خونریزی معده به دلایل متعددی همچون زخم معده، داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، عفونت هلیکوباکتر پیلوری، سرطان معده و واریس معده رخ می‌دهد. این عارضه با علائم گوناگونی همچون استفراغ خونی، مدفوع سیاه، ضعف و سرگیجه ظاهر شده و در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع، میتواند پیامدهای جدی و حتی تهدیدکننده زندگی، به‌ویژه در سالمندان به دنبال داشته باشد.
تشخیص این وضعیت معمولا از طریق آندوسکوپی و آزمایش خون و مدفوع صورت می‌گیرد و روش‌های درمان آن هم بسته به شدت و علت خونریزی، از دارودرمانی تا جراحی متغیر است. در این مطلب از مجله سلامت و پزشکی دکتردکتر به معرفی جامع علل، علائم بالینی، روش‌های تشخیص، درمان و پیشگیری از خونریزی معده می‌پردازیم.
در انتها اگر سوالی دارید، در قسمت نظرات بنویسید. کارشناس سلامتی دکتردکتر به آن پاسخ خواهد داد.
خونریزی معده چیست؟
خونریزی معده که بهعنوان زیرمجموعه‌ای از خونریزی دستگاه گوارش فوقانی طبقه‌بندی میشود، به عارضه‌ای اشاره دارد که در آن خون از دیواره معده به داخل مجرای گوارشی نشت می‌کند. به طور کلی، خونریزی‌های دستگاه گوارش به 2 دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- خونریزی دستگاه گوارش فوقانی (Upper GI Bleeding): این نوع خونریزی از مری، معده یا دوازدهه (اولین قسمت روده کوچک پس از معده) نشات می‌گیرد.
- خونریزی دستگاه گوارش تحتانی (Lower GI Bleeding): این نوع خونریزی در قسمت‌های پایینی دستگاه گوارش شامل روده کوچک (پس از دوازدهه)، روده بزرگ، راست‌روده یا مقعد اتفاق می‌افتد.
این عارضه گوارشی نیازمند مراجعه فوری به دکتر گوارش است، زیرا میتواند نشانه‌ای از یک بیماری جدی زمینه‌ای باشد و در موارد شدید، زندگی فرد را تهدید کند. این عارضه گوارشی دارای 3 دسته اصلی است که در جدول زیر معرفی شده‌اند:
| نوع خونریزی | توضیحات |
| حاد | خونریزی ناگهانی و شدید که معمولا نشانه‌ای از یک وضعیت اورژانسی بوده و نیازمند مداخله فوری پزشکی است. |
| مزمن | این نوع خونریزی به آرامی و در طولانیمدت رخ می‌دهد و ممکن است منجر به کم‌خونی شود. |
| نهفته | این نوع خونریزی معمولا بدون علائم بوده و تنها از طریق آزمایش‌هایی همچون شمارش گلبول‌های قرمز یا تست خون مخفی در مدفوع قابل تشخیص است. |
با توجه به اینکه خونریزی نهفته، به‌ویژه در مراحل اولیه هیچ نشانه بالینی واضحی ندارد، غربالگری و چکاپ‌های دوره‌ای به خصوص برای افراد در معرض خطر اهمیت بسزایی دارد.
علائم خونریزی معده
علائم خونریزی معده بسته به میزان و شدت آن فرق می‌کند. این نشانه‌ها طیف وسیعی دارند و از خفیف تا شدید متغیر هستند. در ادامه به برخی از رایج‌ترین علائم اشاره می‌کنیم:
- مدفوع سیاه یا قیری‌رنگ
- استفراغ خونی یا قهوهای تیره
- ضعف و بی‌حالی
- سرگیجه
- کاهش فشار خون
- رنگ‌پریدگی
- تنگی نفس
- گرفتگی شکم
علاوه‌بر موارد فوق، در برخی بیماران تغییر در عادات روده همچون اسهال یا یبوست هم ممکن است مشاهده شود.
دلایل و علل خونریزی معده چیست؟
در ادامه به برخی از شایعترین عواملی که منجر به این عارضه می‌شوند، اشاره می‌کنیم:
زخم معده
زخم معده شایعترین دلیل خونریزی در دستگاه گوارش فوقانی است. این زخم‌ها زمانی ایجاد می‌شوند که لایه محافظ مخاط معده آسیب می‌بیند. عوامل اصلی ایجاد زخم شامل عفونت هلیکوباکتر پیلوری و مصرف طولانیمدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی هستند. خونریزی ناشی از زخم معده میتواند به صورت مزمن (خونریزی خفیف و مداوم) یا حاد (خونریزی شدید و ناگهانی) بروز پیدا کند.
استفاده طولانیمدت از داروهای NSAIDs
مصرف طولانیمدت داروهای NSAIDs همچون ایبوپروفن و دیکلوفناک، یکی از مهمترین دلایل آسیب به مخاط معده و خونریزی است. این داروها با مهار آنزیم سیکلواکسیژناز، تولید پروستاگلاندین‌ها را کاهش می‌دهند. پروستاگلاندین‌ها مولکول‌هایی هستند که نقش مهمی در افزایش ترشح مخاط معده، تنظیم جریان خون و تولید بی‌کربنات دارند.
بنابراین، مصرف طولانیمدت یا دوزهای بالای NSAIDs به طور مستقیم به مخاط معده آسیب می‌رساند، عوامل محافظتی را کاهش می‌دهد و در نهایت منجر به التهاب، زخم و خونریزی میشود.
عفونت هلیکوباکتر پیلوری
هلیکوباکتر پیلوری با تضعیف لایه محافظتی مخاط معده و فعال‌سازی پاسخ‌های التهابی، موجب تخریب تدریجی بافت معده میشود. این فرآیند در صورت تداوم، منجر به ایجاد زخم معده و خونریزی خواهد شد.
سرطان معده
تومورهای بدخیم معده به خصوص در مراحل پیشرفته، از طریق حمله به عروق خونی دیواره معده، نکروز تومور و فرسایش بافت‌ها باعث خونریزی می‌شوند. خونریزی ناشی از سرطان معده معمولا به صورت استفراغ خونی یا مدفوع سیاه ظاهر خواهد شد. این شرایط نشان‌دهنده پیشرفت بیماری بوده و به مداخله درمانی فوری نیاز دارد.
واریس معده
واریس معده که اغلب به دلیل پرفشاری ورید باب در بیماران مبتلا به بیماری‌های پیشرفته کبدی همچون سیروز ایجاد میشود، یک علت مهم و کشنده خونریزی دستگاه گوارش است. در واریس معده، افزایش فشار در ورید باب باعث گشاد شدن و تورم وریدهای موجود در دیواره معده میشود. این وریدهای متورم، به راحتی پاره شده و منجر به خونریزی شدید و ناگهانی می‌شوند.
گاستریت یا التهاب مخاط معده
گاستریت اغلب در اثر عفونت باکتری هلیکوباکتر پیلوری، مصرف طولانیمدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، مصرف الکل، استرس و اضطراب یا اختلالات خودایمنی ایجاد میشود. در موارد شدید، گاستریت یا ورم معده موجب فرسایش لایه محافظ معده شده و ایجاد زخم‌های سطحی و عمیق معده و خونریزی را در پی دارد.
مصرف الکل
الکل سد مخاطی معده را تضعیف کرده و نفوذپذیری آن را افزایش می‌دهد که این امر باعث تماس بیشتر اسید معده با سلول‌های زیرین و آسیب به آن‌ها میشود. علاوه‌بر این، مصرف الکل میتواند با برخی داروهای دیگر همچون NSAIDs تداخل ایجاد کرده و خطر خونریزی معده را افزایش دهد.
خونریزی معده در سالمندان چرا خطرناک‌تر است؟
خونریزی گوارشی فوقانی در سالمندان عواقب وخیم‌تری نسبت به افراد جوان‌تر دارد. دلایل متعددی برای این افزایش خطر وجود دارد که شامل افزایش سن، مصرف داروهای خاص و تاخیر در تشخیص میشود. در ادامه به بررسی این عوامل پرداخته‌ایم:
تاثیر سن بالا بر شدت علائم
با افزایش سن، ساختار و عملکرد دستگاه گوارش دستخوش تغییراتی میشود که تاثیر مستقیمی بر بروز و شدت خونریزی معده دارد. کاهش ضخامت مخاط معده و کاهش جریان خون مخاطی، از جمله عواملی هستند که سد دفاعی طبیعی معده را تضعیف کرده و احتمال آسیب ناشی از اسید معده یا داروها را افزایش می‌دهند.
از سوی دیگر، کاهش عملکرد سیستم ایمنی و کندی روند ترمیم زخم معده در سالمندان موجب میشود مدت زمان خونریزی طولانی‌تر شده و احتمال بروز عوارضی همچون کم‌خونی مزمن یا شوک هیپوولمیک افزایش پیدا کند.
مطابق با اطلاعات منتشر شده در مجله پزشکی EAJEM،
افراد بالای 70 سال، 20 تا 30 برابر بیشتر از افراد زیر 30 سال در معرض خطر خونریزی دستگاه گوارش فوقانی قرار دارند.
این یافته نشان‌دهنده آن است که افزایش سن یک عامل خطر مستقل و مهم برای خونریزی گوارشی محسوب میشود.
خطرات مصرف داروهای ضد انعقاد یا رقیق‌کننده خون
یکی از عوامل مهم در افزایش خطر خونریزی دستگاه گوارش فوقانی در سالمندان، مصرف داروهایی است که تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر سلامت دستگاه گوارش دارند. داروهای ضدانعقاد همچون وارفارین، ریواروکسابان و آپیکسابان که برای پیشگیری از ترومبوز یا سکته مغزی تجویز می‌شوند، از طریق مهار مسیرهای انعقادی، حتی زخم‌های کوچک معده را مستعد خونریزی میکنند.
همچنین داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) نظیر ایبوپروفن و ناپروکسن که در سالمندان برای کنترل دردهای مزمن به‌کار می‌روند، با تضعیف مخاط محافظ معده یکی از شایعترین علل خونریزی گوارشی در این گروه سنی محسوب می‌شوند.
تاخیر در تشخیص به دلیل علائم گمراه‌کننده
یکی از مشکلات مهم در مدیریت خونریزی معده در افراد مسن شناسایی دیرهنگام آن است. برخی از علائم این خونریزی همچون درد شکم، سبکی سر، سرگیجه و غش به دلیل شباهت با سایر بیماری‌های شایع در دوران سالمندی، اغلب به اشتباه به کهولت سن یا بیماری‌های مرتبط با افزایش سن نسبت داده می‌شوند.
در نتیجه، تشخیص دقیق با تاخیر انجام شده و فرصت طلایی برای درمان موثر از دست میرود که این موضوع خود عامل مهمی در افزایش نرخ مرگ‌ومیر محسوب میشود.
آمار مرگ‌ومیر در افراد بالای ۶۵ سال
مطالعات متعدد نشان داده‌اند که نرخ مرگ‌ومیر ناشی از این وضعیت گوارشی در افراد بالای 60 سال بین 10 تا 30 درصد است؛ درحالی‌که این میزان در افراد کمتر از 60 سال معمولا کمتر از 10 درصد گزارش شده است. این تفاوت قابل توجه، اهمیت توجه ویژه به سلامت گوارش در سالمندان را برجسته می‌کند.
آیا خونریزی معده میتواند منجر به مرگ شود؟
خونریزی‌های خفیف معده اغلب خود به خود متوقف می‌شوند و معمولا خطر جانی ندارند. اما در شرایطی که خونریزی شدید باشد، پیامدهای جدی و خطرناکی در پی خواهد داشت. از دست دادن حجم زیادی از خون در مدت زمان کوتاه، منجر به هیپوولمی (کاهش شدید حجم خون در گردش) میشود. این وضعیت به دنبال خود، افت شدید فشار خون و کاهش خونرسانی به اندام‌های حیاتی را به همراه دارد که در نهایت میتواند به شوک هیپوولمیک و حتی مرگ منجر شود.
راه‌های تشخیص خونریزی معده
برای تشخیص خونریزی دستگاه گوارش فوقانی از روش‌های مختلفی استفاده میشود. این روش‌ها به پزشکان کمک میکنند تا شدت و علت خونریزی را شناسایی کرده و برنامه درمانی مناسبی را برای بیماری انتخاب کنند.
آزمایش مدفوع از نظر خون مخفی
آزمایش خون مخفی در مدفوع (FOBT) یک روش غیرتهاجمی و کاربردی است که برای تشخیص وجود خون در مدفوع به کار میرود؛ خونی که با چشم غیرمسلح قابل مشاهده نیست. این آزمایش معمولا بهعنوان یک ابزار غربالگری اولیه استفاده میشود تا نشانه‌های پنهان خونریزی را شناسایی کند.
اگرچه FOBT محل دقیق خونریزی را مشخص نمی‌کند، اما نتیجه مثبت آن زنگ خطری است که نیاز به بررسی‌های بیشتر، همچون آندوسکوپی را ضروری کرده تا علت اصلی خونریزی مشخص شود.
برای ثبت درخواست آنلاین آزمایش، می‌توانید از سامانه دکتردکتر کمک بگیرید.
آزمایش CBC و بررسی سطح هموگلوبین
آزمایش شمارش کامل خون (CBC) و بررسی سطح هموگلوبین در تشخیص خونریزی معده بسیار مهم هستند. هموگلوبین پروتئینی است که در گلبول‌های قرمز خون یافت میشود و وظیفه حمل اکسیژن را برعهده دارد. کاهش قابل توجه و ناگهانی سطح هموگلوبین، به خصوص اگر دلیل مشخصی برای آن وجود نداشته باشد، به احتمال خیلی زیاد نشانه خونریزی دستگاه گوارش است.
آندوسکوپی معده
یکی از رایج‌ترین و دقیق‌ترین روش‌های تشخیص بیماری های معده و خونریزی در این اندام، آندوسکوپی است. در این روش، پزشک یک لوله نازک و انعطاف‌پذیر مجهز به دوربین را از طریق دهان بیمار وارد معده می‌کند. این دوربین تصاویر زنده‌ای را به مانیتور منتقل کرده و به پزشک اجازه می‌دهد تا مخاط معده را به دقت مشاهده کند. از مزایای آندوسکوپی می‌توان به قابلیت تشخیص دقیق شدت خونریزی و علت زمینه‌ای آن اشاره کرد.
درمان خونریزی معده
پس از تشخیص دقیق علت و شدت خونریزی، رویکردهای درمانی زیر با هدف توقف خونریزی، پیشگیری از عود و درمان علت زمینه‌ای با توجه به انواع درمان فوری معده درد اتخاذ می‌شوند:
اقدامات اورژانسی
در موارد خونریزی حاد، اولویت اصلی تثبیت علائم حیاتی بیمار و پیشگیری از شوک هیپوولمیک است. اقدامات اولیه شامل تجویز مایعات داخل وریدی، پایش مداوم علائم حیاتی (فشار خون، نبض، اشباع اکسیژن) و در صورت نیاز، انتقال خون برای جبران افت هموگلوبین و پیشگیری از کم‌خونی شدید انجام میشود.
دارودرمانی
مهارکننده‌های پمپ پروتون (PPIs) همچون امپرازول یا پنتوپرازول داروهای اصلی در کنترل اسید معده هستند و به تثبیت لخته خونی و ترمیم زخم کمک میکنند. اگر منشا خونریزی به باکتری Helicobacter pylori مرتبط باشد، آنتی‌بیوتیک‌هایی نظیر کلاریترومایسین و آموکسی‌سیلین هم به همراه مهارکننده‌های پمپ پروتون برای ریشه‌کنی این عفونت تجویز می‌شوند.
وجود امکان سفارش آنلاین دارو به بیماران اجازه می‌دهد تا در صورت اتمام دارو، به سرعت آن را تهیه کرده و از بروز وقفه در روند درمانی خود جلوگیری کنند.
درمان زخم یا تومور
پس از اینکه وضعیت عمومی بیمار تا حدی پایدار شد، تمرکز اصلی بر شناسایی و درمان عامل اصلی خونریزی قرار می‌گیرد. زخم‌های پپتیک و تومورهای معده از شایعترین علل خونریزی در معده هستند. تشخیص دقیق این عوامل معمولا از طریق آندوسکوپی صورت می‌گیرد.
آندوسکوپی درمانی یا جراحی
آندوسکوپی درمانی یک روش بسیار موثر برای توقف خونریزی است و شامل تکنیک‌های مختلف زیر میشود:
- تزریق اپی‌نفرین: تزریق این دارو در محل خونریزی باعث انقباض عروق و کاهش جریان خون میشود.
- انعقاد حرارتی: با استفاده از ابزار گرمایی، حرارت به رگ خونی اعمال شده و خونریزی متوقف میشود.
- استفاده از گیره هموستاتیک: گیره‌های کوچک فلزی روی رگ یا زخم قرار داده می‌شوند تا آن را ببندند و خونریزی را متوقف کنند.
اگر با وجود اقدامات دارویی و آندوسکوپی درمانی، خونریزی همچنان ادامه داشته باشد، جراحی بهعنوان گزینه نهایی برای کنترل خونریزی در نظر گرفته میشود.
پیشگیری از خونریزی معده
مهمترین اقدامات پیشگیرانه شامل داشتن رژیم غذایی سالم، محدود کردن مصرف الکل و سیگار، توجه به مصرف داروهای غیراستروئیدی و رسیدگی به هرگونه بیماری زمینه‌ای گوارشی است. در ادامه، نگاهی دقیق‌تر به هر یک از این موارد خواهیم داشت:
مصرف درست داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)
برای به حداقل رساندن خطر ناشی از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی همچون ایبوپروفن توصیه میشود از مصرف طولانیمدت یا با دوز بالای آن‌ها خودداری شود. همچنین، مصرف این داروها همراه با غذا و مقدار کافی آب به کاهش تحریک مستقیم مخاط معده کمک می‌کند.
در مواردی که نیاز به مصرف طولانیمدت NSAIDs وجود دارد، استفاده از مهارکننده‌های پمپ پروتون با تشخیص و تجویز پزشک به منظور کاهش ترشح اسید و حفاظت از مخاط معده توصیه میشود.
پیشگیری از زخم معده
با توجه به اینکه زخم‌های گوارشی یکی از دلایل اصلی خونریزی دستگاه گوارش فوقانی هستند، شناسایی و درمان زودهنگام آن‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. در صورت مشاهده هرگونه علائم گوارشی مشکوک به زخم معده همچون درد شکم، سوزش سر دل یا تهوع بلافاصله به پزشک مراجعه کنید. همچنین، درمان عفونت باکتری هلیکوباکتر پیلوری، برای پیشگیری از زخم معده و خونریزی بسیار مهم است.
رژیم غذایی سالم
یک رژیم غذایی سالم نقش مهمی در حفظ سلامت دستگاه گوارش و پیشگیری از خونریزی گوارش دارد. برای این منظور توصیه میشود که از مصرف غذاهای بسیار چرب، تند، اسیدی و نوشابه‌های گازدار و نوشیدنی‌های کافئین‌دار پرهیز کنید. به جای آن‌ها، بر مصرف غذاهای کم‌چرب، میوه‌ها، سبزیجات تازه و منابع پروتئینی بدون چربی تمرکز کنید. این نوع رژیم غذایی به حفظ سلامت مخاط معده و کاهش التهاب کمک می‌کند.
ترک سیگار و الکل
سیگار کشیدن و مصرف الکل هر دو به طور قابل توجهی خطر ابتلا به زخم و خونریزی معده را افزایش می‌دهند. قطع کامل این عادت‌ها، نه‌تنها از آسیب‌های گوارشی همچون خونریزی جلوگیری می‌کند، بلکه به بهبود و ترمیم زخم‌های موجود کمک کرده و احتمال عود آن‌ها را هم کاهش می‌دهد.
چه زمانی باید برای خونریزی معده به پزشک مراجعه کرد؟
مشاهده هر یک از علائم زیر مستلزم مراجعه فوری به پزشک یا مراکز درمانی است:
- استفراغ خونی
- مدفوع سیاه‌رنگ
- سرگیجه، ضعف یا غش
- درد معده مداوم، شدید و مقاوم نسبت به دارو
- نشانه‌های کم‌خونی شدید همچون رنگ‌پریدگی، خستگی مفرط و تنگی نفس
درصورتی‌که بیمار علاوه‌بر علائم ذکر شده، افت فشار خون، افزایش ضربان قلب یا علائم شوک را تجربه کند، باید فورا برای انجام اقدامات اورژانسی بستری شود. هرگونه تاخیر در تشخیص و درمان این مشکل منجر به عوارضی همچون کم‌خونی شدید، کاهش شدید حجم خون، سوراخ شدن دیواره معده و در موارد پیشرفته، مرگ میشود.
اهمیت تشخیص به موقع خونریزی معده
خونریزی معده، چه آشکار و چه پنهان، میتواند عواقب جدی برای سلامتی داشته باشد. بر خلاف خونریزی‌های خارجی که بلافاصله قابل مشاهده هستند، این خونریزی در درون بدن رخ می‌دهد و با چشم دیده نمی‌شود. به همین دلیل، توجه دقیق به علائم تنها راه پیشگیری از خطرات و پیشرفت آن است.
اگر مدتی است که علائم این عارضه گوارشی همچون درد شکم، تهوع، استفراغ خونی یا مدفوع سیاه را دارید یا صرفا به دنبال پیشگیری از بروز آن هستید، همین الان از طریق سایت دکتردکتر، از دکتر گوارش آنلاین به صورت اینترنتی نوبت بگیرید و وضعیت معده خود را بررسی کنید.
منابع:
