سلول بنیادی چیست و چه کمکی به بشر می‌کند؟ (تایید شده توسط پزشک)

سلول‌های بنیادی سلول‌هایی در بدن هستند که انواع سلول‌های مختلف مانند خون، استخوان و ماهیچه را می‌سازند. این سلول‌ها می‌توانند بافت آسیب‌دیده را ترمیم کنند. این روزها از سلول بنیادی برای درمان سرطان خون و اختلالات خونی استفاده می‌شود. محققان پزشکی بر این باورند که سلول‌های مذکور ظرفیت و توانایی درمان بسیاری از بیماری‌های دیگر را هم دارند. سلول‌های بنیادی از دو منبع اصلی تولید می‌شوند؛ بافت‌های بدن انسان بالغ و جنین. دانشمندان به‌دنبال راه‌کارهایی هستند که امکان تولید سلول‌های بنیادی از سلول‌های دیگر را فراهم می‌کند.

در این مقاله به شما می‌گوییم که سلول بنیادی چیست، چه کاربردی دارد و برای درمان چه بیماری‌هایی استفاده می‌شود. از این سلول‌ها در ایران هم برایتان می‌گوییم. برای مطالعه این مقاله به ۷ دقیقه زمان نیاز دارید.

صحت محتوای ارائه شده در این مطلب توسط دکتر امیرحسن یزدانی، متخصص پزشکی فیزیکی و توان‌بخشی مورد بررسی و تایید قرار گرفته است.

سلول بنیادی چیست؟

اگر بدن انسان را مانند یک ساختمان در نظر بگیریم، سلول‌های بنیادی حکم آجرها و پایه و اساسش را دارند. این سلول‌ها اجزایی هستند که می‌توانند برای نواحی مختلف بدن، سلول‌های خاص همان ارگان را به وجود بیاورند.

یک نوع سلول بنیادی بدن هرکس را می‌سازد. پس از ساخت بدن، نوع دیگری از سلول‌های بنیادی به عنوان تیم‌های تعمیر و نگهداری بخش‌های مختلف و خاص بدن به‌وجود می‌آیند و امور مختلف را در سازمان جسم پیش می‌برند.

در حال حاضر، دانشمندان از ویژگی‌های خاص سلول بنیادی برای درمان سرطان خون و اختلالات خونی استفاده می‌کنند. محققان پزشکی هنوز در حال تحقیق بر نحوه عملکرد سلول‌های بنیادی و شیوه درمان با آنها هستند.

در چه بافت‌هایی سلول بنیادی وجود دارد؟

سلول‌های بنیادی از کجا گرفته می‌شوند؟ انواع سلول بنیادی در بافت‌های مختلفی موجودند. دانشمندان سلول بنیادی را در بافت‌های بدن از جمله موارد زیر پیدا کرده‌اند:

• مغز
• سلول‌های بنیادی مغز استخوان
• خون و رگ‌های خونی
• ماهیچه‌های اسکلتی
• پوست
• کبد

 یافتن سلول‌ بنیادی ساده نیست. این سلول‌ها می‌توانند تا سال‌ها حالت غیراختصاصی داشته باشند و زمانی که بدن نیاز به ترمیم یا ساخت سلول‌هایی ویژه در بخشی خاص را دارد، به‌کار بیایند.

سلول بنیادی بالغ می‌تواند به طور نامحدود تقسیم یا تجدید شود، یعنی می‌تواند انواع سلول‌های مختلف را از اندام مبدأ تولید یا حتی اندام اصلی را به طور کامل بازسازی کند.

در گذشته، دانشمندان بر این باور بودند که سلول‌های بنیادی بالغ تنها بر اساس بافت منشأ خود می‌توانند تمایز پیدا کنند و در هر ارگان بدن حالت سلول‌های مخصوص همان را به وجود بیاورند. در حال حاضر، برخی شواهد نشان می‌دهد که سلول بنیادی می‌تواند برای تبدیل‌شدن به انواع سلول‌های دیگر هم تمایز پیدا کند.

سلول‌های بنیادی می‌توانند خود را تکثیر کنند تا سلول های جدید به وجود بیاورند و به هر نوع سلولی تبدیل شوند که بدن به آن نیاز دارد. یک سلول بنیادی دندان شیری کودک می‌تواند خود را برای تبدیل‌شدن به استخوان، ماهیچه، تاندون، پوست، اعصاب و غضروف تطبیق دهد.

ویژگی‌های سلول‌های بنیادی چیست؟

سلول‌های بنیادی دو ویژگی اصلی و مهم دارند:

• خودنوسازی دائمی
• توانایی تبدیل‌شدن به سلول اختصاصی اندامی خاص در بدن

انواع سلول بنیادی چیست؟

 انواع سلول بنیادی را بر اساس منبع سلول یا عملکرد طبقه بندی می‌کنند:

سلول های بنیادی جنینی (پرتوان)

این سلول‌ها قدرت تبدیل‌شدن به هر نوع سلولی را دارند. محققان پزشکی سلول‌های بنیادی جنینی را از خون بند ناف اهدایی یا جنین‌هایی به‌دست می‌آورند که در طی لقاح آزمایشگاهی ایجاد شده‌اند.

سلول‌های بنیادی خاص‌بافتی (چند توان یا تک توان)

این سلول‌ها می‌توانند سلول‌های بنیادی جدید بسازند، اما فقط برای بافتی که در آن زندگی می‌کنند. به عنوان مثال، سلول‌های بنیادی خون‌ساز در مغز استخوان می‌توانند سلول‌های خونی و پلاکت‌های جدید بسازند اما نمی‌توانند سلول بنیادی ریه یا کبد جدید تولید کنند. محققان سلول‌های بنیادی را از بافت اهدایی به دست می‌آورند.

سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (iPS)

این نوع سلول بنیادی آزمایشگاهی هستند و شبیه سلول‌های بنیادی جنینی عمل می‌کنند. محققان پزشکی این سلول‌ها را برای مطالعه چگونگی رشد بافت‌ها و تأثیر بیماری بر بافت و آزمایش داروها و درمان‌های جدید به‌کار می‌گیرند.

فرق سلول‌های بنیادی با سلول‌های عادی چیست؟

سلول‌های بنیادی از سه جهت با سایر سلول‌های بدن متفاوت هستند:

• انواع سلول بنیادی می‌توانند در مدت طولانی تقسیم شوند و خود را تجدید کنند.
• سلول بنیادی حالت غیراختصاصی دارد؛ بنابراین نمی‌تواند وظایف خاصی را در بدن انجام دهد.
• این سلول‌ها ظرفیت تبدیل‌شدن به سلول‌های اختصاصی مانند سلول‌های عضلانی، خونی و مغز را دارند.

کاربرد سلول‌های بنیادی چیست؟

انواع سلول‌ بنیادی در ساختن و حفظ بدن مهم‌اند. این سلول‌ها کاربردهای مختلفی دارند:

• محققان از سلول بنیادی برای کشف علت بیماری‌ها و شناخت بیشتر بدن استفاده می‌کنند. آنها سلول‌های بنیادی را در بافت‌ها و اندام‌های مختلف پرورش می‌دهند. تماشای چگونگی تغییر سلول‌های بنیادی در حین رشد می‌تواند به محققان کمک کند تا چگونگی توسعه بیماری‌ها را درک کنند.
• سلول‌های بنیادی می‌توانند جایگزین سلول‌های آسیب‌دیده یا ناسالم شوند. محققان در حال مطالعه روش‌هایی هستند که با آنها سلول‌های بنیادی به انواع مختلفی از سلول‌ها تبدیل می‌شوند و آسیب یا بیماری را در قسمت‌های خاصی از بدن درمان می‌کنند. به عنوان مثال، ممکن است که محققان روزی بتوانند سلول‌های بنیادی را برای درمان سوختگی‌های شدید با جایگزینی پوست آسیب دیده بسازند.
•  محققان از سلول های بنیادی برای ارزیابی داروهایی استفاده می‌کنند که شاید در درمان بیماری‌های خاص موثرتر باشند. با استفاده از سلول بنیادی آماده‌شده ویژه، محققان می‌توانند قبل از دادن دارو به افراد حاضر در کارآزمایی بالینی، تعیین کنند که آیا یک درمان موثر است یا خیر.
• کاشت مو با سلول‌های بنیادی؛ پیوند مو با سلول بنیادی می‌تواند تراکم و پوشش مو را به میزان قابل توجهی بهبود بدهد و راه حل مناسبی را برای افرادی است که دچار ریزش مو هستند. موفقیت و ماندگاری نتایج وابسته به عوامل مختلف متفاوت است و شاید نیاز به نگهداری مداوم یا درمان‌های اضافی هم باشد.

بیماری‌های قابل درمان با سلول‌های بنیادی

 از سلول‌ بنیادی بالغ برای جایگزینی سلول‌های بنیادی آسیب‌دیده یا غیر طبیعی مغز استخوان استفاده می‌کنند. این نوع سلول‌ها در درمان بیماری‌هایی به‌شرح زیر هم کاربرد دارند:

• سرطان‌های خون؛ انواع سرطان خون مانند لوسمی، مولتیپل میلوما و لنفوم غیر هوچکین. افراد مبتلا به این بیماری‌ها اغلب پس از دریافت شیمی‌درمانی شدید یا پرتودرمانی برای از بین‌بردن سلول‌های بنیادی سرطانی در مغز استخوان خود به پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان نیاز دارند.
• اختلالات خونی؛ کم‌خونی سلول داسی شکل.
• استخوان‌های شکسته؛ برای درمان استخوان‌های شکسته از پیوندهای استخوانی استفاده می‌شود.

بسیاری از متخصصان حوزه سرطان و خون‌شناسی در حال مطالعه روی سلول‌های بنیادی‌اند. یک متخصص خون و سرطان می‌تواند به ابعاد مختلف استفاده از سلول‌های مذکور در روند درمان دقت کند و به نتایج مطلوب برسد.

از بیماری‌ها و مشکلات دیگری که به‌کمک سلول‌های بنیادی درمان می‌شود، باید به موارد زیر اشاره کنیم:

• درمان آرتروز زانو با سلول‌های بنیادی؛ با کشت سلول‌های بنیادی و تزریقشان به نواحی ملتهب و آسیب‌دیده در آرتروز، این مشکل رفع می‌شود.
• رفع مشکل تنگی نخاعی کمر و گردن؛ درمان با سلول های بنیادی باعث تسکین علائم ناشی از تنگی نخاع می شود. جدا از پرداختن به علائم تنگی نخاعی، سلول های بنیادی در توقف پیشرفت بیماری و محافظت از بافت اطراف در برابر آسیب موثر هستند.
• ترمیم آسیب‌های ورزشی؛ برخی از آسیب های ورزشی می توانند باعث آسیب شدید و حتی دائمی به بافت شوند. با کمک درمان با سلول های بنیادی، بافت های آسیب دیده به طور پیوسته بازسازی می‌شوند. سلول های بنیادی بالغ دارای ظرفیت خود‌تجدیدکنندگی هستند و برای بازسازی بافت بسیار اثرگذارند.
• درمان شانه منجمد؛ درمان با سلول‌های بنیادی نوعی روش ترمیمی است که می‌تواند به سرعت بخشیدن به روند بهبودی شانه یخ‌زده کمک و از نیاز به جراحی دردناک و پرهزینه جلوگیری کند.

شیوه نگهداری و اهدا سلول بنیادی چیست؟

افراد می‌توانند سلول‌های بنیادی را برای کمک به یک عزیز یا احتمالا برای استفاده خودشان در آینده اهدا کنند. منابع سلول بنیادی شامل موارد زیر است:

• مغز استخوان: این سلول‌ها تحت بیهوشی عمومی معمولا از استخوان لگن گرفته و برای ذخیره یا اهدا جدا می‌شوند.
• سلول‌های بنیادی محیطی: تزریق سلول بنیادی در این شیوه موردنظر است. فرد چندین تزریق دریافت می‌کند که باعث می شود مغز استخوان او سلول‌های بنیادی را در خون آزاد کند. سپس خون از بدن خارج می‌شود، دستگاهی سلول‌های بنیادی را جدا می‌کند و پزشکان خون را به بدن برمی‌گردانند.
• خون و سلول‌های بنیادی بند ناف: سلول‌های بنیادی را پس از زایمان از بند ناف هم برمی‌دارند. آسیبی هم به نوزاد وارد نمی‌شود. برخی از افراد خون بند ناف را اهدا و برخی دیگر آن را ذخیره می‌کنند.

ذخیره سلول‌های بنیادی کم‌هزینه و راحت نیست اما در آینده کاربرد دارد:

• سلول‌های بنیادی به راحتی قابل دسترسی خواهند بود.
• اگر بافت پیوندی از بدن خود گیرنده باشد، احتمال ردشدن بافت پیوندی کمتر است.

شاید روزی برسد که انواع پزشکان برای درمان مشکلات مختلف به امکاناتی ساده با سلول‌های بنیادی دست پیدا کنند. برای مثال، مراجعه به دکتری عمومی هم با تجویزاتی همراه باشد که از سلول‌های بنیادی کمک می‌گیرد.

راستی! فراموش نکنید که برای مراجعه به انواع پزشک عمومی یا متخصص می‌توانید از سیستم نوبت دهی اینترنتی سایت دکتردکتر هم کمک بگیرید.

محدودیت‌های سلول‌های بنیادی چیست؟

محدودیت‌ها و مشکلات مرتبط با استفاده از سلول بنیادی چیست؟ باید بگوییم که سلول‌های بنیادی جنینی می‌توانند در بدن پاسخی ایمنی به وجود بیاورند.

منظور چیست؟ یعنی بدن گیرنده و دریافت‌کننده سلول به سلول‌های بنیادی به عنوان مهاجمان خارجی حمله می‌کند. امکان بروز مشکلات ناشناخته دیگری هم وجود دارد. در واقع، محققان هنوز مطمئن نیستند که بدن چه واکنشی در برابر دریافت این سلول‌ها از خود نشان خواهد داد.

نکته مهم دیگر چیست؟ هنگامی که محصولات سلولی وارد بدن انسان می‌شوند، باید کاملا مشخص و عاری از آلودگی باشند. این موضوع می‌تواند موجب چالش‌هایی در بدن شود.

علاوه‌براین، حفظ سلول بنیادی در شرایط آزمایشگاهی و رفتار ژنوتیپی و فنوتیپی آن در آزمایشگاه برای مدتی طولانی کمی دشوار و چالش‌برانگیز است.

سلول‌های بنیادی در ایران

تحقیق و اقدامات عملیاتی روی سلول‌های بنیادی در ایران هم پیشرفت‌های زیادی داشته است. ایران از پیشروان در زمینه تحقیق روی سلول بنیادی است و مراکز مختلفی از جمله مرکز جامع سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی رویان و دانشکده‌های علوم پزشکی شهرهای مختلف نظیر تهران، شیراز، کرمان و… هم روی این حیطه در حال تحقیق و انجام اقدامات مفید هستند.

اگر درباره سلول بنیادی پرسشی ذهنتان را مشغول کرده که در مقاله جوابی برایش نبوده، حتما ما را در جریان بگذارید. اجازه بدهید که به شما در رسیدن به نتیجه و پاسخ کمک کنیم.

سوالات متداول سلول‌های بنیادی

منابع:

rsct.ir

medicalnewstoday.com

my.clevelandclinic.org