بیلی روبین و آنزیم‌های کبدی

کبد یکی از مهمترین ارگان‌های بدن است که آنزیم‌های مهمی از جمله بیلی روبین را می‌سازد و ترشح می‌کند.

کبد بزرگ‌ترین ارگان بدن است. وزنی بین ۱ تا ۱.۵ کیلوگرم دارد. اندازه و شکل کبد بر اساس شکل کلی بدن تغییر می‌کند برای مثال دراز و باریک یا چاق و مربعی شکل می‌شود. کبد در ربع فوقانی راست شکم درست در زیر قفسه سینه در مقابل دیافراگم قرار گرفته است و براساس اندازه آن به سمت ربع فوقانی چپ نیز گاها کشیده می‌شود.

کبد جزء معدود ارگان‌هایی است که خون‌رسانی دو گانه دارد. حدودا ۲۰ درصد جریان خون کبدی از خون اکسیژن‌دار شریان کبدی است و ۸۰ درصد مابقی از خون ورید پورت تامین می‌شود. ورید پورت حاوی خون سیاهرگی است که از معده، روده‌ها، پانکراس و طحال به کبد برمی‌گردد. این ورید سرشار از موادغذایی است.

اکثر سلول‌های کبدی را سلول‌هایی به نام هپاتوسیت‌ها تشکیل می‌دهند. بقیه سلول‌های کبدی شامل سلول‌های کوپفر، سلول‌های ستاره‌ای، سلول‌های اندوتلیال و عروق خونی، سلول‌های مجاری صفراوی و ساختارهای حمایتی هستند.

هپاتوسیت‌ها اعمال بسیار مهم و حیاتی در راستای حفظ وضعیت و سلامت بدن انجام می‌دهند. این اعمال شامل موارد زیر هستند:

ساخت اکثر پروتئین‌های ضروری سرم (آلبومین، پروتئین‌های حامل، فاکتورهای انعقادی، بسیاری از فاکتورهای هورمونی و رشدی)

تولید صفرا و حامل‌های صفرا (اسیدهای صفراوی، کلسترول، لسیتین، فسفولیپیدها)

تنظیم موادغذایی (گلوکز، گلیکوژن،لیپیدها، کلسترول، اسیدهای آمینه)

متابولیسم و تجزیه ترکیبات لیپوفیلیک و دفع آنها از طریق صفرا یا ادرار (بیلی روبین، آنیون‌ها، کاتیون‌ها،داروها)

همان طور که می‌بینید کبد عملکردهای زیاد و پیچیده‌ای دارد. به همین دلیل ارزیابی عملکرد کبد اندکی دشوارتر از سایر ارگان‌های بدن است.

معمول‌ترین تست‌های آزمایشگاهی که برای سنجش عملکرد کبد استفاده می‌شوند شامل LFT، اندازه‌گیری سطح بیلی روبین سرم، آلبومین سرم، زمان پروترومبین (PT) است. LFT سطح سه آنزیم مهم کبدی یعنی آلکالین فسفاتاز (ALP)، آسپارتات ترنس آمیناز (AST) و آلانین ترنس آمیناز (ALT) را نشان می‌دهد. در ادامه ذکر خواهیم کرد که سطح هر کدام از این آنزیم‌ها در نوع خاصی از بیماری‌های کبدی اهمیت زیادی برای ما دارد. بیلی روبین سرم نشان‌دهنده میزان فعالیت کبد از نظر تجزیه مواد و دفع آنهاست. آلبومین سرم و تست پروترومبین نیز نشان‌دهنده میزان ساخت پروتئین توسط کبد را نشان می‌دهند به عبارتی نمایانگر میزان سنتز توسط کبد هستند.

در ادامه این مطلب به بررسی عملکرد کبد خواهیم پرداخت. رویکر ما در این مطلب بیشتر پیرامون بیلی روبین و آنزیم‌های کبدی است.

بیلی روبین چیست؟

بیلی روبین یک پیگمان (رنگدانه) تتراپیرول (چهارحلقه‌ای) بوده که حاصل شکسته شدن هموگلوبین است. حدودا ۷۰ تا ۸۰ درصد بیلی روبین ساخته شده در روز، از شکستن هموگلوبین گلبول‌های قرمز فرسوده وپیر خون حاصل می‌شود. دو نوع بیلی روبین در بدن داریم: بیلی روبین کونژوگه و غیرگونژوگه.

پس از تخریب این سلول‌ها، هم موجود در آنها در داخل سلول‌های رتیکواندوتلیال کبد تجزیه می‌شود. زمانی که بیلی روبین با پروتئین آلبومین متصل شود به بیلی روبین غیرکونژوگه (نامحلول یا غیرمستقیم) تبدیل می‌شود. این نوع بیلی روبین همان طور که گفته شد در داخل آب نامحلول بوده و اغلب وارد خون و ادرار نمی‌شود.

زمانی که بیلی روبین از پروتئین آلبومین جدا شود تبدیل به نوع کنژوگه یا محلول یا مستقیم می‌شود. در این صورت بیلی روبین، محلول در آب خواهد بود. این نوع بیلی روبین می‌تواند وارد خون شود یا از طریق ادرار دفع شود و رنگ زرد ادرار را ایجاد کند.

بیلی روبین و بیماری‌زایی

زردی یا ایکتر، به تغییر رنگ بافت در نتیجه رسوب بیلی روبین گفته می‌شود. رسوب بافتی بیلی روبین فقط در صورت بالا بودن میزان بیلی روبین سرم (هایپربیلی روبینمی سرمی) روی می‌دهد. این علامت بالینی اغلب نشان‌دهنده وجود یک بیماری کبدی یا با احتمال کمتری وجود یک نوع خاص از آنمی به نام آنمی همولیتیک است.

میزان افزایش بیلی روبین سرم ممکن است با انجام یک معاینه فیزیکی توسط پزشک حاذق تخمین زده شود. به طوری که وجود زردی در اسکلرا (بخش سفید چشم) نشان می‌دهد که میزان بیلی روبین سرم حداقل ۳ میلی‌گرم در دسی لیتر است. اسکلرا به دلیل محتوای بالای الاستینی تمایل خاصی به بیلی روبین دارد. به همین دلیل افزایش حتی میزان مختصر در بیلی روبین سرم خود را با زردی اسکلرا نشان می‌دهد.

در صورتی که پزشک با معاینه اسکلرا شک در ایکتریک (زرد بودن) بیمار کرد می‌تواند در قدم بعدی مخاط زیر زبان بیمار را معاینه کند.

آخرین محلی که با افزایش بیلی روبین زردی را نشان می‌دهد پوست فرد است. بنابراین در صورتی که دیدید پوست فردی ایکتریک شده است بدانید که او در مراحل پیشرفته‌ای از بیماری کبدی به سر می‌برد. در نتیجه با افزایش سطح بیلی روبین سرم، نهایتا پوست (مخصوصا در افرادی که پوست روشن دارند.) زرد می‌شود. حتی اگر روند بیماری طولانی شود و سطح بیلی روبین در خون مرتبا افزایش پیدا کند، احتمالا پوست به رنگ سبز هم در بیاید. (این رنگ سبز در نتیجه اکسیداسیون بیلی روبین به بیلی‌وردین ایجاد می‌شود.)

چه عواملی باعث بالا رفتن بیلی روبین می‌شوند

در قسمت‌های بالا گفتیم که بیلی روبین در نتیجه تجزیه هموگلوبین موجود در گلبول‌های قرمز توسط سلول‌های کبدی حاصل می‌شود. بنابراین هر زمان که تخریب گلبول‌های قرمز خون زیاد شود و تولید هم افزایش یابد یا هر زمان که سلول‌های کبدی آسیب ببینند و نتوانند بیلی روبین را به خوبی دفع کنند ما شاهد بالا رفتن سطح سرمی بیلی روبین خواهیم بود و به دنبال آن ایکتر بروز پیدا می‌کند.

یکی از دلایل اصلی بالا رفتن میزان بیلی روبین در خون و ایکتر (زردی) که به دنبال آن رخ می‌دهد، آنمی همولیتیک است. گلبول‌های قرمز از زمانی که از مغز استخوان خارج می‌شوند و به داخل خون محیطی ورود پیدا می‌کنند، به طور متوسط ۱۲۰ روز عمر می‌کنند. در صورتی که به هر دلیلی عمر گلبول‌های قرمز کمتر از این میزان شود، در جاهای مختلف بدن تخریب می‌شوند و هم موجود در آنها در کبد تجزیه شده و حاصل آن تولید بیلی روبین است. به دنبال این وقایع زردی بروز پیدا می‌کند.

علل مختلفی می‌توانند موجب بروز آنمی همولیتیک شوند. برای مثال کمبود آنزیم G6PD سبب می‌شود که انعطاف‌پذیری گلبول‌های قرمز کم شود در نتیجه در هنگام عبور از مویرگ‌های ریز حبس می‌شوند و از بین می‌روند.

علت مهم دیگر در بالا رفتن سطح سرمی بیلی روبین و بروز زردی، آسیب سلول‌های کبدی است. برای مثال در انواع هپاتیت‌های ویروسی و غیرویروسی یا هپاتیت ناشی از الکل ممکن است شاهد این علامت بالینی باشیم.

یکی دیگر از علل افزایش بیلی روبین خون، انسداد مجاری صفرا داخل کبدی یا خارج کبدی است. این مشکل می‌توان به علل مختلفی بروز پیدا کند برای مثال مجاری داخل کبدی ممکن است به‌علت مصرف برخی داروها انسداد پیدا کنند. همچنین برخی بیماری‌های انگلی می‌توانند در داخل مجاری صفراوی داخل کبدی قرار گرفته و در این محل  انسداد ایجاد کند. البته این قبیل انگل‌ها در مناطق جغرافیایی خاصی دیده می‌شوند و به طور کلی شناسایی آنها بسیار نادر است.

شایع‌تر از مسائلی که ذکر شد، باید به سنگ‌های مجاری صفراوی و یا تومورهای کبدی یا تومورهای مجاری صفراوی اشاره کنیم. چرا که این موارد موجب مسدود کردن مسیر صفرا می‌شوند و به این شکل سطح بیلی روبین خون را بالا می‌برند. یکی از نشانه‌هایی که اغلب با زردی ناشی از افزایش بیلی روبین همراه است، خارش شدید پوست است.

نشانه‌های بالا رفتن سطح بیلی روبین در خون

از نشانه‌های اصلی این مشکل همان طور که در قسمت‌های قبل گفتیم زردی اسکلرا، زردی مخاط زیر زبان و زردی پوست است. همین طور در بعضی موارد خاص همراه این شرایط خارش شدید پوست نیز وجود دارد.

اما شاخص حساس‌تر دیگر در افزایش بیلی روبین سرم، تیره شدن رنگ ادرار است. علت این رخداد دفع کلیوی بیلی روبین کونژوگه است. بیماران اغلب در این حالت ادرار خود را به رنگ چای یا کولا تشبیه می‌کنند. دفع بیلی روبین در ادرار نشان‌دهنده افزایش جزء مستقیم بیلی روبین است و در نتیجه می‌تواند مویدی بر بیماری کبدی باشد.

بالا رفتن دیگر آنزیم‌های کبدی نشان‌دهنده چیست

از جمله آنزیم‌های مهم کبدی AST و ALT هستند. این دو آنزیم اغلب در بیماری‌های کبدی که سلول‌های کبدی (هپاتوسیت‌ها) درگیر هستند، بالا می‌روند. اصطلاحا گفته می‌شود که AST و ALT در بیماری‌های هپاتوسلولار افزایش پیدا می‌کند. مثال بارزی از این بیماری‌ها انواع هپاتیت‌های حاد و مزمن هستند. هپاتیت می‌تواند سطح این آنزیم‌ها را تا ۱۰ برابر میزان نرمال افزایش دهد.

یکی دیگر از آنزیم‌های مهم کبدی ALP است. این آنزیم اغلب در بیماری‌های انسدادی کبدی بالا می‌رود. برای مثال زمانی که مجاری صفراوی داخل یا خارج کبدی توسط یک سنگ اشغال شده‌اند، سطح این آنزیم افزایش پیدا می‌کند. علاوه بر آن گاهی فرد دارای انواع تومورهای کبدی است. این تومورها ممکن است داخل مجاری صفراوی باشند که در این صورت موجب مسدود کردن مسیر صفرا می‌شوند. گاهی نیز ممکن است این تومورها در خارج از مجاری باشند ولی به دلیل فشاری که از خارج به مجاری صفراوی وارد می‌کنند، مسیر عبور صفرا را مختل کنند. این تومورها ممکن است تومورهای اولیه خود کبد باشند و یا تومورهایی باشند که از سایر نقاط بدن به کبد متاستاز داده باشند.

کبد محل اصلی متابولیزه کرن اکثر داروها محسوب می‌شود. بنابراین دور از انتظار نیست اگر بگوییم که مصرف طولانی مدت برخی داروها ممکن است با عوارض کبدی همراه باشد. گاهی اوقات افراد به صورت خودسرانه از دارویی استفاده می‌کنند که این موضوع ریسک چنین عوارضی را چند برابر می کند.

در ادامه لیستی از داروهایی که می‌توانند سبب آسیب‌های کبدی بشوند و در نتیجه سطح آنزیم‌های کبدی را بالا ببرند، ارائه می‌کنیم:

• داروهای مسکن‌ از جمله آسپیرین، استامینوفن، ایبوپروفن، ناپروکسن، دیکلوفناک و فنیل بوتازون
• داروهای  ضد تشنج از جمله فنی توئین، اسید والپوریک (دپاکوت)، کاربامازپین و فنوباربیتال
• آنتی بیوتیک‌ها از جمله تتراسایکلین، سولونامید، ایزونیازید، سولفامتوکسازول، تریمتوپریم، نیتروفروناشن و فروکنازوا و داروهای ضدقارچ
• داروهای کاهش‌دهنده کلسترول خون  مثل لوواستاتین، پراواستاتین، آتروواستاتین، روزاواستاتین، سیمواستاتین و  استاتین‌های دیگر
• برخی داروهای تقویتی مثل نیاسین  همان ویتامین B3
• داروهایی که برای بیماری‌های قلب و عروق مصرف می‌شوند مثل آمیودارون، هیدرالازین و کویینیدین
• داروهای ضدافسردگی  مخصوصا سه حلقه‌ای‌ها (TCA)
• داروهایی که در شیمی‌درمانی استفاده می‌شوند مثل متوتروکسات

تغییرات سطح آنزیم‌های کبدی چگونه تشخیص داده می‌شود

در صورت شک پزشک به تغییرات پاتولوژیک آنزیم‌های کبدی، باید سطح این آنزیم‌ها مورد سنجش قرار گیرد. تشخیص این امر بسیار آسان و کم‌هزینه است و تنها از طریق یک نمونه خون انجام می‌گیرد.

علاوه بر آنزیم‌های کبدی سطح بیلی روبین خون نیز از این طریق (نمونه خون) قابل اندازه‌گیری است. در نهایت اغلب پزشک با استفاده از نتایج حاصل از آزمایش آنزیم‌های کبدی و نیز سطح بیلی روبین تشخیص قطعی را مطرح می‌سازد.

درمان افزایش آنزیم‌های کبدی

قطعا درمان این مشکل به علت آن بستگی دارد. در واقع در این شرایط باید عامل زمینه‌ای را پیدا کرد و سپس آن را برطرف نمود تا به این ترتیب سطح آنزیم‌های کبدی به میزان نرمال خود برگردد. برای مثال اگر علت افزایش آنزیم‌های کبدی سنگ مجاری صفراوی باشد در صورت تشخیص پزشک، سنگ خارج می‌شود. اگر علت این موضوع هپاتیت باشد فرد درمان‌های ضدهپاتیت دریافت می‌کند.

در صورتی که اقدام به درمان بیماری کردید به این نکته دقت کنید که در بیماری‌های کبدی بیمار باید هر ۶ ماه یک بار آزمایش‌های کبدی را تکرار کند تا پزشک بتواند سیر پیشرفت درمان یا بیماری را بررسی کند. پزشک با توجه به نتیجه این آزمایش‌ها دوز داروها و انواع آنها را تعیین و تغییر می‌دهد. یا حتی ممکن است با توجه به این آزمایشات قطع درمان را برای بیمار تشخیص دهد.

مسئله‌ای که در درمان این قبیل موارد اهمیت دارد تشخیص به موقع مشکل در فرد و یافتن علت آن است تا بتوان به سرعت وارد عمل شد و برای فرد درمان‌های مناسب را اجرا کرد. مسئله مهم در بیماری‌های کبدی، جلوگیری از تغییر بیماری کبدی به سمت سیروز (آخرین و پیشرفته‌ترین مرحله همه بیماری‌های کبدی – End Stage Hepatic Disease) است.

منابع:

اصول طب داخلی هاریسون ۲۰۱۵ ویرایش نوزدهم