خون از چه ترکیبی ساخته شده است و تغییر آنها چه عوارضی دارد

خون مایعی حیاتی است که در رگ‌های ما در جریان بوده و امکان حیات را برای ما فراهم کرده است. اختلالات خون تاثیرات زیادی بر سلامت افراد دارد.

تصور عمومی افراد از بیماری‌ها، یا تلاش برای حفظ سلامتی و پیشگیری از درد و رنج ناشی از آنها، بیشتر متوجه برخی ارگان‌های ظاهرا مهم‌تر همچون قلب و کلیه و کبد و… است. تعداد کمی از مردم می‌دانند که یکی ازمهم‌ترین بخش‌های بدن (که تاثیر بسیار شگرفی در سلامتی افراد دارد)، خونی است که در رگ‌های آنها جریان دارد.

ترکیبات موجود در این مایع قرمز رنگ به حدی حیاتی است که کوچک‌ترین تغییری در این ترکیب (چه افزایش و چه کاهش آنها) ممکن است عوارض جبران‌ناپذیری را برای فرد به همراه داشته باشد یا شرایطی را برای او ایجاد کند که کیفیت زندگی وی را در سال های باقی مانده عمر به شدت تحت تاثیر قرار دهد. چه بسا که همین تغییرات در برخی موارد جان افراد را به خطر انداخته و طول عمر آنها را کاهش دهند.

از این رو بر آن شدیم تا در این نوشته در رایطه با خون و ترکیبات تشکیل دهنده آن صحبت کنیم و تا حدودی به تغییرات احتمالی این ترکیبات بپردازیم. از طرف دیگر ذکر می‌کنیم که به دنبال این تغییرات، چه خطرات احتمالی، فرد را تهدید می‌کنند.

خون چیست و چه وظایفی بر عهده دارد

خون مایعی است که از نظر بافتی، در دسته بافت همبند تقسیم‌بندی می‌شود. وظیفه اصلی این مایع آن است که مواد غذایی لازم و اکسیژن مورد نیاز سلول‌ها را در اختیار آنها قرار دهد و از طرفی مواد زاید و دفعی را از آنها پس بگیرد و سپس از راه کلیه ها، شش‌ها، پوست و … از بدن به بیرون دفع کند.

اما وظایف خون به موارد بالا محدود نمی‌شود. یکی از نقش‌های حیاتی خون در دفاع از بدن و نقشی است که در سیستم دفاعی ایفا می‌کند. به این معنی که بخش قابل توجهی از سلول‌های خونی را گلبول‌های سفید تشکیل می‌دهند که وظیفه آنها حفاظت از بدن در مقابل عوامل بیگانه است.

اجزا تشکیل‌دهنده خون چست؟

به طور کلی خون از دو بخش اصلی یعنی سلول‌ها و پلاسما تشکیل شده است. پلاسما که ۵۵ درصد حجم خون را تشکیل می‌هد مایعی زرد رنگ بوده که بخش اعظم آن را آب تشکیل داده است (۹۱ درصد) ولی علاوه بر آب، مواد مغذی، الکترولیت‌های همچون سدیم و پتاسیم، پروتئین‌ها، گازها، هورمون‌ها، قند و مواد زائد نیز درون پلاسما موجود هستند.

سلول‌های خونی ۴۵ درصد دیگر حجم خون را تشکیل می‌دهند که شامل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها هستند. گلبول‌های قرمز با اختلاف بسیار زیاد از نظر تعداد بیشتر از دو دسته دیگر هستند. این سلول‌ها درون پلاسما محلول هستند و مادامی که خون در بدن جریان دارد و فرد سالم است، این سلول‌ها از پلاسما جدا نمی‌شوند.

در ادامه نقش هر یک از این سلول‌ها را ذکر خواهیم کرد.

نقش گلبول‌های قرمز در بدن چیست؟

گلبول‌های قرمز شکل دیسکوئیدی داشته و اصطلاحا مقعرالطرفین هستند. این شکل خاص به این دلیل است که گلبول‌های قرمز بتوانند به راحتی از مویرگ‌های بسیار نازک و باریک  عبور کنند و در محل تجمع پیدا نکرده و موجب ایسکمی نشوند.

گروه خونی افراد توسط همین گلبول‌های قرمز و براساس آنتی‌ژن‌های موجود در سطح آنها تعیین می‌شود.

یکی دیگر از نقش‌های مهم گلبول های قرمز که تقریبا مهم‌ترین نقش‌ آنها محسوب می‌شود اکسیژن‌رسانی به سلول‌ها است. در واقع گلبول‌های قرمز اکسیژن را در ریه از آلوئول‌های ریه تحویل می‌گیرند و به قلب برمی‌گردند. سپس قلب نیرویی به خون وارد کرده و آن را در تمام بدن منتشر می‌کند. این گلبول‌های قرمز از طریق مویرگ‌ها خود را به نزدیکی تمام سلول‌های بدن می‌رسانند و اکسیژن را به آنها تحویل داده و از طرفی مواد دفعی آنها از جمله دی‌اکسیدکربن را تحویل می‌گیرند. سپس دوباره به قلب بازمی‌گردند و از آنجا قلب آنها را به سمت ریه ها پمپ می‌کند. بعد از این که این گویچه‌های قرمز به ریه رفتند دی‌اکسیدکربن خود را با اکسیژن تعویض می‌کنند و دوباره چرخه از سر گرفته می‌شود.

گلبول‌های سفید چه نقشی در بدن دارند؟

گلبول‌های سفید یا لکوسیت‌ها خود به دو دسته گرانولوسیت‌ها و آگرانولوسیت‌ها تقسیم می‌شوند. گرانولوسیت‌ها شامل نوتروفیل، بازوفیل، ائوزینوفیل هستند و آگرانولوسیت‌ها شامل لنفوسیت‌ها و مونوسیت‌ها می‌شوند. وظایف هر کدام از این سلول‌ها با دیگری متفاوت است اما وجه مشترک همه این‌ها، دفاع از بدن در برابر عوامل بیگانه است. ولی اینکه در مقابل کدام یک از آنها چه زمانی وارد عمل می‌شوند تفاوت‌هایی وجود دارد. مثلا ائوزینوفیل‌ها در عفونت‌های انگلی و آلرژی‌ها وراد عمل می‌شوند. و کار نوتروفیل‌ها محافظت از بدن در برابر باکتری‌هاست.

لنفوسیت‌ها خود به دو دسته لنفوسیت‌های  B و لنفوسیت‌های ‌T تقسیم می‌شوند که انواع  B در ایمنی هومورال که نیاز به ساخت آنتی‌بادی یا پادتن هست، وارد عمل می‌شوند و انواع T در ایمنی سلولی مثلا در آلودگی‌های ویروسی یا سرطان‌ها و تومورها شروع به ایفای نقش خود می‌کنند.

پلاکت‌ها چه نقشی در بدن دارند؟

پلاکت‌ها در اصطلاح پزشکی با نام ترومبوسیت‌ها شناخته می‌شوند. آنها یکی دیگر اجزا تشکیل‌دهنده سلول‌های خونی هستند که وظیفه اصلی منعقد کردن خون را بر عهده دارند. نقش اصلی این دسته از سلول‌ها در هنگام خونریزی است. در این زمان‌ها پلاکت‌ها وارد عمل شده و با ساخت یک شبکه تورمانند در محل خونریزی، از ادامه آن جلوگیری می کند و مانع از از دست رفتن حجم زیادی از خون می‌شود. شایان ذکر است خونریزی شدید، به وقوع شوک می‌انجامد.

مواد تشکیل‌دهنده پلاسما چیست؟

همان طور که پیش‌تر نیز اشاره شد حدودا ۹۱ درصد از حجم پلاسما را آب تشکیل داده است. اما این ۹ درصد باقیمانده سرشار از مواد مختلف و مهم است.  الکترولیت‌های مختلف دسته‌ای از این مواد هستند که شامل پتاسیم، سدیم، منیزیم، کلر، پروتون، بی‌کربنات و … می‌شوند. این مواد با این که درصد اندکی از پلاسما را به خود اختصاص می‌دهند اما وظایف مهمی بر عهده دارند و در موارد مهمی در بدن ایفای نقش می‌کنند برای مثال کمبود و یا افزایش بیش از حد برخی از این الکترولیت‌ها مخصوصا پتاسیم و سدیم حتی ممکن است مرگ فرد را به دنبال داشته باشند.

پروتئین‌ها از دیگر مواد مهم موجود در پلاسما هستند. پروتئین‌های مختلفی در پلاسما وجود دارد که شاید مهم‌ترین آنها آلبومین باشد.

آلبومین در کبد ساخته می‌شود و ناقل برخی هورمون‌ها در خون است. وجود آلبومین در خون سبب افزایش اسمولاریته خون شده و درنتیجه موجب جذب آب به داخل خون می‌شود. بنابراین نتیجه میگیریم که اگر به هر دلیلی مقدار این پروتئین در خون کم باشد، اسمولاریته خون کاهش یافته در نتیجه بر طبق قوانین اسمز آب از مویرگ‌ها خارج شده و ایجاد ادم (خیز) یا آسیت یا در اصطلاح عامیانه ایجاد ورم می‌کند.

فیبرینوژن و ترومبین دسته‌ای دیگر از پروتیین‌های موجود در خون هستند که نقش اصلی آنها در روند انعقاد خون است. بنابراین نقص در آنها (که به دلایل اکتسابی یا مادرزادی ممکن است رخ دهد) می‌تواند سبب عدم انعقاپذیری خون شده و فرد را در خطر خونریزی‌های حجیم قرار دهد.

یکی از اجزای تشکیل‌دهنده خون هورمون‌ها هستند. این موضوع از اهمیت به سزایی برخوردار است. در هنگام بیماری‌های مختلف که به تغییرات سطح هورمون‌ها شک می‌کنیم، می‌توان سطح آنها را از طریق روش‌های آزمایشگاهی در خون اندازه‌گیری کرده و بیماری را تشخیص داد.

همان طور که می‌دانید اکثر هورمون‌های مترشحه در بدن ماهیت پروتئینی دارند و تنها دسته اندکی از آنها پروتئینی نبوده و مثلا از جنس کلسترول هستند. بنابراین هورمون‌ها نیز در دسته ترکیبات پروتئینی خون قرار می‌گیرند.

قند خون به شکل گلوکز در پلاسما وجود دارد و مقدار آن در حالت طبیعی در یک فرد سالم و بالغ ۱٫۱ گرم در لیتر خون است. گلوکز موجود در خون از تجزیه مواد نشاسته‌ای موجود در غذاها یا گلیکوژن ذخیره شده در کبد حاصل می‌شود.

همان طور که در بخش‌های قبلی اشاره کردیم یکی از وظایف خون تصفیه‌سازی بدن و پاکسازی سلول‌ها از مواد زائد است بنابراین انتظار می‌رود که ما در پلاسما مواد دفعی نیز ببینیم. این مواد دفعی شامل اوره، آمونیاک، اسیداوریک، بیلی‌روبین و کراتینین است.

عوارض و علایم تغییرات سلول‌های تشکیل‌دهنده‌ خون

افزایش بیش از حد سلول‌های خونی را پلی‌سایتمی‌ورا می‌نامند. در این صورت افراد اصطلاحا دچار پرخونی می‌شوند. ممکن است این افراد صورت گرگرفته‌ا و احساس سرگیجه به دلیل غلیظ بودن بیش از حد خون داشته باشند. این افراد باید با فاصله زمانی‌هایی کوتاه‌تر از سایرین fast خون انجام دهند تا اندکی از غلظت خونشان کاسته شود. (Fast خون به معنی خارج کردن خون از بدن است و تفاوت آن با اهدا خون در این است که این خون دور ریخته می‌شود و دوباره به فرد دیگری اهدا نمی‌شود.)

کاهش گلبول‌های قرمز خون، آنمی یا کم‌خونی نامیده می‌شود که آنمی نیز به انواع بسیار متنوعی تقسیم‌بندی می‌شود. ولی به طور کلی فرد علایمی همچون ضعف، بی‌حالی، رنگ‌پریدگی، خستگی زودرس و خونریزی‌های زیاد (در خانم‌هایی که در سنین باروری هستند) را ایجاد می‌کنند. علت بروز این علايم در آنمی مشخصا اکسیژن‌رسانی ناکافی به سلول‌هاست.

کاهش گلبول‌های سفید خون که در بعضی بیماری‌ها همچون HIV حادث می‌شود نیز امری مخاطره‌انگیز است. این مشکل سبب ضعیف شدن سیستم ایمنی می‌شود. بنابراین بدن نمی‌تواند در مقابل عوامل بیگانه به خوبی از خود دفاع کند. درنتیجه این افراد با ورود کمترین میزانی از میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا به بدنشان، مبتلا به بیماری می‌شوند.

همان طور که گفتیم در بیماری ایدز (HIV) نوع خاصی از سلول‌های ایمنی (T Cell) آسیب می‌بینند و تعدادشان به شدت کاهش می‌یابد بنابراین این افراد به انواع بیماری‌های عفونی (باکتریایی، قارچی، ویروسی و…) مبتلا می‌شوند و در نهایت نیز به دلیل همین بیماری‌ها جان خود را از دست می‌دهند.

در سرطان‌های خونی همچون لنفوم تعداد لنفوسیت‌ها به دلیل تکثیر بی‌رویه‌ آنها افزایش پیدا می‌کند.

آخرین دسته از سلول‌های خونی که نقص آنها را مورد بررسی قرار می‌دهیم پلاکت‌ها هستند. وظیفه اصلی پلاکت‌ها نقش مهمی است که در روند انعقاد خون ایفا می‌کنند. بنابراین کاهش تعداد آنها سبب تاخیر یا عدم انجام روند انعقاد خون در بدن می‌شود. این موضوع بسته به شدت آن خود را با علائمی همچون پتشی، پورپورا و خونریزی‌های حجیم نشان می‌دهد.

بالا بودن بیش از حد تعداد پلاکت‌ها نیز سبب منعقد شدن خون در داخل رگ‌ها می‌شود. بدین ترتیب ریسک بروز لخته و ترومبوز و به دنبال آن ایسکمی و سکته، تا حد زیادی افزایش می‌یابد.

انواع اختلالات پلاسمایی

آلبومین یکی از پروتئین‌های اصلی موجود در خون است. زمانی که این پروتئین در بدن کاهش یابد، اسمولاریته خون کاهش پیدا می‌کند در نتیجه پلاسما از داخل رگ به درون فضای میان‌ بافتی نشت پیدا می‌کند و سبب بروز خیز یا ادم بافتی می‌شود. کاهش این پروتئین در بدن می‌تواند به علت‌های مختلفی بروز پیدا کند. مثلا مشکلات کبدی همچون سیروز قوی‌ترین عامل برای کاهش سطح آلبومین هستند. علاوه بر آن پروتئینوری (دفع پروتئین از طریق ادرار)، سوء تغذیه و لاغری بیش از حد نیز می‌توانند سطح آلبومین را در خون کاهش دهند.

اگر به هر دلیلی در سیستم دفعی بدن اختلالی بروز پیدا کند، مواد زائد دفعی همچون اوره، اسید اوریک و آمونیاک در بدن تجمع پیدا می‌کنند که این موضوع را با ارزیابی سطح BUN و CRATININ خون می‌سنجیم. در نتیجه بروز این رخداد، مواد دفعی تجمع یافته در بدن می‌تواند عواقب خطرناکی را برای کلیه‌ها، مغز یا دیگر ارگان‌های بدن ایجاد می‌کنند.

یکی دیگر از اجزا موجود پلاسما بیلی‌روبین است. این ماده در کبد ساخته می‌شود بنابراین اغلب در اختلالات کبدی سطح آن افزایش پیدا می کند. در بیماری هپاتیت، سنگ‌های کیسه صفراوی و کلستاز ممکن است سطح آن را در خون افزایش دهند.

منابع:

اصول طب داخلی هاریسون ۲۰۱۵ ویرایش نوزدهم

 en.wikipedia

 en.wikipedia

این مقاله در پاسخ به سوال یکی از کاربران در بخش پرسش‌وپاسخ، منتشر شده است. شما هم اگر نیاز به مقاله‌ای در موضوعات پزشکی دارید، سوال خود را از بخش مشاوره پزشکی برای ما ارسال کنید.