علت حالت تهوع و استفراغ چیست؟

علت حالت تهوع و استفراغ می‌تواند از یک مشکل ساده مثل خوردن غذای ناسالم تا بیماری‌های جدی مانند مشکلات مغزی یا انسداد روده متغیر باشد. تهوع احساسی ناخوشایند در معده یا گلو است که گاهی به استفراغ منجر می‌شود، درحالی‌که استفراغ تخلیه ناگهانی محتویات معده از طریق دهان است. شناخت دقیق علت حالت تهوع و استفراغ برای درمان مناسب و جلوگیری از عوارض احتمالی بسیار مهم است.

در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر، علل شایع و جدی این عارضه، تفاوت‌های این علائم در گروه‌های سنی مختلف، روش‌های درمان و پیشگیری را بررسی کرده‌ایم.

در انتها، اگر سوالی دارید در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ خواهد داد.

تهوع و استفراغ چیست؟

تهوع و استفراغ، دو علامت شایع در بسیاری از بیماری‌ها هستند، اما با یکدیگر تفاوت دارند. در ادامه به تعریف هر یک و تفاوت میان آن‌ها پرداخته می‌شود تا بهتر بتوان علت حالت تهوع و استفراغ را بررسی کرد.

تعریف تهوع

تهوع یک احساس ناراحت‌کننده در معده یا گلو است که اغلب با حس نیاز به استفراغ همراه می‌شود. این حالت می‌تواند خفیف باشد و خودبه‌خود برطرف شود یا شدید باشد و با علائم دیگری مثل سرگیجه یا تعریق همراه شود. تهوع معمولا نتیجه تحریک سیستم گوارش یا مرکز استفراغ در مغز است که به محرک‌های مختلفی مانند غذا، دارو یا استرس واکنش نشان می‌دهد.

تعریف استفراغ

استفراغ فرآیند خروج غیرارادی و ناگهانی محتویات معده از طریق دهان یا گاهی بینی است. این عمل توسط مرکز استفراغ در مغز که در بصل‌النخاع قرار دارد، کنترل می‌شود. استفراغ می‌تواند واکنشی به محرک‌های گوارشی، عصبی یا حتی روانی باشد.

تفاوت بین تهوع و استفراغ

تهوع یک احساس ذهنی است و همیشه به استفراغ منجر نمی‌شود. اما استفراغ معمولا با تهوع همراه است. از سوی دیگر، تهوع می‌تواند برای مدت طولانی ادامه داشته باشد، درحالی‌که استفراغ معمولا یک رویداد لحظه‌ای است. این نشانه‌ها می‌توانند از یک مشکل ساده و گذرا شروع شوند و تا یک وضعیت جدی که نیاز به توجه پزشکی فوری دارد، پیش بروند. در جدول زیر، به عمده تفاوت‌های تهوع و استفراغ پرداخته‌ایم:

درکل تهوع و استفراغ هرچند ناخوشایند هستند، اما معمولا از یک مشکل گذرا و قابل درمان نشات می‌گیرند. با این حال، شناخت علت حالت تهوع و استفراغ و دانستن اینکه چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد، بسیار مهم است.

علل رایج تهوع و استفراغ

علت حالت تهوع و استفراغ می‌تواند بسیار متنوع باشد، از جمله مشکلات جسمی، اختلالات گوارشی، شرایط روانی یا عوامل محیطی. در جدول زیر به مهم‌ترین این علل پرداخته‌ایم:

در ادامه، رایج‌ترین علل تهوع و استفراغ را به تفصیل بررسی می‌کنیم:

مشکلات گوارشی

بسیاری از موارد تهوع و استفراغ ریشه در اختلالات دستگاه گوارش دارند. رایج‌ترین مشکلات گوارشی که علت حالت تهوع و استفراغ هستند همچون درد سمت راست شکم، شامل موارد زیر می‌شوند:

مسمومیت غذایی

مسمومیت غذایی زمانی رخ می‌دهد که فرد غذا یا آب آلوده به باکتری‌ها، ویروس‌ها یا سموم مصرف کند. تهوع و استفراغ معمولا از علائم اولیه مسمومیت غذایی هستند که برای دفع مواد مضر از بدن و معمولا چند ساعت تا چند روز پس از مصرف ماده غذایی آلوده اتفاق می‌افتند. علائم دیگر مسمومیت شامل درد شکم، اسهال، تب و بی‌حالی می‌شوند.

سوءهاضمه

سوءهاضمه به احساس سنگینی، نفخ یا ناراحتی پس از غذا خوردن گفته می‌شود. این وضعیت ممکن است منجر به تهوع شود، به‌خصوص زمانی که فرد سریع غذا خورده یا غذای سنگین مصرف کند. علائم دیگر این بیماری شامل سوزش سردل، احساس سیری زودهنگام و آروغ زیاد می‌شوند.

رفلاکس معده به مری

در این بیماری، اسید معده به سمت مری بازمی‌گردد و باعث تحریک انتهای مری می‌شود. این حالت، تهوع، سوزش سردل و گاهی حتی استفراغ ایجاد می‌کند. طعم ترش در دهان و سرفه مزمن از دیگر علائم رفلاکس معده هستند. این اختلالات گوارشی با ایجاد تحریک در معده و دستگاه عصبی خودکار، احساس تهوع و حتی استفراغ را برمی‌انگیزند.

عفونت‌ها

عفونت‌های ویروسی، خصوصا ویروس‌هایی که معده و روده را هدف قرار می‌دهند، مانند نورویروس یا روتاویروس، یکی از علت حالت تهوع و استفراغ هستند. در این شرایط، فرد علاوه‌بر تهوع ممکن است دچار اسهال، تب، درد شکم و بی‌حالی شود. این نوع عفونت‌ها معمولا از طریق غذا، آب یا تماس با فرد آلوده منتقل می‌شوند و به‌طور شایع علت اسهال و استفراغ کودکان و سالمندان به‌شمار می‌رود.

از سوی دیگر، در برخی موارد آنفولانزا نیز می‌تواند با علائم گوارشی ظاهر شود. اگرچه آنفولانزا معمولا با تب، گلودرد و بدن‌درد شناخته می‌شود، اما برخی از افراد، به‌ویژه کودکان، ممکن است دچار تهوع و استفراغ هم شوند. علت حالت تهوع و استفراغ در سرماخوردگی معمولا مبارزه بدن با ویروس است و اینکه سیستم ایمنی واکنش شدیدتری نشان می‌دهد. گلودرد استرپتوکوکی هم می‌تواند از دیگر بیماری‌ها و علل عفونی تهوع و استفراغ باشد.

بارداری (تهوع صبحگاهی)

یک علت حالت تهوع و استفراغ صبحگاهی، به‌ویژه در زنان، دوران بارداری است. در سه‌ماهه نخست بارداری، بسیاری از زنان حالت تهوع خفیف تا شدید را تجربه می‌کنند که معمولا به آن «تهوع صبحگاهی» گفته می‌شود؛ اگرچه ممکن است در هر زمانی از روز رخ دهد. علت این حالت، افزایش سطح هورمون‌ها در بدن زن باردار است که تاثیر مستقیمی بر مرکز تهوع در مغز می‌گذارد. این نوع تهوع معمولا بدون استفراغ همراه است، اما در موارد شدید می‌تواند به استفراغ مکرر منجر شود و نیاز به درمان پزشکی داشته باشد.

تهوع بارداری عموما از هفته‌های نخست شروع شده و تا هفته ۱۲ تا ۱۴ کاهش می‌یابد. همچنین تهوع و استفراغ در بارداری (به‌خصوص در سه ماهه سوم) می‌تواند از علائم سندرم هلپ باشد.

بیماری حرکت (ماشین‌زدگی یا دریازدگی)

بیماری حرکت یا “Motion Sickness” زمانی رخ می‌دهد که مغز از حواس مختلف بدن مانند چشم و گوش داخلی، پیام‌های متناقضی دریافت می‌کند. مثلا هنگام رانندگی یا سفر با کشتی، فرد حرکت خودرو را حس می‌کند ولی چشم او همه چیز را ساکن می‌بیند. این تضاد باعث تحریک مرکز تهوع در مغز می‌شود. علائم این حالت معمولا شامل تهوع، سرگیجه، عرق سرد، خستگی و گاهی استفراغ است.

افرادی که سابقه میگرن دارند یا کودکان بیشتر در معرض این مشکل هستند. بیماری حرکت می‌تواند با مصرف داروهای ضدتهوع یا اقدامات پیشگیرانه مانند نگاه‌کردن به افق کاهش یابد.

استرس و اضطراب

تهوع یکی از واکنش‌های رایج بدن به استرس و اضطراب روانی است. مغز و دستگاه گوارش از طریق شبکه عصبی پیچیده‌ای به‌نام سیستم عصبی روده‌ای با یکدیگر در ارتباط هستند. زمانی که فرد دچار اضطراب شدید، استرس امتحان، سخنرانی یا موقعیت‌های ترسناک می‌شود، این ارتباط به شکل غیرعادی تحریک شده و ممکن است تهوع بروز کند.

در برخی موارد، افراد حتی دچار استفراغ ناشی از اضطراب می‌شوند. این حالت بیشتر در افرادی دیده می‌شود که مستعد مشکلات عصبی‌اند یا به اختلالات اضطرابی مبتلا هستند.

مصرف داروها (عوارض جانبی برخی داروها)

بسیاری از داروها، به‌عنوان یکی از عوارض جانبی ممکن است علت حالت تهوع و استفراغ باشند. این حالت می‌تواند ناشی از تحریک معده توسط دارو یا تاثیر آن بر سیستم عصبی مرکزی باشد. داروهای شایع که می‌توانند علت سرگیجه و تهوع ناگهانی یا حالت تهوع و استفراغ باشند، عبارتند از:

• داروهای شیمی‌درمانی
• مسکن‌های قوی (مانند مرفین و کدئین)
• آنتی‌بیوتیک‌ها
• مکمل‌های آهن
• برخی داروهای فشار خون یا ضدافسردگی

معمولا تهوع دارویی پس از چند ساعت از مصرف دارو ظاهر می‌شود و شدت آن بسته به نوع دارو، دوز و وضعیت بدنی فرد متغیر است. در مواردی پزشک با تغییر دارو یا دوز مصرفی می‌تواند این مشکل را کنترل کند.

پرخوری یا خوردن غذای ناسازگار

مصرف بیش از اندازه غذا یا ترکیب غذاهایی که با هم سازگار نیستند، می‌تواند معده را تحت فشار قرار دهد. به‌همین‌خاطر، این اتفاق به‌عنوان یکی از رایج‌ترین علت حالت تهوع و استفراغ مطرح است. غذاهای چرب، شیرین یا ادویه‌دار در حجم بالا می‌توانند فرآیند هضم را کند کرده و احساس سنگینی و نفخ به‌وجود آورند. در چنین شرایطی، معده ممکن است با ارسال پیام به مغز، تلاش کند تا بخشی از محتویات خود را تخلیه کند. پرخوری همچنین ممکن است با آروغ زدن، دل‌پیچه و کاهش اشتها همراه باشد. 

علل جدی و نیازمند مراجعه پزشکی

تهوع و استفراغ معمولا دلایل ساده و موقتی دارند، اما در برخی موارد می‌توانند نشانه‌هایی از بیماری‌های جدی باشند که نیاز به ارزیابی فوری پزشکی دارند. 

براساس مطالعات منتشر شده در وب‌سایت مدرسه پزشکی جان هاپکینز آمریکا،

تهوع و استفراغ مداوم یا همراه با علائم غیرعادی مانند خون در استفراغ یا درد شدید شکم، می‌توانند نشانه‌ای از یک بیماری جدی باشند که نیاز به بررسی فوری دارد.

میگرن

افرادی که از میگرن‌های شدید رنج می‌برند، اغلب همراه با درد نبض‌دار در یک طرف سر، دچار تهوع و گاهی استفراغ هم می‌شوند. این حالت می‌تواند به‌قدری شدید باشد که فرد حتی نتواند چیزی بخورد یا نور و صدا را تحمل کند.

انسداد روده

از جدی‌ترین علت حالت تهوع و استفراغ می‌توان به انسداد روده اشاره کرد که معمولا با درد شکمی، نفخ شدید، عدم دفع گاز یا مدفوع و گاهی اتساع شکم همراه می‌شود. این وضعیت اورژانسی است و در صورت عدم درمان سریع می‌تواند به عفونت، نکروز روده و مرگ منجر شود.

مننژیت

از جمله بیماری‌های خطرناک دیگر، مننژیت یا التهاب پرده‌های مغزی است که با تب بالا، سردرد شدید، تهوع، استفراغ، سفتی گردن و حساسیت به نور ظاهر می‌شود. این بیماری عفونی نیازمند درمان سریع با آنتی‌بیوتیک یا داروهای ضدویروسی است. همچنین آسیب مغزی ناشی از ضربه یا تصادف ممکن است منجر به افزایش فشار داخل جمجمه شده و تهوع و استفراغ ایجاد کند؛ به‌ویژه اگر با بیهوشی، گیجی یا اختلال در گفتار همراه باشد، باید به‌سرعت ارزیابی شود.

سکته یا تومور مغزی

سکته مغزی یا تومور مغزی نیز از جمله مهم‌ترین علت حالت تهوع و استفراغ ناگهانی و شدید هستند، به‌ویژه اگر با علائمی مانند اختلال در تعادل، تاری دید، بی‌حسی یک طرف بدن، سردرگمی یا تغییر ناگهانی در سطح هوشیاری همراه باشند.

در بعضی از این موارد، تشخیص و درمان سریع علت حالت تهوع و استفراغ یا علت حالت تهوع و سرگیجه می‌تواند جان بیمار را نجات دهد. در نتیجه توجه به عامل اصلی تهوع یا استفراغ در این مورد اهمیت ویژه پیدا می‌کند.

تهوع و استفراغ در کودکان

کودکان به دلیل سیستم گوارش و ایمنی حساس‌تر، بیشتر در معرض تهوع و استفراغ هستند. علل شایع شامل این موارد می‌شود:

• عفونت‌های ویروسی: گاستروانتریت ویروسی (مثل نوروویروس یا روتاویروس) شایع‌ترین علت است که با اسهال و استفراغ، تب و بی‌حالی در کودکان همراه است.
• مسمومیت غذایی: خوردن غذای آلوده می‌تواند به سرعت باعث استفراغ شود.
• حساسیت غذایی: عدم تحمل لاکتوز یا آلرژی به پروتئین‌های خاص می‌تواند معده را تحریک کند.
• رفلاکس معده: در نوزادان، رفلاکس یا برگشت شیر به مری شایع است و گاهی با استفراغ همراه است.
• سایر علل: مثل اضطراب (مثلا قبل از امتحان) یا بلعیدن جسم خارجی این عارضه را در کودکان به همراه دارد.

کودکان به سرعت دچار کم‌آبی می‌شوند. اگر استفراغ بیش از 6 تا 8 ساعت ادامه داشت، کودک ادرار نکرد یا بی‌حال شد، فورا به دکتر تهوع مراجعه کنید. 

تهوع و استفراغ در سالمندان

تهوع و استفراغ در سالمندان مسئله‌ای بسیار مهم و پیچیده است، زیرا می‌تواند نشانه‌ای از یک مشکل جدی باشد یا در اثر تغییرات طبیعی مرتبط با سن بروز کند. مهم‌ترین علت حالت تهوع و استفراغ در کودکان شامل موارد زیر می‌شوند:

• مصرف چند دارو: مصرف همزمان چندین دارو (پلی‌فارماسی) می‌تواند معده را تحریک کرده یا تعادل بدن را مختل کند.
• بیماری‌های مزمن: بیماری‌هایی مثل زخم معده، نارسایی کبد یا کلیه یا دیابت باعث تهوع می‌شوند.
• مشکلات عصبی: بیماری‌هایی مثل پارکینسون، آلزایمر یا سکته مغزی مرکز استفراغ را تحریک می‌کنند.
• کاهش حس تشنگی: سالمندان ممکن است کم‌آبی را دیرتر متوجه شوند که خطرناک است.

سالمندان ممکن است علائم را کم اهمیت جلوه دهند. اما برخلاف افراد جوان‌تر که معمولا علت حالت تهوع و استفراغ آن‌ها مشخص و موقتی است (مانند مسمومیت غذایی یا ویروس معده)، در سالمندان این علائم ممکن است نشانه اختلالاتی عمیق‌تر باشند و نیاز به بررسی دقیق‌تری دارند.

علت حالت تهوع و استفراغ در زنان

تهوع و استفراغ در زنان موضوعی مهم و چندوجهی است که ممکن است در دوره‌های مختلف زندگی و به دلایل متنوع زیر بروز کند:

• بارداری: تهوع صبحگاهی در 70 تا 80 درصد زنان باردار دیده می‌شود، به‌ویژه در سه‌ماهه اول. این حالت معمولا به دلیل تغییرات هورمونی (افزایش پروژسترون و HCG) رخ می‌دهد.
• تغییرات هورمونی: سندرم پیش از قاعدگی (PMS)، قاعدگی یا مصرف قرص‌های ضدبارداری علت سرگیجه و حالت تهوع در زنان هستند.
• میگرن: زنان 3 برابر بیشتر از مردان به میگرن مبتلا می‌شوند که اغلب با تهوع همراه است.
• بیماری‌های زنان: مشکلاتی مثل اندومتریوز، کیست تخمدان یا فیبروم رحمی می‌توانند با درد و تهوع همراه باشند.

در مجموع، تشخیص دقیق علت تهوع در زنان نیازمند بررسی دقیق سابقه پزشکی، وضعیت هورمونی، وضعیت روانی و گوارشی فرد است و در برخی موارد انجام آزمایش‌های تکمیلی ضرورت پیدا می‌کند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

تهوع و استفراغ اگرچه در بسیاری موارد موقتی و بی‌خطر هستند، اما در برخی شرایط می‌توانند نشانه‌ای از یک مشکل جدی‌تر باشند و نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارند. تاخیر در تشخیص علت حالت تهوع و استفراغ می‌تواند عواقب خطرناکی همچون موارد زیر داشته باشد:

• تب بالا: دمای بدن بالای 38 درجه سانتی‌گراد
• استفراغ خونی: استفراغ قرمز روشن یا شبیه به تفاله قهوه
• درد شدید شکم: به‌ویژه همراه با نفخ یا یبوست
• علائم کم‌آبی: خشکی دهان، کاهش ادرار، سرگیجه یا گیجی
• علائم عصبی: سردرد شدید، سفتی گردن، مشکل در تکلم یا ضعف یک‌طرفه بدن

در مجموع، اگر تهوع و استفراغ بیش از 24 تا 48 ساعت ادامه یابد یا با هر یک از نشانه‌های بالا همراه باشد، مراجعه به پزشک ضروری است. همچنین اگر فرد در معرض خطرات خاص مانند بارداری، بیماری‌های مزمن یا ضعف سیستم ایمنی باشد، باید سریع‌تر اقدام کند.

روش‌های درمان حالت تهوع و استفراغ

درمان تهوع و استفراغ به علت اصلی آن بستگی دارد، اما بسیاری از موارد خفیف تا متوسط را می‌توان با روش‌های خانگی یا دارویی کنترل کرد. در ادامه این به 2 دسته مهم از روش‌های درمان اشاره می‌کنیم:

روش‌های کنترل و درمان خانگی

در بسیاری از موارد، علت حالت تهوع و استفراغ، عوامل موقتی مانند پرخوری، مسمومیت خفیف غذایی یا اضطراب است و می‌توان با رعایت برخی نکات ساده آن را کاهش داد:

• مصرف مایعات: نوشیدن جرعه‌های کوچک آب، محلول‌های الکترولیت (مثل ORS) یا آب نارگیل برای جبران کم‌آبی. از نوشیدن سریع حجم زیاد مایعات خودداری کنید.
• پرهیز از غذاهای سنگین: غذاهای چرب، تند یا سنگین را تا 24 تا 48 ساعت کنار بگذارید. غذاهای سبک مثل نان خشک یا برنج سفید مناسب‌تر هستند.
• زنجبیل: مصرف زنجبیل به‌صورت چای، آب‌نبات یا کپسول به کاهش تهوع کمک می‌کند.
• چای نعناع: نعناع برای آرام کردن معده موثر است.
• استراحت: دراز کشیدن در محیط آرام و خنک علائم را بهبود می‌دهد. از حرکت ناگهانی سر خودداری کنید.

همچنین پس از استفراغ، باید تا مدتی از غذا خوردن خودداری کرد تا معده آرام شود.از سوی دیگر، نباید بلافاصله پس از غذا خوردن دراز کشید، زیرا این کار می‌تواند علائم رفلاکس و تهوع را تشدید کند.

روش‌های دارویی

زمانی که روش‌های خانگی مؤثر نیستند یا علت حالت تهوع و استفراغ شرایط خاص پزشکی است، ممکن است نیاز به استفاده از داروهای ضدتهوع همچون دیفن هیدرامین احساس شود. این داروها بسته به علت تهوع شامل موارد زیر هستند:

• داروهای ضدتهوع: مثل اندانسترون، متوکلوپرامید، دیمن‌هیدرینات یا دیفن‌هیدرامین (برای بیماری حرکت)
• آنتی‌اسیدها: مثل امپرازول یا رانیتیدین برای رفلاکس معده
• داروهای ضدمیگرن: مثل سوماتریپتان برای بهبود تهوع در میگرن
• درمان عفونت: آنتی‌بیوتیک برای عفونت‌های باکتریایی یا داروهای ضدویروسی در موارد خاص

فراموش نکنید که مصرف دارو بدون تجویز پزشک، به‌ویژه برای کودکان، زنان باردار و سالمندان خطرناک است. همچنین دقت داشته باشید که اگر تهوع یا استفراغ به‌طور مداوم ادامه داشته یا با علائم هشداردهنده همراه باشد، باید پیش از هر درمان خانگی یا دارویی، علت آن توسط متخصص گوارش و کبد در تهران یا شهر شما شناسایی و بر اساس آن درمان مناسب آغاز شود. 

پیشگیری از تهوع و استفراغ

پیشگیری از تهوع و استفراغ به‌ویژه برای افرادی که سابقه مکرر این مشکل را دارند، اهمیت زیادی دارد. با رعایت برخی اصول ساده در سبک زندگی و رژیم غذایی، می‌توان احتمال بروز این علائم ناخوشایند را به میزان قابل توجهی کاهش داد:

• رعایت بهداشت غذایی: شستن دست‌ها قبل از غذا، پخت کامل گوشت و ماهی و نگهداری مواد غذایی در دمای مناسب
• مدیریت استرس: تمرین‌هایی مثل یوگا، مدیتیشن یا تنفس عمیق برای کاهش اضطراب
• اصلاح رژیم غذایی: خوردن وعده‌های کوچک و مکرر، اجتناب از غذاهای چرب یا تند و نوشیدن آب کافی
• جلوگیری از بیماری حرکت: نگاه کردن به افق هنگام سفر، استفاده از مچ‌بندهای ضدتهوع یا مصرف داروهای تجویزی قبل از سفر

در مجموع، پیشگیری از تهوع و استفراغ نیاز به ترکیبی از رعایت نکات بهداشتی، اصلاح سبک زندگی و در برخی موارد مشاوره پزشکی دارد. انجام این اقدامات، نه‌تنها از بروز ناراحتی جلوگیری می‌کند، بلکه به سلامت عمومی دستگاه گوارش و کیفیت زندگی هم کمک خواهد کرد.

اهمیت تشخیص به‌موقع علت حالت تهوع و استفراغ

علت حالت تهوع و استفراغ شامل طیف گسترده‌ای از علل ساده مثل پرخوری یا استرس تا بیماری‌های جدی مثل انسداد روده یا تومور مغزی می‌شود. کودکان، سالمندان و زنان به دلایل خاص خود بیشتر در معرض این علائم هستند. روش‌های خانگی مثل مصرف زنجبیل، استراحت و نوشیدن مایعات می‌توانند در موارد خفیف کمک‌کننده باشند، اما علائم هشداردهنده مانند استفراغ خونی یا درد شدید شکم نیاز به بررسی فوری پزشکی دارند. در این مواقع برای بررسی سریع می‌توانید از نوبت آنلاین دکتر استفاده کنید.

منابع:

webmd.com

niddk.nih.gov

سوالات متداول