بلوغ دیررس در دختران و پسران؛ تاخیر در شروع دوره‌‍ ای حساس!

بلوغ به معنی بزرگ شدن، رشد کردن و رسیدن به تکامل جنسی است. با رسیدن به بلوغ، بدن از نظر جنسی تکامل پیدا می‏‌کند و اندام‏‌های تناسلی فعال می‌‏شوند. سن بلوغ در دختران به طور طبیعی بین ۹ تا ۱۳ سال و در پسران ۹ تا ۱۴ سالگی است و طی ۴ تا ۵ سال تکمیل می‌شود. بااین‌حال، ممکن است در برخی افراد، این زمان به تعویق بیافتد و اختلالی که بلوغ دیررس نام دارد، رخ دهد.

در ادامه این مطلب از مجله دکتردکتر قصد داریم در مورد چیستی آن، علائم و دلایل آن و همین‌طور روش‌های درمانش صحبت کنیم؛ با ما همراه باشید.

بلوغ چیست؟

بلوغ از نظر لغوی به معنی رسیدن به رشد، پختگی و کمال است. زمانی که نوجوان شروع به تغییرات جسمی، روحی و احساسی می‌کند، بلوغ اتفاق می‌افتد. دلیل تغییرات احساسی، فیزیکی و روحی در دوران بلوغ، ترشح هورمون‌های جنسی تستوسترون و استروژن در بدن و تکامل و فعا‌ل‌شدن اندام‌های جنسی است. درواقع، با بلوغ، فرد از کودکی وارد بزرگسالی می‌شود و توانایی تشکیل خانواده و تولیدمثل پیدا می‌کند.

مهم‌ترین نشانه‌های ظاهری بلوغ عبارتند از:

دختران

رشد سینه‌ها، رشد موهای ناحیه تناسلی و زیربغل، شروع عادت‌ماهانه (قاعدگی)، عریض‌تر شدن باسن و جهش در رشد فیزیکی که از جمله اولین نشانه‌های بلوغ دختران است.

پسران

رشد موهای ناحیه تناسلی، صورت و زیربغل‌، بزرگ‌تر شدن بیضه‌ها و آلت تناسلی، پهن‌تر شدن شانه‌ها، عضلانی‌تر شدن بدن و جهش در رشد فیزیکی از نشانه‌های بلوغ پسران هستند.

بلوغ دیررس چیست؟

بلوغ دیررس، زمانی است که نشانه‌های بلوغ وجود ندارند. حداکثر سن بلوغ برای دختران ۱۳ و برای پسران ۱۴ سالگی است. درصورتی‌که علائم بلوغ تا این سنین مشاهده نشوند، بلوغ دیررس نام دارد.

اولین نشانه بلوغ در دختران رشد سینه‌ها است. رشد بیضه‌ها نیز اولین نشانه رسیدن به بلوغ در پسران است، که علت آن، افزایش تولید هورمون محرک فولیکول توسط غده هیپوفیز است. بنابراین، دخترانی که تا سن بلوغ سینه‌های آنها رشد نکرده یا پسرانی که بیضه‌هایشان رشد نمی‌کند، دچار بلوغ دیررس هستند.

برای اینکه فرزندتان را با بلوغ و نشانه‌های آن آشنا کنید می‌توانید از یک دکتر روانشناس کمک بگیرید. اگر نمی‌دانید در چه مواردی می‌توانید از کمک این متخصص استفاده کنید در مطلب تخصص روانشناسی چیست ، می‌توانید با روند معاینات و وظایف پزشکان این تخصص، آشنا شوید.

انواع بلوغ دیررس در پسران و دختران

مشکل بلوغ دیررس ممکن است در تخمدان، بیضه و یا در قسمت‌هایی از مغز که در ارسال هورمون به آنها دخیل هستند (هیپوتالاموس و هیپوفیز)، اتفاق بیفتد. بر همین اساس، انواع بلوغ دیررس در دختران و پسران را به دو دسته کلی تقسیم کرده‌اند:

هیپوگنادیسم اولیه

این وضعیت زمانی است که غدد جنسی، به مقدار کافی یا اصلاً هورمون جنسی تولید نمی‌کنند. در  پسران، بیضه‌ها توانایی تولید هورمون تستوسترون کافی را ندارند و در دختران نیز تخمدان‌ها قادر به تولید استروژن کافی نیستند.

برخی از علت‌های بروز این اختلال عبارتند از:

• اختلالات ژنتیکی
• برخی اختلالات خود ایمنی
• اختلالات رشدی
• پرتودرمانی یا شیمی درمانی
• عفونت
• عمل جراحی

هیپوگنادیسم ثانویه (مرکزی)

در این نوع بلوغ دیررس، غده‌های جنسی یا تخمدان و بیضه‌ها مشکل ندارند. مشکل در این اختلال، به هیپوتالاموس و یا غده هیپوفیز در مغز مربوط است. در این مورد، به دلیل به‌وجود آمدن اشکال در سیستم فرماندهی مغز، پیام ترشح هورمون به بیضه‌ها و تخمدان انتقال پیدا نمی‌کند.

علائم بلوغ دیررس در پسران و دختران

عدم رشد سینه‌های دختران در سن ۱۳ سالگی و کوچک بودن بیضه‌های پسران در سن ۱۴ سالگی، مهم‌ترین علائم بلوغ دیررس در دختران و پسران است. بااین‌حال، برخی نشانه‌های دیگر نیز وجود دارند که می‌توان بر اساس آنها بلوغ دیررس را تشخیص داد.

علائم بلوغ دیررس در پسران

مهم‌ترین علائم ظاهری بلوغ دیررس در پسران، عبارتند از:

• کامل نشدن رشد اجزای دستگاه تناسلی مردان
• کوچک ماندن سایز بیضه‌ها (کوچک‌تر از ۲٫۵ سانتی‌متر)
• عدم رشد موی ضخیم روی صورت و بدن
• تغییر نکردن صدا
• عدم رشد قد
• جمع شدن چربی‌ها در اطراف لگن، شکم و سینه‌ها

علائم بلوغ دیررس در دختران

مهم‌ترین علائم ظاهری بلوغ دیررس در دختران، عبارتند از:

• عدم رشد سینه‌ها
• عدم رشد موهای زائد در ناحیه دستگاه تناسلی زنان و زیربغل
• کوتاه ماندن قد و رشد کُند
• شکل نگرفتن رَحِم
• شروع نشدن چرخه قاعدگی تا سن ۱۶ سالگی
• سن ظاهری کمتر از سن واقعی نشان می‌دهد.

عوامل موثر بر سن بلوغ در دختران و پسران

سن بلوغ در دختران به طور طبیعی بین ۹ تا ۱۳ سال و در پسران ۹ تا ۱۴ سالگی است و طی ۴ تا ۵ سال تکمیل می‌شود. بااین‌حال سن بلوغ می‌تواند در افراد مختلف و بسته به شرایط تغییر کند. مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر سن بلوغ عبارتند از:

وراثت

مهم‌ترین عامل تاثیرگذار در سن بلوغ، وراثت یا ژنتیک است. اگر مادر یا خواهران در سن ۱۱ سالگی به بلوغ رسیده‌اند، احتمالاً شما نیز در همان سن بالغ می‌شوید.

نژاد

معمولاً دختران سیاه‌پوست یک سال زودتر از دختران سفید‌پوست هم‌سن‌و‌سال خود بالغ می‌شوند.

اضافه‌وزن

افرادی که وزن‌شان ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر از وزن ایده‌آل است، کمی زودتر به بلوغ می‌رسند.

محل زندگی

افرادی که در مناطق گرم، نواحی کم‌ارتفاع (هم‌سطح دریا) و یا مناطق شهری زندگی می‌کنند، زودتر از کسانی که در ارتفاعات، نواحی سرد و یا روستایی زندگی می‌کنند، بالغ می‌شوند.

البته، عوامل دیگری از قبیل، تغذیه، بهداشت و طرز فکر خانوادگی نیز می‌تواند در سن بلوغ تاثیرگذار باشد.

دلایل بلوغ دیررس در پسران و دختران

دلایل بروز بلوغ دیررس را می‌توان به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرد که در ادامه به آن پرداخته‌ایم.

دلایل ژنتیکی بلوغ دیررس

برخی از بیماری‌های ژنتیکی یا اختلالات کروموزومی می‌توانند عامل بلوغ دیررس در دختران و پسران باشند. مثال‌هایی از این بیماری‌ها و اختلالات عبارتند از:

• سندرم کالمن و سندرم کلاین فلتر در پسران
• ابتلا به سندرم ترنر در دختران

گاهی هم ممکن است که بلوغ دیررس، وراثتی باشد. یعنی پدر یا مادر نیز دچار بلوغ دیررس شده باشند.

عوامل محیطی موثر بر بلوغ دیررس

برخی از عوامل محیطی می‌توانند با اثرگذاری روی عملکرد اندام‌ها، باعث اختلال در ترشح هورمون‌ها شده و بلوغ را به تأخیر بیاندازند. تعدادی از این عوامل عبارتند از:

• استرس بیش از حد
• تغذیه نامناسب به دلیل کم‌اشتهایی یا بی‌اشتهایی عصبی
• تمرین‌های ورزشی فشرده و‌ شدید
• از دست رفتن بافت‌ چربی ناشی از رژیم‌های سنگین

بیماری‌های زمینه‌ای عامل بلوغ دیررس

برخی از بیماری‌های زمینه‌ای، با تأثیرگذاری روی مغز یا غدد جنسی، باعث بلوغ دیررس در پسران و دختران می‌شوند. برخی از این بیماری‌ها عبارتند از:

• فیبروز کیستیک
• دیابت
• مقاومت به انسولین
• بیماری کلیوی
• مشکلات هورمونی
• سرطان یا وجود تومور در غدد کنترل‌کننده بلوغ
• سندرم عدم حساسیت به آندروژن
• کم‌کاری غده تیروئید
• کم‌کاری غده هیپوفیز
• آسیب به جمجمه
• نارسایی‌هایی کلیوی
• بیماری‌های خود‌ایمنی
• جراحی مغز

اثر برخی داروها روی بلوغ دیررس

مصرف برخی از داروها یا اقدامات درمانی می‌تواند روی ترشح هورمون‌ها تاثیر گذاشته و باعث به تأخیر افتادن بلوغ در پسران و دختران شود.

نمونه‌هایی از این اقدامات درمانی عبارتند از:

• شیمی‌درمانی
• پرتودرمانی
• مصرف کورتون
• مصرف برخی از داروهای خاص روانپزشکی

تشخیص بلوغ دیررس در پسران و دختران

تشخیص بلوغ دیررس کار ساده‌ای‌ است. یک معاینه فیزیکی کافی است تا مشخص شود که بلوغ اتفاق افتاده است یا خیر. برای انجام این معاینه فیزیکی، معمولاً از روشی به‌نام مقیاس تانر (Tanner scale) استفاده می‌شود.

هرچند که علاوه‌بر معاینات فیزیکی، برخی تست‌ها و آزمایش‌های پزشکی نیز وجود دارند که به تشخیص قطعی بلوغ دیررس کمک می‌کنند.

معاینات فیزیکی (مقیاس تانر)

روند کار مقیاس تانر در مورد دختران بر اساس رشد پستان‌ها و در مورد پسران بر اساس رشد بیضه‌ها صورت می‌گیرد. رشد موی اندام‌های تناسلی در هر دو جنسیت نیز می‌تواند بررسی شود.

مراحل تانر برای آلت تناسلی (پسران)

1. حجم بیضه کمتر از ۱٫۵ میلی‌لیتر؛ آلت تناسلی کوچک
2. حجم بیضه بین ۱٫۶ تا ۶ میلی لیتر؛ پوست روی بیضه نازک، قرمز و بزرگ می‌شود. طول آلت تناسلی بدون تغییر
3. حجم بیضه بین ۶ تا ۱۲ میلی لیتر؛ کیسه بیضه بزرگ‌تر می‌شود. طول آلت تناسلی شروع به بیشتر شدن می‌کند
4. حجم بیضه بین ۱۲ تا ۲۰ میلی لیتر؛ کیسه بیضه بزرگ‌تر و تیره‌تر می‌شود. طول آلت افزایش می‌یابد
5. حجم بیضه بیشتر از ۲۰ میلی لیتر؛ کیسه بیضه و آلت تناسلی بزرگ‌سال

مراحل تانر برای پستان‌ها (دختران)

1. بدون بافت غده‌ای؛ هیچ رشدی وجود ندارد و تنها نوک پستان برآمده است و هاله پستان هم‌تراز پوست اطراف پستان است.
2. غده پستان شکل می‌گیرد، با ناحیه کمی در اطراف بافت غده. هاله پستان شروع به گسترش می‌کند.
3. پستان شروع به برآمدگی می‌کند، و فراتر از مرزهای هاله پستان رشد می‌کند. هاله پستان به گسترش ادامه می‌دهد اما هم تراز پوست اطراف پستان می‌ماند.
4. افزایش اندازه و برآمدگی پستان. هاله پستان و نوک پستان برآمدگی‌ای ثانویه تشکیل می‌دهند که هم تراز پوست پستان نیست.
5. پستان به اندازه نهایی بزرگسال می‌رسد. هاله پستان دوباره هم‌تراز با پوست اطراف پستان می‌شود با نوک پستان برآمده و در مرکز.

تست‌های تشخیصی پزشکی

تشخیص دقیق بلوغ دیررس، علیرغم عدم ظهور نشانه‌های ظاهری بلوغ، باید توسط متخصص غدد یا متخصص زنان برای دختران و متخصص اورولوژی برای پسران صورت گیرد. در برخی موارد، نوجوان به بلوغ رسیده، اما نشانه‌های ظاهری هنوز وجود ندارند یا کمتر هستند.

تست‌هایی که می‌توانند به تشخیص قطعی بلوغ دیررس در پسران و دختران کمک کنند عبارتند از:

• آزمایش میزان هورمون‌های جنسی، هیپوفیز، هیپوتالاموس و تیروئید
• تعیین سن استخوانی با استفاده از تصویربرداری (اشعه ایکس)
• سونوگرافی و ام‌آر‌آی، برای بررسی مشکلات غدد یا اندام
• سی‌تی‌اسکن برای تشخیص وجود تومور در مغز یا غدد (توموگرافی کامپیوتری)
• بررسی میزان رشد عضله و درصد آن در پسران
• بررسی ژنتیکی اختلالات کروموزومی
• بررسی بیماری‌های مزمن مانند نارسایی کلیه

پیشگیری از بلوغ دیررس در پسران و دختران

توصیه‌های چندانی برای پیشگیری از بلوغ دیررس وجود ندارد. بااین‌حال می‌توان با پیشگیری از عوامل بلوغ دیررس، تاحدودی احتمال بروز آن را کاهش داد. به‌عنوان مثال، وارد شدن ضربه به بیضه‌ها می‌تواند یکی از مهم‌ترین علت‌های بلوغ دیررس در پسران باشد. می‌توان با آموزش خودمراقبتی، از این اتفاق جلوگیری کرد.

تغذیه نامناسب، سیگار کشیدن، داشتن اضافه‌وزن، استرس بیش از حد، ورزش‌های شدید یا رژیم‌های سنگین نیز از جمله مواردی هستند که می‌توانند باعث بلوغ دیررس شوند و باید کنترل شوند.

عوارض بلوغ دیررس در دختران و پسران

درصورتی‌که بلوغ دیررس به دلایل وراثتی اتفاق افتاده باشد، پیامد جدی به جز عدم بروز نشانه‌های ثانویه بلوغ، مثل رشد قد، رشد موهای صورت و عدم تغییر صدای پسران یا رشد سینه‌های دختران ندارد. اما اگر نارسایی غدد جنسی، نارسایی ترشح هورمون‌های هیپوفیزی و هیپوتالاموس یا مشکلات ژنتیکی و کروموزومی باعث بلوغ دیررس شده باشد، می‌تواند منجر به کاهش باروری یا ناباروری شود. تشخیص قطعی دلیل بلوغ دیررس، فقط با انجام آزمایشات و نظر پزشک متخصص امکان‌پذیر است.

درمان بلوغ دیررس در پسران و دختران

از آن‌جا که بلوغ دیررس ناشی از دلایل وراثتی پیامدهای جدی ندارد، نیاز به درمان نیست. اگر خود نوجوان اصراری به درمان نداشته باشد، پس از مدتی بلوغ اتفاق افتاده و خودبه‌خود، همه نشانه‌های فیزیکی آن ظاهر می‌شود. معمولاً  پسران نگران قد خود هستند یا دوست دارند مانند دوستان‌شان ریش‌وسبیل داشته باشند و به همین دلیل به دنبال درمان می‌گردند.

در این صورت، پزشک متخصص می‌تواند با تجویز کوتاه‌مدت یک استروئید آنابولیک، سرعت رشد او را افزایش دهد. همچنین، می‌توان با دادن تستوسترون به پسران و یک دوره کوتاه استروژن به دختران، سرعت بلوغ آن‌ها را افزایش داد.

هورمون‌درمانی در دختران

اگر تخمدان‌ها نتوانند استروژن موردنیاز برای بلوغ را تولید کنند، هورمون‌درمانی با استروژن شروع می‌شود. این دارو می‌تواند به شکل قرص، لوسیون یا ژل مالیدنی مصرف شود.

هورمون‌درمانی در پسران

اگر بیضه‌ها نتوانند تستوسترون موردنیاز برای بلوغ را تولید کنند، هورمون‌درمانی با تستوسترون شروع می‌شود. مصرف این دارو نیز می‌تواند به‌صورت تزریق ماهانه، لوسیون یا ژل مالیدنی باشد. برخی از پسران ممکن است مادام‌العمر نیاز به هورمون‌درمانی داشته باشند.

تفاوت بلوغ دیررس و زودرس

مهم‌ترین تفاوت بلوغ دیررس و زودرس، در سن شروع بلوغ در دختران و پسران است. وقتی بلوغ قبل از ۸ سالگی در دختران و قبل از ۹ سالگی در پسران شروع شود، بلوغ زودرس محسوب می‌شود. عواملی مثل عفونت، اختلالات هورمونی، تومورها، ناهنجاری‌های مغزی یا صدمات، باعث بلوغ زودرس در پسران و دختران می‌شوند.

برای کسانی‌که نگران بلوغ دیررس فرزندشان هستند

شناسایی و تشخیص بلوغ دیررس در پسران و دختران و اقدام برای درمان آن، برای سلامت روحی و جسمی نوجوانان مهم است. درصورتی‌که فکر می‌کنید فرزندتان به بلوغ دیررس دچار شده، یا خودتان نوجوانی هستید که حس می‌کنید نیاز به درمان دارید، می‌توانید برای نوبت‌دهی اینترنتی از بهترین متخصصان روان‌شناس، اورولوژی و زنان‌ و زایمان از سایت دکتردکتر اقدام نمایید.

در پایان، اگر تجربه‌ای درخصوص بلوغ دیررس دارید، یا سوالی برایتان پیش آمده، می‌توانید با ما و دیگر خوانندگان مجله دکتردکتر به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول بوغ دیررس