هورمون پرولاکتین و اهمیت آن برای بدن زنان

یکی از مهم‌ترین هورمون‌های بدن زنانه است که نقش حیاتی در سلامت و عملکرد سیستم تولیدمثل زنان دارد هورمون پرولاکتین است. این هورمون عمدتاً از غده هیپوفیز ترشح می‌شود و تأثیرات گسترده‌ای بر روی فرآیندهای فیزیولوژیکی و روانی زنان دارد. مهم‌ترین وظیفه پرولاکتین تحریک تولید شیر در دوران شیردهی است، اما نقش‌های آن به اینجا ختم نمی‌شود. این هورمون بر چرخه‌های قاعدگی و تعادل هورمونی تأثیر می‌گذارد و می‌تواند به تنظیم تخمک‌گذاری کمک کند.

علاوه بر این، پرولاکتین با تأثیر بر احساسات و رفتارهای مادرانه، به حمایت از روابط بین مادر و کودک در دوران شیردهی کمک می‌کند. بالا بودن سطح پرولاکتین می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی نظیر ناباروری، اختلالات قاعدگی و تغییرات خلقی شود. بنابراین، اهمیت این هورمون در بدن زنان غیرقابل انکار است. حفظ تعادل مناسب پرولاکتین به عنوان بخشی از سلامت کلی زنان، نقش بسیار مهمی در کیفیت زندگی و سلامت باروری ایفا می‌کند. در ادامه با ما همراه باشید تا در مورد فواید و کاربرد این هورمون بیشتر صحبت کنیم.

در پایان اگر سوال داشتید، می‌توانید در انتهای مطلب در بخش نظرات مطرح کنید تا کارشناس سلامتی دکتردکتر پاسخ دهد.

هورمون پرولاکتین چیست؟

پرولاکتین هورمونی است که علاوه بر رشد بافت سینه و شیردهی ترشح می‌شود و در فرآیندهایی بسیاری در بدن نقش دارد. سطح این هورمون در بارداری و شیردهی بالا می‌رود. غده هیپوفیز مسئول تولید این هورمون در بدن است. هیپوفیز غده‌ای کوچک در پایه مغز است که زیر هیپوتالاموس قرار می‌گیرد. این غده بخشی از سیستم غدد درون‌ریز را تشکیل می‌دهد و مسئول ساخت بسیاری از هورمون‌های مهم از جمله پرولاکتین است.

دوپامین (یک ماده شیمیایی مغز) و استروژن (نوعی هورمون) تولید پرولاکتین و آزاد شدن آن از غده هیپوفیز را کنترل می‌کنند. سیستم عصبی مرکزی، سیستم ایمنی، رحم و غدد پستانی هم قادر به تولید پرولاکتین هستند. عواملی مانند تحریک نوک پستان، ورزش، فشار و استرس می‌تواند تولید هورمون پرولاکتین را در بدن افزایش دهد. در صورتی که ترشح این هورمون در بدل متعادل نباشد نیز موجب پدید آمدن مشکلاتی در عملکرد بدن خواهد شد و برای بررسی آن لازم است به دکتر غدد مراجعه نمایید.

پرولاکتین چه کاربردی در بدن دارد؟

این هورمون نقش کلیدی در فرایندهای باروری و رشد جنین ایفا می‌کند. در دوران بارداری، سطح پرولاکتین به‌طور قابل توجهی افزایش می‌یابد که این امر به تحریک تولید شیر در غدد پستانی کمک می‌کند. این هورمون باعث آماده‌سازی بافت پستان برای شیردهی پس از زایمان می‌شود و به این ترتیب نیازهای تغذیه‌ای نوزاد را تأمین می‌کند.

پرولاکتین همچنین بر روی سیستم‌های دیگر بدن تاثیر دارد. به‌عنوان مثال، این هورمون به حفظ سلامت رحم در طول بارداری کمک می‌کند و چنین فضایی را برای رشد جنین فراهم می‌آورد. در واقع، پرولاکتین می‌تواند اثرات مثبتی بر روی رشد جنین داشته باشد و محیط مناسبی برای تکامل آن فراهم کند.

بدین ترتیب، پرولاکتین نه تنها در تولید شیر موثر است، بلکه نقشی حیاتی در حفظ بارداری و رشد سالم جنین نیز ایفا می‌کند. این هورمون با تعاملات پیچیده‌ای که با هورمون‌های دیگر دارد، به یکپارچگی سیستم تولید مثل کمک می‌کند و به زنان باردار احساس راحتی و امنیت بیشتری می‌دهد.

نقش پرولاکتین در شیردهی

در دوران بارداری، هورمون‌های پرولاکتین، استروژن و پروژسترون رشد بافت سینه و تولید شیر را تحریک می‌کنند. هورمون پرولاکتین باعث رشد نوع خاصی از بافت پستان به نام آلوئول‌های پستانی (mammary alveoli) می‌شود که اجزای غده پستانی هستند و در آنها شیر تولید می‌شود.

پرولاکتین سلول‌های آلوئولی سینه را برای ایجاد اجزای شیر تحریک می‌کند، اجزایی از جمله:

• لاکتوز (جزء کربوهیدراتی شیر)
• کازئین (جزء پروتئینی شیر)
• لیپیدها (اجزای تامین‌کننده انرژی، اسیدهای چرب ضروری و کلسترول)

ترکیب این سه بخش اصلی باعث تولید شیر در سینه مادر می‌شود. پس از زایمان، سطح پروژسترون کاهش پیدا می‌کند و باعث افزایش تعداد گیرنده‌های پرولاکتین در سلول‌های آلوئولی پستانی می‌شود. این موضوع اجازه می‌دهد تا شیر از طریق نوک پستان ترشح شود.

پس از زایمان، سطح پرولاکتین به طور مداوم بالا نمی‌ماند و فقط در زمان شیردهی و دوره‌های تحریک نوک پستان از طریق مکیدن کودک افزایش پیدا می‌کند. تا زمانی که کودک شیر می‌خورد، سطح هورمون پرولاکتین بالا می‌ماند.

در دوره‌هایی که شیر نمی‌دهید، سطح پرولاکتین کاهش پیدا می‌کند و تولید شیر کم می‌شود. اگر فردی به نوزاد خود شیر ندهد، سطح پرولاکتین پس از یک تا دو هفته به سطح غیربارداری می‌رسد.

نقش پرولاکتین در بدن مردان

سطوح فیزیولوژیکی پرولاکتین در مردان باعث افزایش گیرنده‌های هورمون لوتئینیزه‌کننده (luteinizing) در سلول‌های لیدیگ (Leydig) می‌شود و در نتیجه تستوسترون ترشح می‌شود. پرولاکتین تکثیر سلول‌های پیش‌ساز الیگودندروسیت (oligodendrocyte) را هم تحریک می‌کند. این سلول‌ها در دستگاه اعصاب مرکزی قرار دارند.

نقش هورمون پرولاکتین در دستگاه ایمنی

هورمون پرولاکتین دارای اثر محرک ایمنی است، به ویژه مهار انتخاب منفی لنفوسیت‌های B خود راکتیو و ارتقای خودایمنی. در نتیجه نبود تعادل در این هورمون در بدن می‌تواند با بروز بعضی از بیماری‌های خودایمنی همراه شود.

علائم پایین‌بودن هورمون پرولاکتین چیست؟

بیشتر افراد با سطح پرولاکتین پایین، هیچ مشکل پزشکی خاصی ندارند. کاهش میزان پرولاکتین تولیدی از سوی غده هیپوفیز می‌تواند منجر به تولید شیر ناکافی پس از زایمان شود. کم بودن قدرت باروری و در برخی از افراد ناباروری نیز از علائم پایین بودن حد طبیعی پرولاکتین می‌باشد. در برخی از افراد نیز کاهش سطح پرولاکتین موجب اختلالات قاعدگی و بلوغ دیر هنگام می‌شود.

علائم بالابودن هورمون پرولاکتین چیست؟

بالابودن هورمون پرولاکتین در خون هرکس با بروز نشانه‌های زیر همراه می‌شود:

• ناباروری
• از دست دادن میل جنسی
• ترشحات شیری از نوک سینه‌ها در زمانی که باردار نیستید
• تغییرات در قاعدگی غیر مرتبط با یائسگی، مانند پریودهای نامنظم (قاعدگی) یا نبود وجود قاعدگی (آمنوره)
• درد یا ناراحتی در رابطه جنسی در زمان دخول به دلیل خشکی واژن
• آکنه
• گرگرفتگی

علائم بالا بودن هورمون پرولاکتین در مردان شامل موارد زیر می‌باشد :

• اختلال نعوظ (ED)
• سطوح پایین تستوسترون
• بزرگ‌شدن بافت سینه (ژنیکوماستی)

علت بالابودن پرولاکتین چیست؟

سطح پرولاکتین به طور معمول در دوران بارداری و شیردهی بالا می‌رود. ممکن است به دلیل شرایط زیر هم این هورمون افزایش پیدا کند:

• فشار و استرس فیزیکی، مانند تجربه درد
• ورزش
• خوردن یک وعده غذایی
• رابطه جنسی
• تحریک نوک پستان بی‌ارتباط با شیردهی
• آسیب به ناحیه قفسه سینه
• حملات صرع

این افزایش پرولاکتین معمولا خفیف و موقتی است. برخی شرایط و داروها می‌توانند باعث افزایش طولانی مدت (مداوم) سطح پرولاکتین شوند.

علت پایین‌بودن هورمون پرولاکتین چیست؟

سطح پرولاکتین هر فرد معمولا پایین است، مگراینکه باردار باشد یا در حال شیردهی. بنابراین تنها نشانه وجود سطوح پایین‌تر از حد طبیعی این هورمون، تولیدنشدن شیر مادر پس از زایمان است.

در این موارد، اغلب علت پایین‌بودن هورمون پرولاکتین هیپوفیز است. کم‌کاری هیپوفیز بیماری نادری است که در آن کمبود یک، چند یا همه هورمون‌هایی دیده می‌شود که غده هیپوفیز وظیفه ساختشان را دارد. این موضوع معمولا به دلیل فشار غیر طبیعی روی غده هیپوفیز یا آسیب به آن ایجاد می‌شود.

تشخیص اختلال هورمون پرولاکتین چگونه است؟

با اندازه‌گیری سطح هورمون پرولاکتین در خون، درباره اختلالات مربوط به آن تشخیص‌های لازم داده می‌شود. در مسیر تشخیص به وجود توده در غده هیپوفیز هم توجه می‌شود. برای بررسی توده در مغز از تصویربرداری MRI استفاده می‌کنند. در نتیجه، آزمایش خون برای تشخیص سطوح بالای پرولاکتین کاربرد دارد.

پس از تایید تشخیص پرولاکتینوما یا بالابودن این هورمون، شاید پزشک آزمایش‌های دیگری را انجام دهد تا بفهمد آیا تومور بر هورمون‌های دیگر تأثیر می‌گذارد یا خیر. بسته به اندازه تومور، پزشک از شما می‌خواهد که معاینه بینایی هم انجام بدهید.

آزمایش هورمون پرولاکتین چگونه است؟

آزمایش پرولاکتین (PRL) سطح آن را در خون اندازه گیری می‌کند. در صورت مشاهده علائم و نشانه‌های افزایش سطح پرولاکتین و/یا ارزیابی عملکرد غده هیپوفیز، احتمال دارد که پزشک آزمایش خون پرولاکتین را برای شما تجویز کند.

هورمون پرولاکتین باید چند باشد؟

مقادیر طبیعی پرولاکتین به شرح زیر هستند:

• مردان: کمتر از ۲۰ نانوگرم در میلی‌لیتر
• زنان غیرباردار: کمتر از ۲۵ نانوگرم در میلی لیتر
• زنان باردار: ۸۰ تا ۴۰۰ نانوگرم در میلی‌لیتر

درمان نبود تعادل در هورمون پرولاکتین بدن چگونه است؟

اگر سطح هورمون پرولاکتین در طیف طبیعی قرار نگیرد، نیاز به درمان برای بازگرداندن وضعیت به حالت متعادل وجود دارد. برای پایین یا بالابودن این موضوع، تجویزاتی از سوی متخصصان انجام می‌شود.

درمان بالا بودن هورمون پرولاکتین

بالا بودن هورمون پرولاکتین می‌تواند به مشکلاتی نظیر ناباروری، اختلالات قاعدگی و کاهش میل جنسی منجر شود. درمان این وضعیت بستگی به علل زمینه‌ای آن دارد. معمولاً پزشکان ابتدا به تشخیص دقیق علت افزایش سطح پرولاکتین می‌پردازند که می‌تواند ناشی از تومورهای هیپوفیز، بیماری‌های زمینه‌ای یا مصرف داروهای خاص باشد.

یکی از رایج‌ترین روش‌های درمانی برای کاهش سطح پرولاکتین، استفاده از داروهای آگونیست دوپامین مانند بروموکریپتین و کابرگولین است. این داروها به کاهش تولید پرولاکتین کمک کرده و حجیم شدن تومورهای هیپوفیز را نیز کاهش می‌دهند. در مواردی که وجود تومور هیپوفیز تشخیص داده شود، ممکن است نیاز به درمان جراحی یا پرتودرمانی باشد.

در کنار گزینه‌های دارویی، تغییرات در شیوه زندگی و کنترل استرس نیز می‌تواند در کاهش سطح پرولاکتین مؤثر باشد. حفظ یک رژیم غذایی متعادل، ورزش منظم و خواب کافی از جمله مواردی هستند که به بهبود وضعیت هورمونی کمک می‌کنند. در نهایت، پیگیری مستمر و مشاوره با پزشک متخصص برای جلوگیری از عوارض و بهبود سلامتی بسیار مهم است.

دارو

داروهای خوراکی معروف به آگونیست‌های دوپامین (dopamine agonists) معمولا برای درمان بالابودن هورمون پرولاکتین استفاده می‌شوند. این داروها اثرات دوپامین را تقلید می‌کنند؛ این ماده شیمیایی در مغز میزان تولید پرولاکتین را کنترل می‌کند.

آگونیست‌های دوپامین می‌توانند تولید پرولاکتین را کاهش بدهند و اندازه تومور را کوچک کنند. داروها علائم را برای بیشتر افراد مبتلا به زیادی پرولاکتین از بین می‌برند؛ البته درمان با آنها طولانی است.

داروهایی که معمولا تجویز می‌شوند عبارت‌‌اند از:

• کابرگولین (cabergoline)
• بروموکریپتین (bromocriptine)

قطع داروها باید زیر نظر پزشک باشد.

جراحی

گاهی‌اوقات، نیاز به انجام جراحی‌هایی برای رفع مشکلات هیپوفیز وجود دارد. همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، پرولاکتین از غده هیپوفیز در مغز ترشح می‌شود و در نتیجه، کنترل ترشح به‌دست آن است.

درمان های گیاهی

تعادل هورمون‌ها برای عملکرد درست بدن بسیار ضروری است. بنابراین، به تجویزات گیاهی و طب سنتی با دقت زیادی روبه‌رو شوید. به‌ عبارت دقیق‌تر، هر توصیه‌ای را در این زمینه نپذیرید. گفته می‌شود که استفاده از گیاه درخت عفیف می‌تواند در کاهش پرولاکتین نقش داشته باشد اما هرگز بی‌تجویز پزشک به سراغ آن نروید.

تنظیم هورمون پرولاکتین با طب سنتی

به توصیه‌های طب سنتی بااحتیاط نزدیک شوید. نبود پژوهش‌های علمی پشت دستاوردهای این نوع از طب در بسیاری از موارد می‌تواند باعث بروز چالش‌هایی شود. در زمینه کنترل سطح پرولاکتین هم طب سنتی توصیه‌هایی مانند استفاده از روغن بنفشه و سیاهدانه دارد که بهتر است فقط با نظارت پزشک به‌سمت استفاده از آنها بروید.

درمان پایین بودن هورمون پرولاکتین

سطح پایین پرولاکتین معمولا نیازی به درمان دارویی ندارد. برخی داروها باعث کاهش سطح پرولاکتین می‌شوند. برای مثال:

• دوپامین (با نام تجاری اینتروپین)
• لوودوپا (برای بیماری پارکینسون)
• مشتقات آلکالوئیدارگوت (برای سردردهای شدید)

پیشگیری از افزایش و کاهش پرولاکتین

برای کاهش پرولاکتین باید به موارد زیر نگاهی داشته باشید:

• پرهیز از استرس
• دوری از مصرف الکل و گلوتن
• اجتناب از ورزش شدید
• تنظیم قند خون

برای افزایش پرولاکتین باید به موارد زیر نگاهی داشته باشید:

• شیردهی برای زنان شیرده یا دوشیدن شیر
• مصرف موادی مانند زردآلو و خرما

عوارض بالا بودن هورمون پرولاکتین در زنان چیست؟

عوارض افزایش هورمون پرولاکتین در زنان به شکل‌های زیر خود را نشان می‌دهد:

• ترشح شیری رنگ از نوک پستان در افرادی که شیردهی نمی‌کنند.
• تاثیر هورمون پرولاکتین بر پریود را هم نمی‌توان نادیده گرفت. پریودهای نامنظم یا از دست‌دادن پریود در افرادی که قاعدگی دارند.
• از دست دادن علاقه به رابطه جنسی.
• خشکی واژن، که ممکن است باعث ناراحتی یا درد در حین رابطه جنسی شود.

رابطه پرولاکتین و ناباروری

امکان دارد که سطح بالای هورمون پرولاکتین روی باروری اثر نامطلوب بگذارد و موجبات ناباروری را فراهم کند. زنانی که باردار نیستند و شیر نمی‌دهند باید سطح پرولاکتین پایینی داشته باشند.

هورمون پرولاکتین و ریزش مو

بالابودن سطح پرولاکتین می‌تواند موجب ریزش مو شود. زنانی که استروژن پایین دارند، مبتلا به هیپوگنادیسم (Hypogonadism) یا کاهش فعالیت عملکردی غدد جنسی هستند و سطح پرولاکتین در آنها بالاتر از ۲۰۰ میکروگرم در لیتر است، احتمالا دچار چنین عارضه‌ای می‌شوند.

هورمون پرولاکتین در بارداری

در دوران بارداری هم سطح این هورمون در بدن زنان حامله بالا می‌رود. بدن برای شیردهی به افزایش سطح این هورمون نیازمند است و در نتیجه در دوران بارداری، شاهد افزایش آن خواهید بود.

هورمون پرولاکتین و افسردگی

سطوح بالای پرولاکتین گاهی منجر به بروز برخی اختلالات خلقی می‌شود. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۱ میلادی نشان داد که افراد مبتلا به اختلال افسردگی اساسی (MDD) پرولاکتین بالاتری نسبت به افراد معمولی دارند. سطح طبیعی پرولاکتین به تنظیم استرس کمک می‌کند و با اضطراب و افزایش وزن ارتباط دارد.

هورمون پرولاکتین و چاقی

بالابودن هورمون پرولاکتین باعث افزایش وزن و چاقی هم می‌شود. زمانی که این هورمون افزایش پیدا می‌کند، میل به مصرف غذای بیشتر هم زیاد می‌شود. در نتیجه، افزایش وزن دور از ذهن نیست.

تاثیر هورمون پرولاکتین بر پوست

سطح بالای هورمون می‌تواند روی پوست اثرات منفی بگذارد. یکی از اثرات نامطلوب بالارفتن پرولاکتین روی پوست، بروز آکنه و جوش است.

هورمون پرولاکتین و تنبلی تخمدان

در شرایط عادی، بدن هر زن پرولاکتین بسیار کمی تولید می‌کند مگر اینکه باردار باشد. سطوح بالای پرولاکتین می‌تواند روند تخمک‌گذاری را متوقف یا آن را کُند کند. بنابراین تخمدان‌ها به طور متناوب تخمک آزاد می‌کنند یا اصلا تخمکی آزاد نمی‌کنند. این موضوع روی روند منظم قاعدگی هم اثر منفی می‌گذارد.

اهمیت هورمون پرولاکتین و میزان مناسب آن را بدانید

آشنایی با غدد و هورمون‌ها به ما کمک می‌کند تا بهتر بفهمیم چگونه سیستم هورمونی بدن بر سلامت و عملکردهای مختلف ما تأثیر می‌گذارد. هورمون‌ها به عنوان پیام‌رسان‌های شیمیایی، نقش حیاتی در تنظیم فرآیندهای متعددی از جمله متابولیسم، رشد، خواب و تنظیم خلق و خو ایفا می‌کنند. اختلالات هورمونی، مانند پرولاکتینوما و سایر بیماری‌ها، می‌توانند عواقب جدی برای سلامت جسمی و روانی فرد به همراه داشته باشند. از این رو، تشخیص به موقع و درمان مناسب این اختلالات به ویژه اهمیت دارد. اگر به دنبال بهترین متخصصان و پزشکان در این حوزه هستید،  به سایت دکتر دکتر مراجعه کنید.

منابع:

mayoclinic.org

my.clevelandclinic.org