شاخص فرابنفش یا همان شاخص یو وی اغلب در گزارش‌های هواشناسی به منظور نشان دادن میزان خطر نور خورشید برای پوست و چشم‌ها استفاده میشود.
آگاهی از این شاخص به ما کمک میکند تا از شدت اشعه UV در زمان‌ها و مکان‌های مختلف اطلاع پیدا کنیم و اقدامات لازم برای محافظت از خود را انجام دهیم. در این مطلب از مجله دکتردکتر با انواع اشعه فرابنفش، سطوح مختلف شاخص یو وی و همچنین روش‌های محافظت از خود در برابر این اشعه آشنا می‌شوید.
در انتها اگر سوالی در این مورد دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ خواهد داد.
اشعه UV چیست و از کجا می‌آید؟
اشعه فرابنفش (UV) نوعی تابش الکترومغناطیسی است که طول موجی کوتاه‌تر از نور مرئی اما بلندتر از اشعه ایکس دارد. این اشعه بخشی از طیف الکترومغناطیسی است که طول موج آن در محدوده ۱۰۰ تا ۴۰۰ نانومتر قرار دارد. انرژی بالای این اشعه موجب میشود تا با مولکول‌های زیستی مانند DNA و پروتئین‌ها واکنش نشان دهد و تغییراتی در ساختار آن‌ها ایجاد کند. به همین دلیل قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض آن میتواند به پوست و چشم‌ها آسیب برساند.
البته این اشعه در کنار مضراتی که دارد، دارای فوایدی نیز هست. بر اساس مقاله‌ای منتشر شده در وب‌سایت رسمی سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA):
قرار گرفتن در معرض اشعه UVB نور خورشید به پوست کمک میکند تا نوعی ویتامین D (ویتامین D3) تولید کند که البته جذب آن به عوامل مختلفی مثل میزان ویتامین D در رژیم غذایی، رنگ پوست، استفاده از کرم ضد آفتاب، لباس، محل زندگی، زمان روز و زمان سال بستگی دارد.
اشعه فرابنفش به طور طبیعی و مصنوعی تولید میشود که در ادامه این بخش به منابع اصلی آن اشاره شده است:
خورشید، منشا طبیعی اشعه یو وی
منبع اصلی اشعه فرابنفش در تمام دنیا خورشید است. حدود 10 درصد از انرژی منتشر شده توسط خورشید به صورت اشعه UV به زمین می‌رسد. لایه اوزون در جو زمین، بخش زیادی از این اشعه را جذب میکند، اما همچنان بخشی از آن به سطح زمین می‌رسد. شدت اشعه فرابنفش خورشید در ایران به عوامل مختلفی مانند زاویه تابش خورشید، ارتفاع از سطح دریا و شرایط جوی بستگی دارد.
منشا مصنوعی
علاوه‌بر خورشید، این اشعه از منابع مصنوعی مختلفی نیز تولید میشود که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره شده است:
- سولاریوم: تجهیزات برنزه‌کننده پوست از اشعه UV (عمدتا UVA) برای تغییر رنگ پوست استفاده میکنند. استفاده بیش‌ازحد از سولاریوم میتواند خطر ابتلا به بیماری های پوستی مانند آفتابسوختگی را افزایش دهد.
- لامپ‌های UV: این لامپ‌ها در صنایع مختلف مانند ضدعفونی، چاپ و حتی در صنعت زیبایی ناخن استفاده می‌شوند.
- جوشکاری: در جوشکاری از اشعه UV شدید استفاده میشود که در صورت استفاده بدون محافظ میتواند به چشم‌ها و پوست آسیب جدی برساند.
انواع اشعه UV
اشعه فرابنفش به سه دسته اصلی UVA، UVB و UVC تقسیم میشود. هر کدام از این اشعه‌ها ویژگی‌ها، طول موج و خطرات خاص خود را دارند. در ادامه، به این سه نوع اشعه پرداخته‌ایم:
اشعه UVA
طول موج این اشعه بین 315 تا 400 نانومتر است. اشعه UVA طولانی‌ترین طول موج را در میان اشعه‌های UV دارد و میتواند به لایه‌های عمیق‌تر پوست (درم) نفوذ کند. این اشعه حدود 95 درصد از اشعه فرابنفش را تشکیل میدهد. اشعه UVA مسئول پیری زودرس پوست، ایجاد چین‌وچروک و لک‌های پوستی است.
این اشعه میتواند به DNA سلول‌های پوست آسیب برساند و خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش دهد. UVA حتی در روزهای ابری و از پشت شیشه نیز به پوست می‌رسد.
اشعه UVB
طول موج این اشعه بین ۲۸۰ تا ۳۱۵ نانومتر است. اشعه UVB طول موج کوتاه‌تری دارد و بیشتر در لایه‌های سطحی پوست (اپیدرم) جذب میشود. این اشعه در تابستان و در ساعات میانی روز شدیدتر است.
اشعه UVB عامل اصلی آفتاب سوختگی و آسیب مستقیم به DNA پوست است. این اشعه بیشترین خطر را برای ابتلا به سرطان پوست بهویژه ملانوما دارد. به‌علاوه UVB میتواند به چشم‌ها آسیب برساند و باعث بیماری‌هایی مانند آب‌مروارید شود.
اشعه UVC
طول موج این اشعه بین ۱۰۰ تا ۲۸۰ نانومتر است. اشعه UVC کوتاه‌ترین طول موج و بالاترین انرژی را دارد. اشعه UVC بسیار خطرناک است و میتواند به سرعت به سلول‌های زنده آسیب برساند. با این حال، به دلیل جذب کامل توسط لایه اوزون تهدید کمتری برای انسان محسوب میشود.
شاخص فرابنفش چیست؟
شاخص فرابنفش (UV) معیاری است که توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان‌های هواشناسی برای نشان دادن شدت اشعه فرابنفش خورشید در یک منطقه خاص در طول روز استفاده میشود. این شاخص به صورت عددی از ۰ تا ۱۱ یا بیشتر گزارش میشود و به افراد کمک میکند تا میزان خطر قرار گرفتن در معرض UV را ارزیابی کنند.
شاخص یو وی در هواشناسی معمولا در گزارش‌های روزانه اعلام میشود، مثلا شاخص UV امروز در تهران میتواند به شما بگوید که در طول روز چه اقدامات محافظتی لازم است. در ادامه سطوح مختلف این شاخص را بررسی می‌کنیم.
شاخص یو وی پایین یا سبز (0-2)
شدت اشعه در این شاخص بسیار کم است و خطر کمی برای پوست و چشم دارد. طول موج غالب این شاخص بیشتر UVA با مقدار کمی UVB است. برای محافظت از این اشعه نیازی به اقدامات محافظتی خاص نیست، اما استفاده از عینک آفتابی و کرم ضدآفتاب سبک توصیه میشود.
شاخص فرابنفش متوسط (3-5)
شدت اشعه در این شاخص متوسط است و خطر آسیب به پوست و چشم‌ها در صورت قرار گرفتن طولانی‌مدت وجود دارد. طول موج غالب این شاخص ترکیبی از UVA و UVB است. برای جلوگیری از آسیب باید از بهترین ضدآفتاب های ایرانی یا خارجی با SPF 30 و کلاه لبهدار استفاده کنید و در صورت امکان در سایه قرار بگیرید.
شاخص فرابنفش بالا (6-7)
شدت اشعه در این شاخص بالا است و خطر قرمزی پوست و آفتابسوختگی در کمتر از 30 دقیقه وجود دارد. طول موج غالب این شاخص UVB است و خطر آسیب به DNA پوست بسیار زیاد است. از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه می‌توان به استفاده از ضدآفتاب با SPF ۵۰، لباس‌های پوشیده و اجتناب از قرار گرفتن در معرض نور خورشید بین ساعت ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر اشاره کرد.
شاخص یو وی شدید (8-10)
شدت اشعه این شاخص بسیار بالا است و خطر آفتابسوختگی در کمتر از ۱۵ دقیقه و افزایش احتمال بیماری‌های پوستی مانند سرطان پوست وجود دارد. طول موج غالب این شاخص UVB بسیار قوی است. برای جلوگیری از آسیب بهتر است از قرار گرفتن در معرض نور خورشید اجتناب کنید. در این وضعیت استفاده از انواع محصولات مراقبت پوست همچون ضدآفتاب با SPF بالا، عینک UV-block و کلاه ضروری است.
شاخص فرابنفش بسیار شدید (11+)
شدت اشعه در این شاخص خطرناک است و آسیب به پوست و چشم‌ها در چند دقیقه ممکن است. طول موج غالب این شاخص ترکیبی از UVA و UVB با شدت بسیار بالا است. برای جلوگیری از آسیب بهتر است با استفاده از لباس پوشیده، ضد آفتاب قوی و ماندن در فضای بسته از خود محافظت کنید. در این وضعیت قرار گرفتن در معرض نور خورشید در عرض چند دقیقه کوتاه نیز خطرناک است.
جدول شاخص UV
جدول زیر بر اساس استانداردهای سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان هواشناسی ارائه شده و اطلاعات کاملی درباره شاخص فرابنفش ارائه میدهد:
| طول موج غالب | اقدامات پیشنهادی | سطح خطر | شاخص یو وی |
| UVA | بدون نیاز به محافظت خاص و تنها استفاده از عینک آفتابی | پایین | ۰-۲ |
| UVA و UVB | ضدآفتاب SPF 30، کلاه، قرار گرفتن در سایه | متوسط | ۳-۵ |
| UVB | ضدآفتاب SPF 50، لباس پوشیده، اجتناب از نور خورشید | بالا | ۶-۷ |
| UVB | اجتناب از نور خورشید، محافظت کامل | شدید | ۸-۱۰ |
| UVA و UVB | ماندن در فضای بسته، محافظت کامل | بسیار شدید | ۱۱+ |
این جدول به شما کمک میکند تا با یک نگاه، سطح خطر شاخص یو وی را درک کنید و اقدامات لازم را انجام دهید.
مضرات اشعه UV برای بدن انسان
قرار گرفتن در معرض اشعه نور خورشید با شاخص فرابنفش بالا میتواند اثرات مخربی بر سلامت انسان داشته باشد. در این بخش به بررسی مضرات این اشعه برای سلامت می‌پردازیم.
آسیب به پوست
قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض UVB باعث قرمزی، درد و التهاب پوست میشود. این مشکل میتواند در عرض چند ساعت ظاهر شده و در موارد شدید به تاول منجر شود. قرار گرفتن در معرض اشعه UVA و UVB ممکن است به DNA سلول‌های پوست آسیب برساند و خطر ابتلا به ملانوما و سایر انواع سرطان پوست را افزایش دهد.
در صورتی که پوست شما دچار آفتابسوختگی و التهاب شده است، باید در اولین فرصت از یک دکتر پوست کمک بگیرید.
ایجاد لک پوستی، چین‌وچروک، خال‌های غیرعادی
یکی دیگر از مضرات این اشعه برای پوست، نفوذ به لایه‌های عمیق پوست و تخریب کلاژن و الاستین است که باعث چین‌وچروک و شل شدن پوست میشود. شاخص یو وی متوسط به بالا باعث تولید بیش‌ازحد ملانین شده و لک‌هایی تیره روی پوست ایجاد میکند.
استفاده از بهترین کرم ضد لک ایرانی و خارجی به بهبود این لکه‌های پوستی کمک زیادی میکند. به خاطر داشته باشید که تغییر در اندازه، شکل یا رنگ خال‌ها میتواند نشانه‌ای از آسیب UV باشد و باید توسط پزشک متخصص بررسی شود.
آسیب به چشم
قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض UVB میتواند باعث کدر شدن عدسی چشم و بروز آب‌مروارید شود. از دیگر مضرات اشعه با شاخص فرابنفش متوسط به بالا برای چشم می‌توان به التهاب قرنیه یا برف‌کوری اشاره کرد. این مشکل در اثر انعکاس UV از سطوح برفی یا شنی رخ میدهد و باعث درد شدید و حساسیت به نور میشود.
تضعیف سیستم ایمنی
اشعه UV میتواند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کند و توانایی بدن برای مبارزه با عفونت‌ها را کاهش دهد. این موضوع در افرادی که پوست روشنی دارند، بیشتر دیده میشود.
خطرات جدی با سولاریوم و برنزه‌کردن با UV
استفاده از سولاریوم به دلیل تابش متمرکز UVA و UVB بسیار خطرناک است. قرار گرفتن در معرض این دستگاه، خطر ابتلا به انواع بیماری های پوستی همچون سرطان پوست را به‌طور قابل‌توجهی افزایش میدهد و استفاده مداوم از آن‌ها میتواند باعث پیری زودرس و آسیب‌های غیرقابل‌جبران شود.
حد مجاز تابش اشعه UV چقدر است؟
حد مجاز اشعه UV به سطح شاخص فرابنفش بستگی دارد. شاخص یو وی از ۰ تا ۱۱ یا بیشتر متغیر است و هر سطح میزان خطر متفاوتی دارد. به طور کل شاخص ۰-۲ کاملا ایمن است و نیازی به محافظت خاصی ندارد. خطر شاخص ۳-۵ در حد متوسط است و از شاخص ۶-۷ خطرناک محسوب میشود. هر چقدر مقدار شاخص بیشتر از ۶ باشد، میزان خطر آن نیز بیشتر میشود.
شاخص یو وی ۱۱+ بیشترین خطر را برای سلامت دارد و در این وضعیت باید از قرار گرفتن در معرض نور خورشید، حتی برای یک لحظه کوتاه نیز اجتناب کنید. در ادامه این بخش به جدول رنگ‌بندی شاخص UV بر اساس منبع WHO و سازمان هواشناسی اشاره شده است:
| رنگ | شاخص UV |
| سبز | ۰-۲ |
| زرد | ۳-۵ |
| نارنجی | ۶-۷ |
| قرمز | ۸-۱۰ |
| بنفش | ۱۱+ |
بر اساس استانداردهای WHO، شاخص UV بالای ۶ خطرناک و شاخص بالای ۸ بسیار خطرناک محسوب میشود. در این سطوح، خطر آفتابسوختگی و آسیب به DNA پوست به‌شدت افزایش می‌یابد.
در چه ساعات و فصل‌هایی اشعه UV خطرناکتر است؟
شدت اشعه فرابنفش به عوامل مختلفی مانند زمان روز، فصل، ارتفاع و نوع سطح زمین بستگی دارد. ساعات اوج تابش معمولا بین ساعت ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر است که اشعه UV به دلیل زاویه عمودی خورشید بیشترین شدت و بالاترین شاخص فرابنفش را دارد.
در تابستان زاویه خورشید و طول روز بیشتر است و از همین رو اشعه UV قدرت بیشتری دارد. از طرف دیگر در مناطق مرتفع به دلیل کاهش ضخامت جو، اشعه UV شدیدتر است. برف، شن سفید و آب می‌توانند تا ۸۰ درصد اشعه UV را بازتاب دهند. به همین دلیل در مناطق کوهستانی یا ساحلی با شن سفید، خطر شاخص یو وی بیشتر است.
چگونه از مضرات اشعه UV جلوگیری کنیم؟
برای محافظت از خود در برابر اشعه خورشید با شاخص فرابنفش شدید باید اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام دهید. در این بخش به بهترین راهکارها برای محافظت از پوست و چشم‌ها اشاره شده است:
- استفاده از ضدآفتاب با SPF مناسب: استفاده از ضدآفتاب با SPF 30 یا 50 (ترجیحا PA+++) برای محافظت در برابر UVA و UVB ضروری است. برای اثربخشی بیشتر حتما ضدآفتاب را هر ۲ ساعت 1 بار تجدید کنید.
- پوشیدن لباس‌های آستینبلند: پوشیدن لباس نخی و آستینبلند با بافت متراکم میتواند از نفوذ اشعه UV به پوست جلوگیری کند. لباس‌های رنگ روشن بازتاب بهتری دارند و گزینه بهتری برای محافظت محسوب می‌شوند.
- استفاده از عینک دودی UV-block: عینک آفتابی با قابلیت محافظت در برابر UV از چشم‌ها در برابر آب‌مروارید و التهاب قرنیه محافظت میکند.
- کلاه لبهدار: کلاه لبه‌پهن میتواند از صورت، گردن و گوش‌های شما در برابر اشعه UV محافظت کند.
- قرار گرفتن در سایه: ماندن در سایه، بهویژه در ساعات اوج تابش خطر آسیب UV را کاهش میدهد.
- اجتناب از سولاریوم: سولاریوم به دلیل تابش متمرکز UV خطرناک هستند و بهتر است از این روش برای برنزه کردن استفاده نکنید.
با آگاهی از شاخص UV سلامت خود را حفظ کنید
اشعه فرابنفش (UV) بخشی جدایی‌ناپذیر از نور خورشید است که میتواند فوایدی مانند تولید ویتامین D و مضراتی مانند سرطان پوست و آسیب چشمی داشته باشد. با درک شاخص فرابنفش، شناخت انواع اشعه UV و آگاهی از خطرات آن می‌توانید از سلامت پوست و چشم‌های خود محافظت کنید.
بررسی شاخص UV به شما کمک میکند تا در هر روز و هر مکان، تصمیمات آگاهانه‌ای برای محافظت از خود بگیرید. برای مراقبت تخصصی‌تر از سلامت خود در برابر نور خورشید می‌توانید با متخصص پوست مشورت کنید. برای دریافت انواع مشاوره آنلاین دکتر پوست به سایت دکتردکتر مراجعه کرده نوبت خود را ثبت کنید. همچنین امکان تهیه محصولات مراقبت از پوست از داروخانه آنلاین دکتردکتر فراهم شده است.
منابع:
