت موی مرده بر روی ریشه‌ مو
• بافت خراشیده شده و آلوده 
• دیگر حشرات کوچکی که در مو یافت می‌شوند

سخن آخر

شپش موی سر حشرات کوچکی هستند که از خون کف سر انسان تغذیه می‌کنند. آلودگی تهاجمی شپش سر بیش‌تر کودکان را درگیر می‌کند، این حشره مستقیماً از موی یک شخص به موی شخص دیگر منتقل می‌شود.

تخم شپش معمولاً در فاصله‌ای ۴ میلیمتری از کف سر به ریشه‌ مو می‌چسبد، در واقع این محیط دمای مناسبی را برای تخم به عمل می‌آورد تا بتواند به خوبی به عمل بیاید.

برای درمان شپش سر از داروهای بدون نسخه و یا داروهای تجویزی استفاده می‌شود. برای اینکه شپش سر به خوبی درمان شود و این حشره‌ها و تخم‌های تولید شده توسط آن‌ها از کف سر جدا شوند؛ باید دستورالعمل‌های درمانی به خوبی رعایت و انجام شوند.

یک سری درمان‌های خانگی برای رهایی از آلودگی شپش سر نیز وجود دارد که تاکنون شواهدی علمی مبنی بر موثر بودن این درمان‌ها به دست نیامده است.

وجود شپش موی سر در افراد نشان‌دهنده‌ عدم رعایت بهداشت فردی نیست. شپش برای ادامه‌ حیات خود نیاز به خون دارد و این خون را هم از فرد تمیز و هم از فرد کثیف می‌تواند دریافت کند. زمانی که فرد متوجه‌ وجود شپش موی سر می‌شود؛ بهتر است که بلافاصله و پیش از پخش شدن و انتقال آن به فرد دیگر بلافاصله آن را درمان کند.

منابع: 

mayoclinic

kidshealth.org