شکل، غلظت و رنگ طبیعی مدفوع نشان‌دهنده وضعیت عملکرد دستگاه گوارش بوده و هرگونه تغییر در آن میتواند زنگ هشداری برای سلامت بدن باشد. رنگ قهوهای، شکل سوسیسی و دفع آسان از ویژگی‌های مدفوع سالم محسوب می‌شوند. عواملی مانند رژیم غذایی، استرس، بیماری‌های گوارشی یا مصرف داروها ممکن است باعث تغییر در رنگ یا شکل آن شوند.
آگاهی از این تغییرات و تفاوت میان حالت‌های طبیعی و غیرطبیعی به تشخیص زودهنگام اختلالات و مراجعه به‌موقع به پزشک کمک می‌کند. در این مطلب از مجله پزشکی دکتردکتر، به ویژگی‌های مدفوع طبیعی و تغییرات رایج آن از رنگ‌هایی مانند قهوهای، زرد، سبز یا سیاه گرفته تا اشکالی همچون مدفوع سفت، نرم یا آبکی پرداخته‌ایم.
در انتها اگر سوالی در این مورد دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ خواهد داد.
مدفوع طبیعی چه ویژگی‌هایی دارد؟
باید بدانید که شکل و رنگ طبیعی مدفوع میتواند بازتابی از سلامت دستگاه گوارش باشد. تغییر در ظاهر آن، گاهی نشانهای از یک مشکل گوارشی یا تغذیه‌ای است. آگاهی از حالت طبیعی مدفوع به افراد کمک می‌کند تا به موقع متوجه اختلالات احتمالی شده و برای بررسی‌های بیشتر اقدام کنند. در ادامه، به ویژگی‌های مدفوع طبیعی پرداخته‌ایم:
رنگ طبیعی مدفوع
رنگ طبیعی مدفوع معمولا قهوهای بوده که از قهوهای روشن تا تیره متغیر است. این رنگ به دلیل وجود بیلیروبین ایجاد میشود. بیلیروبین، یک رنگدانه حاصل از تجزیه گلبول‌های قرمز. همچنین، مایع تولید شده توسط کبد برای کمک به هضم چربیها در ایجاد این رنگ نقش دارد. تغییرات موقت در رنگ مدفوع، مانند سبز یا زرد معمولا ناشی از رژیم غذایی یا سرعت عبور غذا از روده‌ها بوده و اغلب نگران‌کننده نیستند.
با این حال، تغییرات پایدار به رنگ‌های غیرعادی مانند سیاه، قرمز، سفید یا زرد یا مدفوع چرب، ممکن است نشانهای از مشکلات سلامتی جدی‌تری باشند و نیاز به مشاوره پزشکی دارند.
شکل طبیعی مدفوع
شکل طبیعی مدفوع معمولا به‌صورت یک توده صاف و شبیه به سوسیس یا مار است که به‌راحتی دفع میشود. بر اساس نمودار مدفوع بریستول، نوع ۳ (شبیه سوسیس با ترک‌های سطحی) و نوع ۴ (صاف و نرم) به‌عنوان مدفوع طبیعی و ایده‌آل در نظر گرفته می‌شوند. این اشکال نشان‌دهنده زمان مناسب عبور مدفوع از روده بزرگ هستند که به جذب کافی آب و دفع آسان کمک می‌کند.
تغییرات مداوم در شکل مدفوع، مانند توده‌های سخت یا مدفوع آبکی ممکن است نشانهای از یبوست یا اسهال باشند و نیاز به مشاوره‌ی پزشکی دارند. مصرف آب کافی و رژیم غذایی متعادل به حفظ شکل و رنگ طبیعی مدفوع کمک خواهد کرد.
انواع رنگ و شکل مدفوع و علت آن‌ها
تغییر در رنگ طبیعی مدفوع و شکل آن میتواند نشان‌دهنده مشکلات مختلفی در دستگاه گوارش یا سایر قسمت‌های بدن باشد؛ در ادامه، به تغییر رنگ مدفوع و علت‌های احتمالی آن را پرداخته‌ایم:
مدفوع زرد و مشکل جذب چربی
علت بروز رنگ زرد در مدفوع ممکن است به دلیل مشکل در جذب چربی باشد. مدفوع زرد در اثر ابتلا به بیماری‌های گوارشی مانند بیماری سلیاک یا انسداد مجاری صفراوی رخ می‌دهد. بیماری سلیاک یک بیماری خودایمنی مخصوص در روده باریک است که در آن بدن به گلوتن (پروتئین موجود در گندم، جو و چاودار) واکنش نشان داده و باعث آسیب به پوشش داخلی روده کوچک میشود. در این شرایط بدن در جذب چربی و مواد مغذی دیگر دچار اختلال خواهد شد. البته گاهی مصرف غذاهای پرچرب هم به‌طور موقت باعث زردی رنگ مدفوع میشود.
مدفوع سیاه و احتمال خونریزی
رنگ سیاه در مدفوع، نشانهای از خونریزی در قسمت بالایی دستگاه گوارش است. این مشکل نیاز به بررسی فوری پزشکی و آزمایش دارد. البته مصرف مکمل‌های آهن یا برخی داروها هم ممکن است باعث مدفوع سیاه شود؛ بنابراین اگر اخیرا داروی خاص یا لبو مصرف نشده است، باید در صورت دفع مدفوع سیاه به پزشک مراجعه شود.
خونریزی در قسمت بالایی دستگاه گوارش میتواند ناشی از زخم معده، ورم معده یا خونریزی مری باشد. طی این مشکلات، خون وارد دستگاه گوارش شده و مدفوع را سیاه می‌کند. از طرف دیگر، مصرف خوراکی‌هایی مثل لبو به دلیل رنگدانه‌های بتالایین و آنتوسیانین، باعث ایجاد قرمزی یا بروز لکه های سیاه در مدفوع می‌شوند. پس در صورت مصرف این خوراکی تغییر رنگ طبیعی مدفوع نگران‌کننده نیست.
اگر پزشک برای رفع این مشکلات دارو تجویز کرد، می‌توانید برای سفارش آنلاین دارو از داروخانه دکتردکتر کمک بگیرید.
مدفوع سبز و عدم جذب فیبر
مدفوع سبز عمدتا به دلیل مصرف سبزیجات سبز، مکمل‌های آهن یا آنتی‌بیوتیک‌ها ایجاد میشود. مصرف رنگ‌های خوراکی هم به‌طور موقت باعث مدفوع سبز خواهد شد. اما در سایر شرایط، رنگ سبز مدفوع ناشی از عبور سریع مواد غذایی از روده‌ها است؛ به این معنا که صفرا فرصت کافی برای تبدیل به استرکوبیلین را نداشته و مدفوع به رنگ سبز باقی می‌ماند. استرکوبیلین، از عوامل ایجادکننده رنگ طبیعی مدفوع است.
انواع شکل مدفوع و علت آن‌ها
شکل و غلظت همچون رنگ طبیعی مدفوع حامل اطلاعاتی از وضعیت سلامتی فرد هستند. در ادامه، به علل اشکال و حالات مختلف مدفوع پرداخته‌ایم:
مدفوع سفت و تکه‌تکه
مدفوع سخت و توده‌ای که در نمودار بریستول به‌عنوان نوع ۱ و ۲ طبقه‌بندی میشود، نشانهای از یبوست است. دفع مدفوع سخت زمانی رخ می‌دهد که مدفوع به‌طور آهسته از روده بزرگ عبور می‌کند، در نتیجه آب بیشتری جذب شده و مدفوع خشک و سفت میشود. عوامل مؤثر این نوع مدفوع شامل رژیم غذایی کم‌فیبر، کم‌آبی بدن، عدم تحرک، برخی داروها و شرایط پزشکی خاص هستند.
عوارض احتمالی این عارضه شامل هموروئید، شقاق مقعدی و انسداد مدفوعی است. برای رفع آن، توصیه میشود روزانه حداقل ۳۰ گرم فیبر مصرف کنید و مقدار مناسبی آب بنوشید.
مدفوع شل و آبکی
این نوع دفع، حالتی است که مدفوع بسیار نرم و آبکی است. این شرایط در اثر عوامل مختلفی مانند مصرف غذاهای ناسالم، عفونت‌های گوارشی یا افزایش سطح استرس رخ می‌دهد. این نوع مدفوع ممکن است به صورت مقطعی و موقت ایجاد شود و الزاما همراه علائم دیگری مانند ناراحتی شکم، نفخ یا تهوع نیست. برخی از علل احتمالی مدفوع شل و آبکی شامل موارد زیر هستند:
- عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی؛ مصرف آب یا غذای آلوده باعث ابتلا به این نوع عفونت‌ها می‌شوند.
- عدم تحمل غذایی؛ مصرف برخی مواد غذایی که بدن تحمل نمی‌کند، باعث شل شدن مدفوع خواهد شد.
- استرس و اضطراب؛ استرس، تاثیری منفی بر عملکرد دستگاه گوارش دارد و گاهی افزایش سطح آن باعث تغییر در قوام مدفوع میشود.
اسهال
اسهال حالتی است که در آن فرد به صورت مکرر مدفوع شل و آبکی دفع می‌کند. این شرایط معمولا با علائم دیگری مانند دل‌درد و کرامپ شکمی، احساس فوریت در دفع، تب، تهوع و استفراغ و وجود خون و مخاط در مدفوع همراه است. اسهال علاوه‌بر مسمومیت و مصرف آب و غذای آلوده در اثر عوامل زیر رخ می‌دهد:
- عفونت‌های ویروسی، باکتریایی یا انگلی؛ این عفونت‌ها به التهاب روده‌ها و افزایش دفعات دفع مدفوع منجر می‌شوند.
- بیماری‌های گوارشی؛ بیماری‌هایی مانند سندروم روده تحریک‌پذیر، بیماری کرون و کولیت اولسراتیو می‌توانند باعث اسهال مزمن شوند.
- مصرف برخی داروها؛ برخی داروها مانند انواع آنتی‌بیوتیک‌ها باعث اختلال در تعادل باکتری‌های مفید روده و ایجاد اسهال خونی خواهند شد.
- مصرف ملین‌ها؛ مصرف بیش از حد ملین‌ها با اسهال همراه خواهد بود.
به گزارش مدرسه پزشکی جان هاپکینز آمریکا،
دلایل کمتر شایعی مانند آسیب ناشی از پرتودرمانی یا تومورهایی که هورمون‌های زیادی تولید می‌کنند هم باعث تغییر حالت مدفوع و ابتلا به اسهال میشود.
چه عواملی باعث ایجاد مدفوع غیرطبیعی می‌شوند؟
موارد مختلفی در تغییر انواع رنگ و شکل مدفوع موثر بوده که الزاما همه آن‌ها هم خطرناک نیستند. برای مثال، تغییر در رژیم غذایی و دارویی، عدم تحرک کافی، میزان استرس بالا یا عدم مصرف کافی مایعات و فیبر به تغییر رنگ طبیعی مدفوع منجر میشود. در ادامه، به مهم‌ترین این عوامل اشاره کرده‌ایم:
رژیم غذایی نامناسب
مصرف زیاد انواع غذاهای چرب و فست‌فودها با چربی زیادی و فیبر کم مشکلات گوارشی و تغییرات غیرطبیعی مدفوع را به دنبال دارد. علاوه‌براین، مصرف زیاد قهوه و نوشیدنی‌های کافئین‌دار هم روی رنگ طبیعی مدفوع تاثیرگذار است. رژیم غذایی نامناسب باعث اختلال در عملکرد روده‌ها و دستگاه گوارش شده و با یبوست یا اسهال همراه خواهد بود. مصرف غذاهای فرآوری‌شده و کمبود مواد مغذی هم چنین اثراتی را بر جای می‌گذارند.
عدم تحرک کافی
نداشتن تحرک کافی هم در ابتلا به یبوست و سفت شدن مدفوع نقش دارد. وقتی فردی تحرک کافی ندارد، حرکات روده کاهش یافته و دفع مدفوع سخت‌تر میشود. این مسئله باعث شده تا مدفوع بیشتر در روده‌ها بماند و آب بیشتری از آن جذب شود. در نتیجه این اتفاق، مدفوع سخت و خشک‌تر شده و دفع آن سخت‌تر خواهد شد.
میزان استرس بالا
هرچند که استرس و اضطراب به‌طور کلی روی بدن تاثیرات بدی دارند؛ اما شاید بیشتر از هرجا، تاثیر خود را روی دستگاه گوارش نشان بدهند. استرس باعث افزایش تولید اسید معده و تحریک عضلات روده شده که این شرایط هم باعث تغییر در تعداد دفعات دفع و شکل و رنگ طبیعی مدفوع میشود.
برای مثال، فرد مبتلا به استرس، اسهال یا یبوست را تجربه کرده یا با ایجاد تغییرات در رنگ صفرا، مدفوع سبزی را دفع خواهد کرد. همچنین در فرد دچار اضطراب، با افزایش سرعت عبور مواد غذایی از روده‌ها، صفرا به‌طور کامل تجزیه نشده و مجددا رنگ طبیعی مدفوع به سبز گرایش پیدا می‌کند.
بیماری‌های گوارشی
بیماری‌هایی مانند سندروم روده تحریک‌پذیر، بیماری کرون و کولیت اولسراتیو باعث تغییرات غیرطبیعی در شکل و رنگ طبیعی مدفوع می‌شوند. البته انواع بیماری‌های مربوط به کبد و پانکراس هم می‌توانند در این تغییرات نقش داشته باشند. این بیماری، یک اختلال عملکردی روده‌ها است که با علائمی مانند درد شکم، نفخ و تغییرات در دفعات و شکل مدفوع خود را نشان می‌دهد.
چه رنگ و شکلی از مدفوع خطرناک است؟
هرنوع از تغییرات شدید در رنگ طبیعی مدفوع و حالت و شکل آن که بدون دلیل مشخص ایجاد شود، میتواند نشانهای از مشکلات جدی گوارشی یا جسمانی باشد. مدفوع سیاه، قرمز تیره، سفید یا زرد روشن نیاز به بررسی پزشکی دارد. در جدول زیر، به انواع اشکال و رنگ خطرناک مدفوع اشاره کرده‌ایم:
| رنگ و شکل غیرطبیعی | علت | ظاهر |
| مدفوع سیاه و قیری | خونریزی در بخش فوقانی دستگاه گوارش مانند معده یا اثنی‌عشر | سیاه، چسبنده و بدبو |
| مدفوع قرمز روشن | خونریزی در بخش‌های پایین دستگاه گوارش مانند روده بزرگ یا راست‌روده | وجود خون قرمز قابل مشاهده در مدفوع |
| مدفوع کم‌رنگ یا خاکستری | کمبود صفرا به دلیل انسداد مجاری صفراوی یا بیماری‌های کبدی | خاکستری یا سفید روشن |
| مدفوع زرد و چرب | چربی زیاد در مدفوع به دلیل جذب ناقص مواد غذایی (سلیاک یا التهاب پانکراس) | زرد، روغنی و بدبو |
چه زمانی برای مدفوع غیرطبیعی باید به دکتر مراجعه کنیم؟
اگر مدفوع شما به طور مداوم (بدون تغییر در رژیم غذایی یا دارویی) تغییرات غیرطبیعی دارد یا با علائم دیگری مانند درد شکم، کاهش وزن ناگهانی یا خونریزی همراه است، باید حتما ویزیت آنلاین با دکتر گوارش داشته باشید. مهم ترین این شرایط شامل موارد زیر هستند:
- بهبود نیافتن اسهال مداوم؛ ادامه دار شدن اسهال بیشاز 2 روز
- همراه شدن علائم دیگر با اسهال؛ علائمی همچون تشنگی شدید، خشکی دهان یا پوست، کاهش ادرار، ضعف شدید، سرگیجه یا ادرار تیره
- وجود خون در مدفوع؛ رنگ قرمز روشن یا سیاه قیری مدفوع به دلیل خونریزی داخلی
- رنگ‌های نگران‌کننده؛ مدفوع خاکستری، سفید یا خیلی روشن به دلیل اختلال در صفرا یا بیماری‌های کبدی
- یبوست طولانی‌مدت؛ ادامه‌دار شدن یبوست بیش از 3 هفته
- علائم همراه یبوست طولانی؛ درد شدید، وجود خون در مدفوع یا کاهش وزن ناخواسته
- دفع مدفوع باریک یا نخی‌شکل؛ احتمال انسداد در روده بزرگ
- وجود موکوس (مخاط) در مدفوع؛ به دلیل ابتلا به بیماری‌های التهابی روده مانند کرون یا کولیت اولسراتیو
چه زمانی باید نگران تغییرات مدفوع باشیم؟
مدفوع، یکی از ساده‌ترین اما دقیق‌ترین نشانگرهای سلامت گوارشی است. رنگ طبیعی مدفوع و شکل آن اطلاعات ارزشمندی درباره عملکرد بدن، نوع تغذیه، وضعیت کبد، صفرا و حتی شرایط روانی فرد ارائه می‌دهد. مدفوع قهوهای و سوسیسی‌شکل طبیعی تلقی میشود، اما تغییراتی مانند زردی، سبزی، سیاهی یا شکل نخی و تکه‌تکه نشانهای از بیماری، کمبود مواد مغذی یا اختلالات جذب هستند.
در این شرایط حتما باید به متخصص گوارش مراجعه کنید. برای دریافت نوبت از این متخصص می‌توانید از امکان نوبت‌دهی او در سایت دکتردکتر بهره‌مند شوید.
منابع:
سوالات متداول
سلام ممنون از اطلاعاتتون مدفوع آبکی بدون وجود ذرات جامد و گرم به رنگ نارنجی که هر روز 5بار اتفاق بیفته و 4ماه ادامه دار باشه نشانه چی میتونه باشه ممنون میشم راهنمایی بفرمایید
خیلی ممنون بابت اطلاع رسانی شما 🙏
سلام واقعا بایدسپاسگزارشما بود دراین وضعیت خراب اقتصادی وفقرمردم خیلی کارشما خداپسندانه هست
با سلام بنده مدفوعم سبز رنگ شده چند وقتیه علائم رفلاکس گاهی صدا توی دلم هست و تعریق و سردی دست و پا دارم علت چی میتونه باشه
خیلی ممنون اطلاعات.رسانی شما خیلی به سلامتی
ما مردم بد بخت عقب نگه داشته کمک می کند
بازم ممنون ومتشکر