انواع اختلال فوبیا و راههای درمان آن
گاهی پیش آمده که در شرایطی که برای دیگران عادی است، بترسید و از بودن در آن موقعیت حذر کنید؟ شاید تعریف ساده فوبیا همین باشد. فوبیا یکی از حالات اختلال اضطراب است که شخص را درست سر بزنگاه گرفتار میکند و با سلاح ترس، به سراغش میآید؛ حالتی که حالا خیلی از ما گرفتارش شدهایم. زمانی که فردی فوبیا داشته باشد، زندگی خود را طوری پایه ریزی میکند که به نوعی از موقعیتهایی که خطرناک میپندارد، دور باشد. خطری که فرد احساس میکند بسیار بالاتر از خطری است که منبع خطر تولید میکند.
اما دقیقا فوبیا یا هراسزدگی چیست و چرا به وجود میآید؟ انواع مختلف فوبیا چیست و چه نام دارد؟ علت به وجود آمدن فوبیا و درمان آن چیست؟ در این مقاله از مجله دکتردکتر به این سوالت پاسخ خواهیم داد، با ما همراه باشید.
فوبیا چیست؟
فوبیا (phobia) نوعی اختلال اضطرابی است که باعث میشود شخص در هنگام قرار گرفتن در موقعیتهای خاص، هنگام برخورد با موجودات زنده یا اشیا به راحتی تحریک شده و نوعی ترس فزاینده را تجربه کند.
از نظر بسیاری فوبیا نوعی ترس اغراق شده و غیر منطقی است. واژهی فوبیا معمولاً به ترس ناشی از یک عامل تحریک کننده اطلاق میشود. هراس زدگی نوعی اختلال روانی قابل تشخیص توسط روان درمانگر است. شخص در هنگام مواجه با منبع فوبیا نوعی ناراحتی فزاینده را تجربه میکند. همین مسئله از اینکه فرد به صورت طبیعی عمل کند جلوگیری کرده و برخی اوقات منجر به وحشت زدگی یا حمله پانیک (panic attacks.) خواهد شد. در ایالات متحدهی آمریکا، تقریباً ۱۹ میلیون نفر به فوبیا دچار هستند.
با این همه چندین نوع فوبیا توسط انجمن روانپزشکی آمریکا شناسایی شده است که در ادامه به بررسی آنها میپردازیم:
فوبیا خاص
نوعی ترس شدید، غیر طبیعی نسبت به یک عامل محرک. فوبیاهای خاص تخت عنوان فوبیاهای ساده شناخته میشوند و به دلایل خاصی رخ میدهند که ممکن است در زندگی روزمره ما همیشه رخ ندهند. ترس از مار از آن جمله است که زندگی روزمرهی ما را به یک شیوه مشخص تحت تأثیر قرار نمیدهد.
فوبیا اجتماعی
در این نوع اختلال فرد تصور میکند که در محیطهای اجتماعی مدام در معرض تحقیر و قضاوت دیگران قرار دارد. افراد مبتلا به این اختلال در جمعهای شلوغ دچار ترس فزاینده ای میشوند و این مسئله با خجالتی بودن بسیار متفاوت است.
آگورافوبیا
آگورافوبیا (Agoraphobia) یا برزن هراسی (بازار هراسی) ترس از موقعیتهایی است که فرار از آنها برای شخصی که دچار ترس و وحشت شده است و البته برای او بسیار سخت و دشوار است. برای مثال در این حالت بودن در آسانسور و یا در محیط خارج از خانه برای فرد بسیار سخت و دشوار است. این عارضه با ترس بودن در فضاهای باز اشتباه گرفته میشود، اما معمولاً در محیطهای کوچکی همچون آسانسور و یا وسایل حمل و نقل عمومی رخ میدهد. افراد مبتلا به این اختلال بیشتر از سایرین احتمال دارد که حمله پانیک یا وحشت زدگی را تجربه کنند.
اضطراب اجتماعی و برزن هراسی تحت عنوان فوبیاهای پیچیده دسته بندی میشوند و عوامل محرک آنها کمتر قابل شناسایی هستند. افراد مبتلا به این نوع فوبیاها به سختی میتوانند از عوامل محرک همچون خروج از خانه و بودن در محیطهای شلوغ دوری کنند.
زمانی که شخص شروع به دوری کردن از منشأ ترس خود میکند، فوبیا قابل تشخیص میشود. این حالت بسیار شدیدتر از واکنش ترش معمول است. افراد مبتلا به فوبیا یک نیاز مقاومت ناپذیر برای پرهیز از عوامل محرک اضطراب خود دارند.
فوبیا پیچیده
در این نوع فوبیا سلامتی شخص به طور خاص تحت تاثیر قرار می گیرد. برای مثال، افرادی که آگورافوبیا را تجربه میکنند، ممکن است گروه دیگری کرونای مرتبط را هم تجربه کنند. این فوبیاها شامل مونو فوبیا یا ترس از تنها ماندن، یا کلاستروفوبیا یا ترس گیر کردن در فضاهای بسته باشد. در موارد شدیدتر افراد مبتلا به آگورافوبیا به ندرت خانههای خود را ترک میکنند.
علائم فیزیکی و جسمانی فوبیا چیست؟
فرد مبتلا به فوبیا علائم و نشانههای زیر را تجربه میکند. این علائم در میان بسیاری از انواع فوبیا مشترک هستند:
- احساس اضطراب غیر قابل کنترل در مواجه با منبع ترس
- احساس دوری کردن از منبع ترس به هر قیمتی
- ناتوانی از عملکرد صحیح در هنگام مواجه با عوامل تحریک کننده
آگاه بودن به اینکه ترس غیر معمول و اغراق شده بوده و ترکیبی از ناتوانی کنترل احساسات است.
فرد هنگام مواجه با چیزی که منجر به فوبیای او میشود، اضطراب شدید و احساس وحشت فزآیندهای را تجربه خواهد کرد. اثرات فیزیکی این احساسات شامل:
- تعریق زیاد
- تنفس غیر طبیعی
- ضربان قلب بالا
- لرزش
- تب و لرز
- احساس خفگی
- درد سینه و احساس گرفتگی در سینه
- حس پرواز پروانه ها در شکم (حسی جسمی در انسان است که حس شلوغی در معده است و ناشی از افت جریان خون به این عضو میباشد. این اتفاق نتیجه ترشح آدرنالین در یک پاسخ جنگ یا گریز است، که به افزایش ضربان قلب و فشار خون میانجامد و در نتیجه باعث ارسال شدن خون بیشتر به ماهیچهها میشود)
- احساس سوزن سوزن شدن دست و پا
- خشکی دهان
- گیجی و توهم
- تهوع
- سرگیجه
- سردرد
احساس اضطراب حتی با فکر کردن به جسمی که باعث فوبیا میشود هم ایجاد میشود. در کودکان کم سن و سالتر، والدین متوجه گریه کودکان و یا قایم شدن آنها پشت پاهای والدین در هنگام مواجه با جسم مورد نظر خواهند شد.
انواع فوبیا
شایعترین انواع فوبیا در ایالات متحدهی آمریکا عبارتند از:
- تنگنا هراسی یا کلاستروفوبیا (Claustrophobia)؛ ترس بودن در فضاهای سرپوشیده و کوچک
- فوبیا پرواز (Aero phobia)؛ ترس از پرواز با هواپیماها
- عنکبوت هراسی (Arachnophobia)؛ ترس از عنکبوت
- فوبیا رانندگی (Driving phobia)؛ ترس از رانندگی
- فوبیا استفراغ (Emetophobia)؛ ترس از استفراغ
- فوبیا خونریزی (Erythrophobia)؛ ترس از خونریزی
- خودبیمارانگاری یا هیپوکندریا (Hypochondria)؛ ترس از بیمار شدن
- آب هراسی (Aquaphobia)؛ ترس از آب
- ارتفاع هراسی (Acrophobia)؛ ترس از ارتفاع
- فوبیا خون؛ جراحت و تزریق
- فوبیا پله برقی (Escalaphobia)
- فوبیا تونل (Tunnel phobia)
- حیوان هراسی (Zoophobia)
گاهی فوبیا دلیل خاصی ندارد اما گاهی تغییرات اجتماعی، لیست احتمالی فوبیاها را تغییر خواهد داد. برای مثال نوموفوبیا (nomophobia) ترس بودن بدون گوشی موبایل یا کامپیوتر است. در واقع این نوع فوبیا نوعی ترس پاتولوژیک دور بودن از تکنولوژی است.
علت فوبیا
شروع فوبیا بعد از ۳۰ سالگی چندان رایج نیست و در بسیاری از موارد فوبیا در طی دوران کودکی، سالهای نوجوانی و یا اوایل بزرگسالی آغاز میشود. انواع فوبیا به دلیل یک تجربه استرس آور، رویدادی ترسناک و یا به علت داشتن پدر و مادری مبتلا به فوبیا که کودک از آنها یاد میگیرد، رخ میدهد.
فوبیا خاص
این نوع از فوبیا معمولاً قبل از سن ۴ تا ۸ سالگی ایجاد میشود و در برخی از موارد نتیجهی یک تجربهی منجر به آسیب است. برای مثال تنگنا هراسی میتواند با گذشت زمان پیشرفت کند و محصول یک تجربهی ناخوشایند بودن در فضاهای سرپوشیده و تنگ در دوران کودکی باشد.
فوبیاهایی که در طی دوران کودکی ایجاد میشوند هم نتیجهی مشاهدهی فوبیا و ترس دیگر اعضای خانواده هستند. کودکی که مادرش عنکبوت هراسی دارد، بیشتر از سایر کودکان در معرض ابتلا به همان نوع از فوبیا قرار دارد.
فوبیا پیچیده
برای اینکه مشخص شود که چرا فرد به آگورا فوبیا یا اضطراب اجتماعی دچار میشود، باید تحقیقات بیشتری انجام شود. پژوهشگران در حال حاضر معتقدند که فوبیا پیچیده نتیجهی ترکیبی از تجربیات رخ داده در زندگی، شیمی مغز و ژنتیک است.
همچنین این نوع از فوبیا میتواند بازتابی از عادتهای اولیه انسانی و بازماندهی زمانهایی باشد که انسان مدتهای بیشتری را در فضاهای باز به سر میبرد و به نسبت جهان امروز در معرض تهدیدات و خطرات بیشتری قرار داشت.
مغز در زمان فوبیا چگونه عمل میکند؟
برخی از مناطق خاص مغز وقایع خطرناک و یا مرگبار را ذخیره و یاد آوری میکنند. اگر شخص بعدها در زندگی با شرایط و رویداد مشابهی روبهرو شود، این بخشهای مغز آن واقعه استرسآور را دوباره و بیش از چند بار به شخص یاد آوری خواهند کرد و همین باعث میشود که بدن همان واکنش را دوباره تجربه کند.
در یک فوبیا، بخشهایی از مغز که با ترس و استرس مرتبط هستند، به صورت مداوم وقایع ترسناک پیش آمده را یاد آوری خواهند کرد. تحقیقات نشان میدهد که فوبیا اغلب به آمیگدال که پشت غده هیپوفیز قرار دارد مرتبط است. آمیگدال ترشح هورمون جنگ و گریز را تحریک میکند. در این شرایط مغز و بدن برای مقابله با حالت استرس آماده میشوند.
راههای درمان فوبیا
فوبیا تا حدود بسیار زیادی قابل درمان است و افرادی که با آنها درگیر هستند تا حدود زیادی به مشکل خود آگاه هستند. همین موضوع کمک میکند تا تشخیص بهتر انجام شود. صحبت کردن با روانشناس در تهران و دیگر شهرها یا روانپزشک اولین قدم برای درمان فوبیایی است که پیش از این تشخیص داده شده است.
اگر فوبیا باعث ایجاد مشکلات شدید نشده باشد، دوری کردن از منبع ترس به کنترل آن کمک خواهد کرد. بسیاری از افراد مبتلا به نوع خاصی از فوبیا به دنبال درمان نیستند با وجود اینکه این ترسها معمولاً قبل کنترل هستند. دوری از کردن از عوامل تحریک کنندهی برخی از فوبیاها ممکن نیست، این موضوع به خصوص در مورد فوبیا پیچیده صادق است. در این موارد، صحبت کردن با متخصص بهداشت روانی اولین قدم برای بهبودی خواهد بود
بسیاری از فوبیاها با درمان مناسب قابل درمان هستند. یک درمان واحد که برای همه افراد مبتلا به فوبیا موثر باشد، وجود ندارد. هر درمان باید به شیوهی موثری برای هر فرد تنظیم شود تا موثر باشد.
پزشک، روانشناس یا روانپزشک ممکن است رفتار درمانی، دارو و یا ترکیبی از این دو را انجام دهند. هدف از درمان کم کردن ترس و اضطراب و کمک به افراد برای کنترل واکنش به عوامل ایجاد کنندهی فوبیا است.
دارو
داروهای زیر برای درمان فوبیا موثر هستند:
مسدودکنندههای بتا
این مواد به کاهش علائم فیزیکی اضطراب که در فوبیا هم دیده میشوند، کمک میکنند. عوارض جانبی این داروها، شامل ناراحتی معده، خستگی و سردی انگشتان است.
داروهای ضد افسردگی
بازدارندههای جذب سروتونین (Serotonin reuptake inhibitors) معمولاً برای افرادی که به فوبیا مبتلا هستند تجویز میکنند. این داروها روی سطح سروتونین مغز اثر گذاشته و در نهایت باعث خلق و خو و رفتار بهتر میشوند. در ابتدا این داروها باعث حالت تهوع، مشکلات خواب و سردرد میشوند.
اگر این داروها موثر نباشند، پزشک بازدارندههای مونوآمین اکسیداز (monoamine oxidase inhibitor (MAOI)) را برای درمان اضطراب اجتماعی تجویز خواهد کرد. افرادی که این نوع از دارو را مصرف میکنند، مجبور به پرهیز از مصرف گروهی از غذاها هستند. عوارض جانبی شامل سرگیجه، ناراحتی معده، بی قراری، سردرد و بیخوابی خواهد بود.
مصرف داروهای ضد افسردگی تری سیکلیک (tricyclic antidepressant (TCA))، همچون کلومیپرامین (clomipramine)، به بهبود علائم فوبیا کمک خواهد کرد. عوارض جانبی اولیه شامل بی خوابی، تاری دید، یبوست، مشکلات دفع ادرار، ضربان قلب نامنظم، خشکی دهان و لرزش دست است.
مسکنها (Tranquilizers)
بنزودیازپین (Benzodiazepines) مثالی از مسکنهایی است که برای درمان فوبیا تجویز میشود. این دارو ممکن است به کاهش علائم افسردگی کمک کند. افرادی با سابقه اعتیاد به الکل نباید از این داروها مصرف کنند.
در سال ۲۰۲۰ سازمان غذا و داروی آمریکا در مورد این دارو هشدار داد. مصرف این داروها منجر به وابستگی فیزیکی شده و ترک آن حتی ممکن است فرد را با خطر مرگ رو به رو کند. ترکیب این دارو با الکل، مواد مخدر و دیگر ترکیبات مشابه منجر به مرگ خواهد شد. بنابراین اجرای دقیق گفتههای پزشک در هنگام مصرف این دارو بسیار حائز اهمیت است.
رفتار درمانی
برای درمان فوبیا به این روش شیوههای مختلفی وجود دارد:
حساسیت زدایی (Desensitization)
درمان از راه مواجهه (exposure therapy) به افراد مبتلا به فوبیا کمک میکند تا پاسخ خود به منبع فوبیا را تغییر دهند. این افراد کم کم در معرض منبع ترس خود قرار میگیرند. برای مثال برای افراد مبتلا به ترس از پرواز ممکن است کارهای زیر انجام شود:
- در ابتدا به پرواز فکر کنند
- روان درمانگر به این افراد تصویری از هواپیما را نشان خواهد داد
- فرد به فرودگاه برده خواهد شد
- فرد در کابین آموزشی پرواز قرار خواهد گرفت
- در نهایت فرد در پرواز واقعی قرار میگیرد.
درمان رفتاری- شناختی (Cognitive behavioral therapy)
پزشک، رواندرمانگر یا روانشناس به فرد کمک میکند تا منبع فوبیا خود را شناخته و به آن واکنش مناسب را بدهد. این کار باعث میشود که فرد بهتر با شرایط کنار بیاید. برای مثال، این روش درمانی به فرد یاد میدهد که برای کنترل احساسات و افکار خود با فوبیا رو به رو شود.
فوبیا قرارگرفتن در موقعیتی پیچیده است که با تسلط و درمان بهتر میشود!
فوبیا هراسی پیچیده با الگوریتمی پویاست، گاهی نمیتوان زمانبندی خاصی برای وقوعش متصور شد. البته همانطور که گفتیم، درمان دارد و حل شدنی است. تردید دارید؟ با دریافت نوبت دکتر برای وقت مشاوره از پلتفرم دکتردکتر شک خود را به یقین تبدیل کنید.
در انتها اگر سوالی در این رابطه دارید، میتوانید از مشاور سلامتی دکتردکتر بپرسید.
منبع: