معرفی کم‌خونی یا آنمی؛ از علائم تا راه‌های درمان

همه ما کم‌وبیش اطلاعاتی در مورد کم‌خونی یا آنمی داریم و شاید حتی در دوره‌ای از زندگی آن را تجربه کرده باشیم. عارضه‌ای که به‌ویژه در خانم‌ها شایع‌تر است و اغلب فکر می‌کنیم همان کمبود آهن (فقر آهن) در بدن است. حقیقت این است که کم‌خونی، انواع مختلفی دارد که فقر آهن، تنها یکی از آن‌ها است.

قصد داریم این مطلب از دکتردکتر را به معرفی انواع کم‌خونی یا آنمی اختصاص داده، علائم و راه‌های درمان این بیماری را باهم بررسی کنیم. اگر شما نیز از جمله افرادی هستید که از این عارضه رنج می‌برید، در کنار دریافت مشاوره از یک پزشک عمومی، اطلاعات مفید این مطلب را از دست ندهید.

کم‌خونی چیست؟

کم‌خونی یا آنمی (Anemia) نوعی اختلال خونی شایع است که زمانی اتفاق می‌افتد که تعداد گلبول‌های قرمز خون یا هموگلوبین در بدن کافی نباشد. گلبول‌های قرمز خون، اکسیژن را به تمام بافت‌های بدن انتقال می‌دهند، بنابراین تعداد کم گلبول‌های قرمز خون باعث می‌شود که مقدار اکسیژن در خون شما پایین‌تر از حد مجاز باشد. بسیاری از علائم کم‌خونی ناشی از کاهش میزان اکسیژن به بافت‌ها و اندام‌های حیاتی بدن است.

کم‌خونی با توجه به مقدار هموگلوبین اندازه‌گیری می‌شود؛ پروتئینی که درون گلبول‌های قرمز خون است و اکسیژن را از ریه‌ها به بافت‌های بدن منتقل می‌کند. زنان و افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند سرطان، بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به کم‌خونی قرار دارند.

انوع کم‌خونی

انواع آنمی، به دلایل بروز این عارضه در فرد بستگی دارند و می‌توانند از خفیف تا شدید متفاوت باشند. درحالت کلی، شایع‌ترین انواع کم‌خونی، آنمی‌های زیر هستند:

• کم‌خونی آپلاستیک (Aplastic anemia)
• کم‌خونی ناشی از فقر آهن (Iron deficiency anemia)
• کم‌خونی سلول داسی شکل (Sickle cell anemia)
• تالاسمی (Thalassemia)
• کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین (Vitamin deficiency anemia)

کم‌خونی آپلاستیک

آنمی آپلاستیک، نوعی اختلال خونی است که در آن، مغز استخوان نمی‌تواند به اندازه موردنیاز گلبول قرمز تولید کند. دقیقاً به همین دلیل نیز به این نوع از کم‌خونی، نقص مغزاستخوان نیز گفته می‌شود.

این بیماری بسیار نادر است و دلیل اصلی ابتلا به آن نیز هنوز مشخص نشده است. بااین‌حال، برخی از متخصصان بر این باورند که دلیل عمده ابتلا به آنمی آپلاستیک، ژنتیک و وراثت است. البته، برخی از عوامل نیز ممکن است زمینه‌ساز ابتلا به این نوع از کم‌خونی در افراد شوند که عبارتند از:

• توکسین‌ها
• شیمی‌درمانی و پرتودرمانی
• بیماری‌های عفونی مثل هپاتیت، اچ‌آی‌وی، لوپوس، آرتریت روماتوئید و غیره…
• بارداری
• مصرف برخی داروهای آنتی‌بیوتیک
• مصرف داروهای سرکوب‌کننده ایمنی
• و برخی داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAID)

کم‌خونی سلول داسی شکل

کم‌خونی داسی شکل، یک اختلال خونی ژنتیکی است که با کمبود گلبول‌های قرمز سالم و دوره‌های دردناکی به‌نام دوره‌های بحرانی گلبول داسی شکل همراه است. کم‌خونی داسی شکل، نوعی جهش ژنتیکی است که در نتیجه آن، نوعی هموگلوبین معیوب در بدن ساخته می‌شود به نام هموگلوبین “S” که باعث می‌شود گلبول‌های قرمز خون به شکل داس یا هلالی در بیایند.

این گلبول‌های داسی شکل، سفت و چسبنده بوده و جریان خون را در عروق اندام و بافت‌ها مسدود می‌کنند و باعث درد و افزایش خطر عفونت در بیمار می‌شوند. عمر گلبول‌های داسی شکل نیز کمتر از گلبول‌های قرمز عادی است و همین امر باعث می‌شود تا به مرور زمان، فرد دچار کم‌خونی یا آنمی شود.

مییلون‌ها نفر در جهان به این نوع از کم‌خونی مبتلا هستند، که دلیل ابتلا به آن، به ارث بردن دو ژن هموگلوبین داسی شکل از والدین‌شان است. افرادی که یک ژن هموگلوبین داسی شکل را از یک والد و یک ژن هموگلوبین سالم را از والد دیگر به ارث می برند، معمولاً مستعد ابتلا به کم‌خونی داسی شکل هستند و ممکن است هیچ علائمی از خود بروز ندهند. بااین‌حال، همین افراد نیز می‌توانند ژن معیوب را به فرزندان خود انتقال دهند.

کم‌خونی فقر آهن

باید بدانید که کم‌خونی فقر آهن، شایع‌ترین نوع کم‌خونی است که در آن، خون به مقدار لازم حاوی گلبول‌های قرمز سالم نیست.

کم‌خونی فقر آهن، شایع‌ترین اختلال تغذیه‌ای جهان است که به گفته سازمان جهانی بهداشت باعث شده است بیش از 30 درصد مردم دنیا، به آنمی مبتلا باشند. آنمی ناشی از فقر آهن، معمولاً به مرور زمان اتفاق می‌افتد. بدن، آهن ذخیره‌شده را جذب می‌کند و به مرور زمان، کلیه ذخایر آهن بدن به تمام رسیده و کم‌خونی به وجود می‌آید.

کاهش سطح آهن ممکن است ناشی از یک رژیم غذایی نامناسب و فاقد آهن باشد. برای پیشگیری از کم‌خونی فقر آهن و درمان آن، لازم است آن دسته از مواد غذایی را در برنامه روزانه خود بگنجانید که منابع غنی آهن هستند. موضوعی که در قسمت پیشگیری و درمان به آن خواهیم پرداخت.

اما مهم‌ترین عواملی که سبب بروز کم‌خونی فقر آهن در افراد می‌شوند عبارتند از:

• رژیم غذایی با آهن ناکافی یا گیاه‌خواری
• افت آهن در دوران بارداری و شیردهی
• اهدای خون پشت‌سرهم
• فعالیت بیش‌ازحد
• بیماری‌های گوارشی نظیر کرون
• برداشتن بخشی از معده و روده کوچک توسط جراحی
• مصرف برخی داروها، غذاها و نوشیدنی‌های کافئین‌دار

تالاسمی

تالاسمی یک اختلال خونی ژنتیکی است که در آن، بدن هموگلوبین را به شکلی غیرطبیعی تولید می‌کند. این اختلال منجر به تخریب بیش‌از‌حد گلبول‌های قرمز خون شده و کم‌خونی را ایجاد می‌کند.

آنمی پرنشیوز یا فقر ویتامین

کم‌خونی بدخیم یا پرنشیوز (Pernicious anemia)، زمانی رخ می‌دهد که بدن فاقد ویتامین B12 باشد. وجود این ویتامین به میزان لازم، برای تولید گلبول‌های قرمز خون و سالم نگه‌داشتن و کارکرد صحیح سیستم عصبی در بدن حیاتی است.

افرادی که بدن آن‌ها فاقد یک پروتئین به‌نام فاکتور درونی است (یک پروتئین که در معده یافت می‌شود)، قادر نیستند مقادیر موردنیاز از ویتامین B12 را از مواد غذایی جذب کنند و درنتیجه، به کم‌خونی پرنشیوز دچار می‌شوند. این نوع از کم‌خونی، ژنتیکی است، هرچند که عدم استفاده از مواد غذایی غنی از ویتامین B12 نیز می‌تواند به بروز آن کمک کند.

فولات نیز دیگر ویتامینی است که کمبود آن در خون می‌تواند موجب بروز کم‌خونی شود. مهم‌ترین عوامل که باعث می‌شوند این دو ویتامین در بدن با کمبود مواجه شوند عبارتند از:

• برخی بیماری‌های عفونی نظیر اچ‌آی‌وی
• کمبود ویتامین دوران بارداری و شیردهی
• سوء مصرف الکل
• بیماری‌هایی از قبیل بیماری کرون یا عفونت‌های انگلی روده
• برداشتن بخشی از معده و روده کوچک توسط جراحی
• و رژیم غذایی نامناسب

علت کم‌خونی

درحالی‌که گلبول‌های سفید خون با عفونت‌ها مبارزه می‌کنند و پلاکت‌ها به انعقادخون کمک می‌کنند، گلبول‌های قرمز خون وظیفه حمل اکسیژن و انتقال آن به ارگان‌ها و اندم‌های مختلف بدن را برعهده دارند.

هموگلوبین (Hemoglobin)، یک پروتئین غنی از آهن است، که در گلبول‌های قرمز یافت می‌شود و به آن‌ها کمک می‌کند تا اکسیژن را از ریه‌ها، به سایر اندام‌ها و بافت‌های بدن ارسال کنند. وظیفه دیگر هموگلوبین این است که دی‌اکسیدکربن را از نقاط مختلف بدن حمل کرده و آن را به ریه‌ها می‌آورد، تا از طریق بازدم ریه‌ها از بدن خارج شود.

آنمی یا کم‌خونی زمانی ایجاد می‌شود که هموگلوبین موجود در گلبول‌های قرمز کاهش پیدا کند. دلیل اصلی کم‌خونی، کمبود برخی ویتامین‌ها و مواد مغذی در خون است که به‌وجود آورنده هموگلوبین و گلبول‌های قرمر هستند. مواد مغذی نظیر ویتامین B12، فولات و غیره، که تحت شرایط مختلف در بدن کاهش یافته و کم‌خونی را ایجاد می‌کنند.

در حالت کلی، مهم‌ترین علت‌های بروز کم‌خونی یا آنمی را می‌توان به دو دسته تقسیم‌بندی کرد:

• از دست ‌رفتن گلبول‌های قرمز (آنمی همولیتیک)

گلبول‌های قرمز ما معمولاً 110 الی 120 روز زنده هستند و بعد از این‌که می‌شکنند، به وسیله طحال پاکسازی می‌شوند. برخی از بیماری‌ها ممکن است باعث شوند که این سلول‌ها، زودتر از زمان موعد بمیرند. نتیجه این اتفاق آن است که مغز استخوان مجبور می‌شود گلبول‌های قرمز بیشتری را تولید کند تا کمبود آن در بدن را جبران کند.

اما اگر مغز استخوان نتواند به اندازه نیاز گلبول قرمز تولید کند، تعداد گلبول‌های قرمز موجود در خون به مررو زمان کاهش یافته و منجر به کم‌خونی در فرد می‌شود. برخی از علت‌های بروز این نوع از کم‌خونی در افراد عبارتند از:

• واکنش‌های ایمنی
• عفونت
• مصرف بعضی از داروها
• توکسین‌ها

البته بعضی از دستگاه‌های پزشکی مثل دستگاه بای‌پس قلبی – ریوی یا همودیالیز نیز ممکن است باعث از دست رفتن گلبول‌های قرمز شوند.

• کاهش تولید گلبول‌های قرمز

در این حالت، بدن قادر نیست به اندازه کافی گلبول قرمز تولید کند، یا گلبول‌های قرمزی که بدن تولید می‌کند به اندازه کافی کارآمد نیستند. این نوع از آنمی ممکن است به علت‌های مختلفی در بدن به‌وجود بیاید که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• کمبود آهن
• کمبود ویتامین B12
• مشکلات مغز استخوان
• مالاریا
• و بعضی از بیماری‌ها …

البته برخی عوامل دیگر مثل بیماری‌های کلیوی، بالا رفتن سن یا کم‌کاری تیروئید نیز می‌توانند زمینه‌ساز ابتلا به کم‌خونی در افراد باشند. از سوی دیگر، هر اختلالی در چرخه تولید و تخریب گلبول‌های قرمز ایجاد می‌شود، می‌تواند از علل کم‌خونی باشد. عواملي که باعث کاهش تولید گلبول‌های قرمز و از علل کم‌خونی در بدن هستند، عبارتند از:

• خونریزی شدید در اثر
• قاعدگی شدید در زنان
• حوادث و تصادفات
• ضایعات و خونریزی‌های گوارشی
• زایمان
• خونریزی رحمی بیش از حد
• عمل جراحي
• سیروز کبدی
• فیبروز یا بافت اسکار داخل مغز استخوان
• همولیز که پارگی گلبول‌های قرمز است که می‌تواند در اثر مصرف برخی از داروها یا ناسازگاری Rh رخ دهد
• اختلالات کبد و طحال

علائم کم‌خونی

نشانه‌های کم‌خونی ممکن است بسته به نوع کم‌خونی، شدت آنمی، سرعت پیشرفت آن، سن و وضعیت بدنی فرد متفاوت باشد. در برخی از موارد، فرد مبتلا به کم‌خونی هیچ علائم فیزیکی و ظاهری از خود نشان نمی‌دهد. بااین‌حال، برخی از شایع‌ترین علائم کم‌خونی به شرح زیر هستند:

• خستگی مفرط و بی‌حالی

بیش از نیمی از افرادی که به کم‌خونی (به‌ویژه کم‌خونی فقر آهن) مبتلا هستند، احساس خستگی مفرط و بی‌حالی می‌کنند. باتوجه به این‌که هنگام بروز کم‌خونی، هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته و انتقال اکسیژن به بافت‌ها و اندام‌های بدن کاهش پیدا می‌کند، کمبود اکسیژن در اندام‌ها خودش را به‌صورت خستگی نشان می‌کند.

• رنگ پریدگی

پوست رنگ پریده و رنگ روشن قسمت داخلی پلک‌های پایین، از جمله دیگر نشانه‌های کم‌خونی و  فقر آهن است. خون به این دلیل قرمز است که هموگلوبین دارد و زمانی‌که میزان هموگلوبین موجود در آن کاهش پیدا می‌کند، رنگ خون روشن‌تر می‌شود.

البته، این رنگ پریدگی در افراد مبتلا به کم‌خونی فقر آهن، ممکن است در همه اندام‌ها قابل مشاهده باشد و صرفاً محدود به صورت و پلک‌ها نیست. صورت، لثه‌ها، داخل لب‌ها یا پلک‌های پایین و حتی ناخن‌ها نیز ممکن است نشان‌دهنده فقر آهن در بیمار باشند.

• تنگی نفس

هنگامی‌که بدن، به علت فقر آهن با مشکل هموگلوبین پایین خون مواجه می‌شود، اکسیژن‌رسانی به اندام‌ها و بافت‌ها نیز دچار اختلال شده، سرعت تنفس افزایش پیدا می‌کند چراکه بدن سعی دارد اکسیژن بیشتری را به دست آورد. اگر هنگام انجام امور روزمره، پیاده‌روی یا بالا رفتن از پله‌ها، که پیش‌تر به راحتی انجام‌شان می‌دادید دچار خستگی و تنگی نفس می‌شوید، احتمالاً به کم‌خونی فقر آهن مبتلا هستید.

• سردرد و سرگیجه

سطح هموگلوبین پایین در گلبول‌های قرمز خون، به معنای نرسیدن اکسیژن کافی به مغز است. درنتیجه نرسیدن اکسیژن کافی به مغز، رگ‌های خونی در مغز متورم شده و باعث فشار و سردرد می‌شوند. اگر سردردهای مداوم دارید که قبلاً تجربه نکرده بودید، یا احساس سرگیجه می‌کنید و چشم‌هایتان سیاهی می‌رود، احتمالاً از کم‌خونی رنج می‌برید.

• تپش قلب

طبیعی است که وقتی اکسیژن‌رسانی در اندام‌های مختلف بدن و به‌ویژه قلب کاهش پیدا می‌کند، قلب برای جبران این افت اکسیژن بیشتر از حالت عادی کار می‌کند. این بیشتر کار کردن، باعث می‌شود تا قلب به فشار بیافتد و حتی گاهی عوارض قلبی متعددی نیز در پی داشته باشد. عوارضی مثل:

• بزرگ شدن قلب
• آریتیمی قلبی
• سوفل قلبی
• یا نارسایی قلبی

• پوست و موی خشک و آسیب‌پذیر

زمانی‌که سطح اکسیژن در بدن، به دلیل کم‌خونی کاهش پیدا می‌کند، بدن سعی می‌کند اکسیژن موجود را به اندام‌ها و ارگان‌های مهم‌تر برساند و درنتیجه قسمت‌هایی مثل پوست و مو، به دلیل کمبود اکسیژن دچار خشکی می‌شوند و آسیب‌پذیرتر به نظر می‌آیند.

• تورم و درد در زبان و دهان

ممکن است یکی از نشانه‌های دیگر کم‌خونی فقر آهن در افراد، تورم و احساس درد در زبان و دهان باشد. زبان متورم، ملتهب، رنگ‌پریده یا بیش‌ از اندازه صاف از علائم آنمی فقر آهن به حساب می‌آیند. هموگلوبین موجود در خون، ماده‌ای است که باعث تشکیل بافت‌ عضله‌هایی مثل زبان می‌شود و زمانی‌که مقدار آن در خون کاهش پیدا می‌کند، زبان و دهان رنگ‌پریده، صاف و غیرطبیعی به‌نظر می‌رسد و حتی ممکن است درد و تورم داشته باشد.

• سندرم پای بی‌قرار

یکی از مهم‌ترین علت‌های سندرم پاهای بی‌قرار (Restless legs syndrome) کم‌خونی فقر آهن است. درصورتی که به‌ویژه شب‌ها و هنگام خواب در پاهای خود احساس درد غیرطبیعی دارید یا مدام آن‌ها را تکان می‌دهید و به اصطلاح بی‌قرار هستند، به احتمال زیاد کمبود آهن دارید.

به کم خونی در سالمندان هم دقت کافی داشته باشید و علائمشان را جدی بگیرید.

تشخیص کم‌خونی

اولین گام برای تشخیص کم‌خونی، مانند هر بیماری دیگری، بررسی علائم ظاهری بیمار است. در ابتدا، قبل از توصیه تست‌ها و آزمایش‌ها، پزشک سوالاتی را در مورد وضعیت جسمانی و علائم بیماری از شما خواهد کرد. مهم‌ترین علائم که می‌توانند به تشخیص کم‌خونی کمک کنند عبارتند از:

• لاغری غیرطبیعی
• سردرد و سرگیجه
• ریزش مو و موهای آسیب‌دیده
• خواب زیاد
• تنگی نفس
• فشارخون بالا
• مشکل نعوظ
• تپش قلب
• ضعف عضلات
• ضعف در پاها
• ضعیف‌شدن چشم‌ها
• کبودی بدن (بدون دلیل)
• کبودی زیر چشم
• گودی زیرچشم
• و یبوست

پس از آن، نوبت به انجام یک‌سری آزمایش‌ها می‌رسد که به شرح زیر هستند:

• آزمایش شمارش کامل سلول‌های خونی

در آزمایش شمارش کامل سلول‌های خونی (Complete Blood Count) که به آن CBC هم گفته می‌شود، کلیه اختلالات خونی احتمالی از جمله کم‌خونی یا آنمی، عفونت، التهاب، سرطان و اختلالات انعقادی (خونریزی) تشخیص داده می‌شوند. این آزمایش، با بررسی تعداد گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت خون، سلول‌های در گردش خون را آنالیز می‌کند.

نحوه انجام این آزمایش به این صورت است که برای آزمایش، خون‌گیری از ورید بازویی انجام می‌شود. قبل از نمونه‌گیری، فرد لازم است هر دارویی که مصرف می‌کند را به همراه زمان آخرین باری که مصرف کرده است به مسئول تهیه نمونه اطلاع دهد.

سه عاملی که درمورد گلبول‌های قرمز توسط آزمایش CBC بررسی می‌شوند عبارتند از:

• گلبول‌های قرمز (RBC)؛ تعداد گلبول‌های قرمز در نمونه خون
• هموگلوبین (Hb)؛ مقدار کل هموگلوبین موجود در گلبول‌های قرمز
• هماتوکریت (HCT)؛ درصد گلبول‌های قرمز در کل حجم خون

پس از این تست، ممکن است برخی تست‌های مکمل نیز توصیه شوند تا نوع آنمی و دلیل بروز آن نیز شناسایی شود. این تست‌ها عبارتند از:

• آزمایش الکتروفورز هموگلوبین (Hemoglobin Electrophoresis)
• آزمایش ویتامین B12
• و آزمایش‌های فولیک اسید، کلسیم و منیزیم

کم‌خونی باعث ابتلا به چه بیماری‌هایی می‌شود؟

بدون شک کم‌خونی، به‌ویژه در مواردی که حاد باشد، می‌تواند عوارض سختی را در پی داشته باشد و سبب ابتلای فرد به برخی بیماری‌ها شود. بیماری‌های قلب و عروق مهم‌ترین خطری هستند که می‌تواند بیماران مبتلا به کم‌خونی را تهدید کند. رایج‌ترین بیماری‌هایی که به دلیل کم‌خونی بروز می‌کنند بیماری‌های زیر هستند:

• بیماری‌های دستگاه گوارش
• بیماری‌های قلبی – عروقی مثل آریتمی قلبی، حمله قلبی یا نارسایی قلبی
• آسیب عصبی محیطی و فراموشی (مخصوصاً در سالمندان)
• زایمان زودرس در زنان باردار
• و حتی خطر مرگ در سالمندان مبتلا به کم‌خونی حاد

کم‌خونی با چه بیماری‌هایی در ارتباط است؟

برخی از بیماری‌ها عامل ابتلا به کم‌خونی هستند و برخی دیگر در نتیجه ابتلا به کم‌خونی در فرد ایجاد می‌شوند. به‌عنوان مثال، بیماری‌های زیر بیشتر از دیگر بیماری‌ها با کم‌خونی در ارتباط هستند:

• مالاریا

این بیماری، یکی از بیماری‌های عفونی خطرناک است که می‌تواند خطر ابتلا به کم‌خونی را در فرد به شدت افزایش دهد. این بیماری، به‌ویژه در مورد بیماران مبتلا به کم‌خونی داسی شکل شدیدتر است و درواقع، برای افرادی كه يک ژن طبيعی و يک ژن جهش‌يافته دارند، انگل مالاريا به راحتی به داخل گلبول‌ها راه می‌يابد.

• بیماری اچ‌آی‌وی

آنمی شایع‌ترین اختلال هماتولوژیک در افراد اچ‌آی‌وی مثبت است. در برخی افراد احتمال ابتلا به کم‌خونی 95 درصد است هرچند که این بیماران، معمولاً سطح‌های خفیف و متوسط کم‌خونی را تجربه می‌کنند و تعداد بیماران مبتلا به آنمی حاد بسیار اندک است.

• بیماری‌های دستگاه گوارش

بیماری‌های دستگاه گوارش، نه تنها یکی از عوارض آنمی هستند، بلکه ممکن است زمینه‌ساز بروز کم‌خونی در افراد نیز باشند. بسیاری از خون‌ریزی‌هایی که سبب کم‌خونی در افراد می‌شوند، به دلیل مشکلات معده و سرطان‌های روده و معده هستند. از طرفی، ناهنجاری‌ها و اختلالات دستگاه گوارشی و روده می‌تواند مانع جذب ویتامین‌ها شده و منجر به کم‌خونی در افراد شوند.

درمان کم‌خونی

برای درمان کم‌خونی، ابتدا باید دید کم‌خونی از چه نوعی است و به چه علت ایجاد شده است. به‌عنوان مثال، می‌توان بااستفاده از رژیم غذایی کم‌خونی فقر آهن یا ناشی از ویتامین را درمان کرد، اما برای بیماری کم‌خونی داسی شکل، که یک بیماری ژنتیکی است، خیلی راه درمان وجود ندارد.

درمان کم‌خونی‌های داسی، آپلاستیک و تالاسمی

باتوجه به این‌که این آنمی‌ها، ژنتیکی و وراثتی هستند، راه‌های درمان زیادی ندارند. اما می‌توان از برخی از روش‌های مدیریتی و تا حدود زیادی حمایتی، آن‌ها را کنترل کرد. مهم‌ترین روش‌های درمانی کم‌خونی‌های ژنتیکی که می‌توانند عوارض بیماری را کنترل کنند عبارتند از:

• دارودرمانی (از جمله آنتی بیوتیک‌ها و …)
• تعویض خون (رساندن HbS به حد 30 الی 40 درصد)
• پیوند مغز استخوان یا پیوند سلول بنیادی

درمان کم‌خونی‌های فقر آهن و ویتامین

برای درمان کم‌خونی فقر آهن و کمبود ویتامین، هم می‌توان با رژیم غذایی کم‌خونی را کنترل کرد و هم از دارودرمانی استفاده کرد. مهم‌ترین مواد موردنیاز برای کنترل کم‌خونی، آهن، فولات و ویتامین B12 هستند که برای تامین آن‌ها نیاز است الزامات تغذیه‌ای زیر را رعایت کنید.

درمان خانگی کم‌خونی با الزامات روزانه تغذیه‌ای

الزامات روزانه برای ویتامین‌ها و آهن بر حسب جنس و سن متفاوت است. به علت تلفات آهن در دوران قاعدگی و رشد جنین در دوران بارداری و شیردهی، زنان نیاز به آهن و فولات بیشتری نسبت به مردان دارند.

• آهن

بر اساس گزارش دفتر مکمل‌های غذایی (ODS)، توصیه می‌شود مصرف روزانه آهن در زنان 19 تا 50 ساله 18 میلی‌گرم باشد. مصرف روزانه آهن برای مردان در رده سنی مشابه نیز 8 میلی‌گرم است. در طول بارداری، مصرف روزانه آهن باید به 27 میلی‌گرم افزایش یابد. مردان و زنان بیش از 50 سال به 8 میلی‌گرم آهن روزانه نیاز دارند. اگر سطح آهن کافی را از طریق رژیم غذایی کسب نکردید، باید از مکمل‌های دارویی استفاده کنید.

منابع خوب آهن در رژیم غذایی عبارتند از:

• مرغ و گوشت
• گوشت بوقلمون
• گوشت قرمز، مانند گوشت گاو
• غذاهای دریایی
• غلات غنی‌شده
• بلغور جو دوسر
• عدس
• لوبیا
• اسفناج

• فولات

فولات یا اسید فولیک، به طور طبیعی در بدن تولید می‌شود. مردان و زنان بالای 14 سال نیاز به 400 میکروگرم، فولات خوراکی در روز دارند. برای زنان باردار یا شیرده، توصیه می‌شود مصرف به 600 میکروگرم (باردار) و 500 میکروگرم (شیرده) در روز افزایش یابد.

نمونه‌هایی از غذاهای غنی از فولات عبارتند از:

• جگر گاو
• عدس
• اسفناج
• لوبیا
• مارچوبه

شما همچنین می‌توانید اسید فولیک را با رژیم غذایی غنی‌شده از غلات و نان تأمین کنید.

ویتامین B12

توصیه روزانه ویتامین B12 برای بزرگسالان 2.4 میکروگرم است. زنانی که باردار هستند نیاز به 2.6 میکروگرم در روز دارند و زنان شیرده روزانه 2.8 میکروگرم به ویتامین B12 نیاز دارند. گوشت گاو و کرفس یکی از بهترین منابع ویتامین B12 هستند. سایر منابع خوب این ویتامین نیز عبارتند از:

• ماهی
• گوشت قرمز
• مرغ
• تخم مرغ
• و سایر محصولات لبنی

دارودرمانی کم‌خونی

درصورتی‌که کم‌خونی حاد باشد و صِرف استفاده از رژیم‌های غذایی غنی از آهن و فولات و ویتامین جوابگو نباشد، می‌توان تحت نظر پزشک از برخی داروها نیز استفاده کرد. درمورد کم‌خونی فقر آهن و ویتامین، معمولاً داروهایی توصیه می‌شوند که که در افزایش تعداد گلبول‌های قرمز و یا در افزایش میزان هموگلوبین در گلبول‌های قرمز خون مؤثر هستند.

برخی از این داروها عبارتند از:

• فرفولیک
• ففول
• اکتی آیرون
• فروس سولفات
• آهن کربونیل
• فریک سیترات
• آهن دکستران (INFeD)
• ساکارز آهن (ونوفر)
• کربوکسی مالتوز آهن
• فروس گلوکونات
• فومارات فروس
• و داروهایی از این دست…

نکته: هیچ‌یک از داروهای فوق را نباید خودسرانه مصرف کنید. برای درمان دارویی کم‌خونی حتماً لازم است پزشک متخصص شما را ویزیت کرده و درصورت نیاز، زیر نظر او مصرف دارو را آغاز کنید. هریک از داروهای فوق، عوارض جانبی خاص خود را دارند و ممکن است نه تنها برای درمان بیماری شما مفید واقع نشده، بلکه اثرات زیان‌بار جبران‌ناپذیری هم به دنبال داشته باشند.

پیشگیری از کم‌خونی

بدون شک کم‌خونی‌های موروثی قابل پیشگیری نیستند. بااین‌حال، می‌توانید برای پیشگیری از ابتلا به کم‌خونی فقر آهن و کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین‌ها، بااستفاده از یک رژیم غذایی غنی از آهن و ویتامین شروع کنید.

این رژیم غذایی باید شامل موارد زیر باشد:

• آهن؛ غذاهای سرشار از آهن مثل سبزیجات سبز تیره برگ‌دار، کنگر فرنگی، زردآلو، لوبیا، عدس، نخود، گوشت، سویا و آجیل و غیره…
• فولیک اسید؛ مرکبات، موز، سبزیجات تیره و برگ‌دار، حبوبات و غذاهای غنی‌شده دیگر…
• ویتامین B12؛ گوشت و لبنیات و شیر سویا
• ویتامین C؛ مرکبات، خربزه، هندوانه و انواع توت‌ها…

همچنین درصورتی‌که ابتلا به کم‌خونی در خانواده درجه یک‌تان وجود دارد، بهتر است به یک متخصص ژنتیک مراجعه کنید.

کم‌خونی در زنان

یکی از شایع‌ترین مشکلات که اغلب خانم‌ها با آن روبه‌رو می‌شوند کم‌خونی است. برخی از علت‌های بروز کم‌خونی در بانوان موارد زیر هستند:

• بیماری‌های ژنتیکی
• بیماری‌های التهابی
• بیماری‌های نارسایی کلیوی
• سرطان‌های دستگاه گوارش
• کم‌کاری تیروئید

بااین‌حال، مصرف زیاد آهن در اثر عادات ماهانه یا زایمان، یکی از مهم‌ترین و شایع‌ترین علت‌های ابتلای زنان به کم‌خونی نوع فقر آهن است. حدود 40 درصد از خانم‌های ایرانی به آنمی فقر آهن مبتلا هستند. به بهترین زمان مصرف آهن در روز هم همیشه دقت کنید.

رعایت رژیم‌های غذایی سرشار از ویتامین و آهن و فولات و مصرف برخی مکمل‌های دارویی خون‌ساز می‌تواند در بهبود کم‌خونی زنان مؤثر باشد. کم خونی در بارداری زنان هم پیش می‌آید و مشکلاتی به وجود می‌آورد.

کم‌خونی در مردان

باتوجه به این‌که کم‌خونی در مردان، در اثر عادت ماهیانه و امثال آن نیست، اگر به‌صورت ژنتیکی نباشد می‌تواند زنگ خطری جدی برای مردان باشد. وقتی کم‌خونی ژنتیکی نیست، بیماری‌ زمینه‌ای خاصی در فرد وجود ندارد و تصادف یا جراحی خاصی هم نداشته که خون از دست بدهد، ممکن است موارد زیر عامل کم‌خونی در وی باشند:

• خونریزی داخلی
• بیماری هموروئید
• رژیم غذایی کم‌آهن
• اختلال در جذب آهن
• بیماری‌های مزمن مثل التهاب روده، آرتریت روماتیوئید و …
• انواع سرطان‌ها مثل سرطان روده
• و بیماری‌های عفونی مثل هپاتیت، اچ‌آی‌وی و …

کم‌خونی در کودکان

نوزادان در بدو تولد ذخیره آهن دارند اما برای این‌که دچار کم‌خونی و عوارض ناشی از آن نشوند، لازم است از یک منبع غنی و کامل آهن دریافت کنند. میزان آهن موردنیاز نوزادان و کودکان، بر اساس رده سنی به شرح زیر است:

• زیر یک سالگی – 11 میلی‌گرم
• 1 الی 3 سالگی – 7 میلی‌گرم
• 4 الی 8 سالگی – 10 میلی‌گرم
• 9 الی 13 سالگی – 8 میلی‌گرم
• 14 الی 18 سالگی (دختران) – 15 میلی‌گرم
• و 14 الی 18 سالگی (پسران) – 11 میلی‌گرم

شایع‌ترین نوع کم‌خونی در کودکان نیز آنمی ناشی از فقر آهن است.

کودکان زیر بیشتر از دیگران به کم‌خونی فقر آهن دچار می‌شوند:

• کودکان نارس متولد شده یا تولد با وزن کم
• تغذیه با شیر گاو یا شیر بز (قبل از یک سالگی)
• تغذیه با شیر مادر تغذیه شده بدون دریافت غذای کمکی
• تغذیه با شیر خشک غیر‌غنی‌شده
• کودکان چاق یا دارای اضافه وزن
• رژیم غذایی فقیر از آهن، ویتامین‌ها و املاح معدنی
• کودکانی که با جراحی یا تصادف خون زیادی از دست داده‌اند
• بیماری‌های مزمن، عفونت‌ها یا اختلالات کبدی و کلیوی
• دارای سابقه خانوادگی کم‌خونی‌های ارثی مانند کم‌خونی داسی شکل

شربت کم‌خونی کودکان

اگر به دنبال بهترین مکمل‌های آهن برای درمان کم‌خونی کودکان هستید، سه شربت زیر توصیه می‌شوند:

• شربت آهن سندروس

این شربت، علاوه‌بر آهن، حاوی ویتامین‌های گروه B، ویتامین C و مس نیز هست و در کنار این‌که طعم خوبی دارد و اغلب بچه‌ها دوست دارند، به افزایش اشتهای کودکان نیز کمک می‌کند.

• شربت فروگلوبین ویتابیوتیکس

شربت فروگلوبین ویتابیوتیکس، یک مکمل دارویی خوب برای کودکان است که نوزادان زیر دو سال و خانم‌های باردار و شیرده نیز می‌توانند از آن استفاده کنند. ویتامین‌های ‌B1، B2، B6 و B12، ویتامین C، فولیک اسید، آهن، زینک و مس به مقدار زیاد در این شربت وجود دارند و می‌توانند به بهبود کم‌خونی در کودکان و بزرگسالان کمک کنند.

• شربت سیموگلوبین سیمرغ

شربت سیموگلوبین حاوی ویتامین C، ویتامین‌های ‌B1، B2، B6 و B12، فولیک اسید، پنتوتنیک اسید، آهن، زینک، مس، منگنز، ید و ال لیزین است و می‌تواند کم‌خونی کودکان را درمان کند. خانم‌های باردار، افراد ورزشکار و گیاه‌خواران نیز می‌توانند از این مکمل استفاده کنند.

کم‌خونی در سالمندان

کم‌خونی در سالمندان شایع‌تر از جوانان و کودکان است. حدود 10 درصد از افراد سالمند بالای 65 سال، از کم‌خونی رنج می‌برند. مهم‌ترین عارضه‌های کم‌خونی در سنین بالا، افسردگی و اختلال هواس، ناتوانی در انجام کارهای روزمره و همین‌طور درصورت حاد بودن آنمی، مرگ‌ومیر ناشی از کم‌خونی است.

برخی از شایع‌ترین علت‌های بروز کم‌خونی در سالمندان موارد زیر هستند:

• فقر آهن یا ویتامین‌ها
• شیمی درمانی
• مصرف داروهای مؤثر بر سلول‌های مغز استخوان
• سطح پایین اریتروپویتین
• و از دست دادن خون به دلایل مختلف

کم‌خونی در بارداری

معمولاً کم‌خونی خفیف در دوران بارداری طبیعی است. با توجه به این‌که ذخیره آهن در بدن اکثر خانم‌ها در دوران بارداری، مخصوصاً در ماه‌های دوم و سوم یا بعد از ماه هفتم کافی نیست، طبیعی است که مادر دچار کم‌خونی فقر آهن باشد. اما کم‌خونی شدید در دوران بارداری، هم برای جنین و هم برای مادر خطرناک است و لازم است درصورت ابتلا فوراً درمان شود.

مهم‌ترین عوارض کم‌خونی در دروان بارداری عبارتند از:

• احتمال مرگ‌و‌میر نوزاد
• زایمان زودرس
• کم وزن بودن نوزاد هنگام تولد
• خطرناک بودن خونریزی برای مادر
• احتمال افسردگی پس از زایمان

برای درمان کم‌خونی در دوران بارداری، لازم است تحت‌نظر متخصص زنان و زایمان، مصرف مکمل‌های غذایی و همین‌طور مکمل‌های آهن را آغاز کنید. مکمل‌های آهن می‌توانند خوراکی باشند یا به‌صورت وریدی تجویز شوند.

کم‌خونی و علائم آن در چهره

برخی از علائم کم‌خونی کاملاً در چهره فرد مبتلا مشهود هستند. به‌عنوان مثال، اگر پشت پلک پایین فرد مبتلا به کم‌خونی فقر آهن را نگاه کنید، معمولاً رنگ روشن‌تری دارد (مثل این‌که خون فرد رقیق‌تر است). این مورد در لب‌ها نیز کاملاً مشخص است و افراد کم‌خون معمولاً لب‌های روشن‌تری دارند.

رنگ‌پریدگی چهره نیز از دیگر علائم ظاهری کم‌خونی است.

کم‌خونی نوزاد نارس

نارس بودن نوزاد و تولد پیش از موقع، یکی از مهم‌ترین و شایع‌ترین علت‌های ابتلا به کم‌خونی در نوزادان است. در نوزادانی که پیش از موعد به دنیا می‌آیند، گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های قرمز عمر کوتاه‌تری دارند و همین امر باعث بروز آنمی در آن‌ها می‌شود. به این نوع از کم‌خونی، کم‌خونی ناشی از تولد پیش از موقع گفته می‌شود.

درصورتی که علائم کم‌خونی را در نوزاد خود مشاهده می‌کنید، لازم است او را نزد یک متخصص اطفال ببرید تا درصورت تشخیص عارضه، با تجویز مکمل و روش‌های درمانی دیگر آنمی نوزاد را کنترل کند. علائم آنمی در نوزادان عبارتند از:

• رنگ پریدگی پوست
• کم‌وزنی
• خسته‌شدن از مکیدن شیر
• ضربان قلب بالا
• و تنفس سریع

در کنار مکمل‌های آهن، ممکن است پزشک کودکان به‌جای شیرخشک معمولی شیرخشک غنی‌شده از آهن نیز توصیه کند.

کم‌خونی قبل و بعد از عمل جراحی

فرض کنیم قصد دارید برای عمل بینی اقدام کنید. بدون شک برای انجام عمل‌های جراحی که ضروری نیستند، لازم است قبل از انجام عمل سطح هموگلوبین خون خود را چک کنید تا بالاتر از 10 باشد. درصورتی‌که سطح هموگلوبین خون پایین‌تر از 10 باشد، یعنی کم‌خونی دارید و لازم است تحت‌نظر پزشک، بااستفاده از رژیم غذایی و مصرف مکمل‌های دارویی آن را درمان کنید.

پس از انجام جراحی نیز مخصوصاً زمانی‌که میزان خون از دست رفته بیمار حین جراحی بالا بوده باشد، نیاز است یک آزمایش CBC انجام شود و درصورت بروز آنمی بعد از جراحی، مکمل‌های دارویی کنترل‌کننده آهن تحت‌نظر پزشک متخصص مصرف شوند.

یکی از جراحی‌هایی که معمولاً باعث کم‌خونی در افراد می‌شود، زایمان سزارین است. مادرانی که عمل سزارین داشته‌اند، معمولاً کمبود آهن، کلسیم، ویتامین D، اسید فولیک، روی و ویتامین B12 دارند و بهتر است در کنار رژیم غذایی کامل و درست، از قرص‌ها و مکمل‌ها نیز استفاده کنند.

آزمایش کم‌خونی برای ازدواج

هدف از آزمایش کم‌خونی پیش از ازدواج، غربال‌گری زن و شوهرانی است که مبتلا به کم‌خونی از نوع تالاسمی هستند. افرادی که مبتلا به نوع خفیف این بیماری یا ”تالاسمی مینور” هستند، یک ژن سالم از یک والد و یک ژن معیوب از والد دیگر دریافت کرده‌اند. این‌درحالی است که اگر فردی یک ژن معیوب از هر والد دریافت کند، این دو ژن معیوب در کنار یکدیگر فرد را مبتلا به فرم خطرناک تالاسمی یا “تالاسمی ماژور“ خواهند کرد.

دقیقاً به این دلیل است که قبل از ازدواج، از هر دو نفر تست کم‌خونی گرفته می‌شود تا درصورت ابتلای هردو به تالاسمی، به‌علت خطر ابتلای جنین به فرم خطرناک یا ماژور بیماری، توصیه شود که ازدواج نکنند یا با تعهد از احتمال ابتلای جنین ازدواج صورت گیرد.

کم‌خونی پریودی

پریودی یا عادات ماهانه در زنان، یکی از مهم‌ترین علت‌های ابتلای خانم‌ها به آنمی فقر آهن است. خانم‌ها ماهیانه حجم قابل توجهی خون در این دوران از دست می‌دهند و به همین دلیل، نزدیک به نیمی از زنان معمولاً با مشکلات کم‌خونی مواجه هستند. برای برطرف کردن مشکل کم‌خونی ناشی از پریودی، لازم است توصیه‌های زیر را جدی بگیرید:

• سعی کنید از رژیم غذایی غنی از آهن، فولات و ویتامین استفاده کنید
• با کمک یک پزشک زنان مشکلات احتمالی زنانه که منجر به خونریزی بیشتر می‌شوند را حل کنید
• سعی کنید تحت‌نظر پزشک از مکمل‌های خون‌ساز کمک بگیرید

کم‌خونی پنهان

ممکن است فردی سال‌های سال به کم‌خونی مبتلا باشد بدون این‌که خودش خبر داشته باشد. کم‌خونی در حالت کلی بیماری آرام و خاموشی است که به تدریج روی اندام‌های بدن تأثیر می‌گذارد و ممکن است فردی بدون این‌که هیچ‌گونه علائم ظاهری داشته باشد، سال‌ها با این مشکل زندگی کند.

این حالت، که به آن کم‌خونی پنهان گفته می‌شود، بسیار خطرناک است چون ممکن است اندام‌هایی از بدن را تحت‌تأثیر قرار دهد که جبران‌ناپذیر هستند.

بیماری‌های قلبی، یکی از شایع‌ترین عوارضی است که کم‌خونی در پی دارد و اگر فرد متوجه کم‌خونی پنهان خود نشود، ممکن است در بلندمدت، مشکلات عدیده‌ای از لحاظ قلبی و عروقی پیدا کند. از این‌رو، لازم است کوچک‌ترین علائم ظاهری کم‌خونی را جدی گرفته، درصورت امکان هرازچندگاهی برای چکاپ کامل (کم‌خونی و مواد معدنی و ویتامین‌های دیگر موردنیاز بدن) به پزشک مراجعه کنید.

اگر دچار کم‌خونی پنهان نیز بوده‌اید، بهتر است برای اطلاع از وضعیت قلب خود با یک متخصص قلب و عروق مشوت کنید.

کم‌خونی جنین

کم‌خونی جنین یک مشکل بسیار نادر اما جدی است. این عارضه به این معناست که جنین، به اندازه کافی گلبول قرمز سالم در خون خود ندارد. زمانی‌که جنین به میزان موردنیاز گلبول قرمز سالم نداشته باشد، اکسیژن کافی به جنین نمی‌رسد و درنتیجه قلب نحیف او مجبور است سخت‌تر کار کند تا کسری اکسیژن اندام‌ها و بافت‌های بدن را جبران کند.

مهم‌ترین علت‌‌های بروز کم‌خونی در جنین عبارتند از:

• عدم سازگاری بین سلول‌های قرمز مادر و جنین
• عفونت‌های مادر، پاروویروس، توکسوپلاسموز، سیتومگالوویروس (CMV)، ویروس کوکساکی و سفلیس
• تومورهای عروقی جنین یا جفت
• نقص در تولید گلبول قرمز در جنین
• توالی پلی سیتمی آنمی دوقلویی (TAPS)
• ناهنجاری‌های ژنتیکی شامل سندروم داون
• لیزر درمانی برای سندرم انتقالی دوقلوها (TTTS)
• خونریزی جنین به دلیل مداخلات جنینی یا جداشدن جفت

بااستفاده از سونوگرافی و آمنیوسنتز می‌توان نارسایی قلبی در جنین و مشکلات آنمی را تشخیص داد. همچنین درصورت نیاز، می‌توان با دریافت نمونه خون از جنین نیز احتمال آنمی در جنین و شدت آن را شناسایی کرده و درصورت نیاز، تحت‌نظر متخصص زنان، برای ادامه بارداری یا سقط جنین اقدام کرد.

کم‌خونی، دشمن خاموش قلب و عروق …

بیماری کم‌خونی یا آنمی ممکن است برای هرکسی پیش بیاید. اگر به‌موقع این عارضه را تشخیص داده و درمانش کنید جای هیچ نگرانی نیست اما درصورتی که مدت زمان زیادی به آن دچار باشید، می‌تواند زمینه‌ساز بروز عوارض و بیماری‌های زیادی باشد که بیماری‌های قلبی از جمله آن‌ها است. اگر مدت‌ها است از کم‌خونی رنج می‌برید، بهتر است در کنار کنترل کم‌خونی خود با یکی از بهترین متخصصین قلب و عروق تهران نیز مشورت کنید. برای این‌منظور، می‌توانید برای نوبت‌دهی آنلاین از سایت دکتردکتر اقدام نمایید.

درنهایت، اگر تجربه‌ای درخصوص کم‌خونی یا آنمی دارید، یا سوالی برایتان پیش آمده که مطلب بالا نتوانسته جوابگوی آن باشد، می‌توانید با ما و دیگر خوانندگان مجله دکتردکتر به اشتراک بگذارید.