آشنایی با دیالیز کلیه و روش‌ های انجام آن

دیالیز چیست و چگونه انجام می‌شود؟ چه بیمارانی به دیالیز کلیه نیاز دارند؟ انواع دیالیز چیست؟ دراین مقاله به تمام سوالات شما راجع به دیالیز پاسخ خواهیم داد.

دیالیز چیست؟

کلیه با خارج کردن مواد زاید و مایعات اضافی از بدن، خون را تصفیه می‌کند. این مواد زاید به مثانه فرستاده شده و با ادرار از بدن خارج می‌شوند.  اگر کلیه‌ها دارای نارسایی باشند، دیالیز (dialysis) کار کلیه را انجام می‌دهد. بر اساس بنیاد ملی کلیه (National Kidney Foundation)، مرحله‌ی آخر نارسایی کلیوی، زمانی است که کلیه‌ها تنها 10 تا 15 درصد از عملکرد طبیعی خود را نشان می‌دهند. 

در دیالیز با کمک یک دستگاه ، خون تصفیه می‌شود. این کار کمک می‌کند تا مایعات و الکترولیت‌های بدن در حالت متعادل خود قرار داشته باشند. این روش درمانی از دهه‌ی 1940 میلادی برای افراد مبتلا به مشکلات کلیوی مورد استفاده قرار گرفته است. 

چرا از دیالیز استفاده می‌شود؟

اگر کلیه کار خود را به درستی انجام دهد، مایعات اضافی، مواد زاید و دفعی و دیگر ناخالصی‌ها در بدن تجمع پیدا نمی‌کنند. از طرفی دیگر یک کلیه‌ی سالم کار کنترل فشار خون و کنترل سطوح مواد شیمیایی مانند سدیم و پتاسیم را در خون را هم بر عهده دارد. این اندام بدن نوعی از ویتامین د که جذب کلسیم را بهبود می‌بخشد را هم فعال می‌کند. 

اگر کلیه به علت بیماری قادر به انجام وظایف طبیعی خود نباشد، دیالیز به بدن کمک می‌کند وظایف طبیعی خود را انجام دهد. بدون انجام دیالیز نمک، املاح و دیگر مواد زاید در خون زیاد شده، بدن را سمی کرده و به دیگر اندام‌های بدن آسیب می‌رسانند. 

با این همه دیالیز درمان اصلی برای بیماری‌های کلیوینیست و فقط در جهت جبران کم کاری کلیه است. درمان‌های دیگری متناسب با علت ایجاد بیماری کلیوی  باید انجام شود. 

انواع مختلف دیالیز چیست؟

سه نوع مختلف دیالیز وجود دارد:

همودیالیز

همودیالیز رایج ترین نوع دیالیز است. در این روش از یک کلیه‌ی مصنوعی برای برداشت مواد زاید و مایعات اضافی از خون استفاده می‌شود. خون از بدن گرفته شده و توسط کلیه مصنوعی تصفیه می‌شود. خون تصفیه شده سپس به بدن باز می‌گردد. 

در این روش پزشک برای  وارد کردن خون به دستگاه دیالیز  یک عمل جراحی کوچک روی عروق خونی انجام می دهد.

در این نوع از دیالیز سه روش ورودی مختلف وجود دارد:

• فیستول شریانی وریدی : در این روش یک سرخرگ و سیاهرگ به هم متصل می‌شوند. این روش به دیگر روش‌ها مقدم است. 
• گرافت شریانی – وریدی : در این روش از یک لوله‌ی حلقه مانند استفاده می‌شود. 
• واسکولار اکسس یا دسترسی وریدی به کمک کاتتر : در این روش کاتتر در داخل یک ورید بزرگ معمولا در گردن جای گذاری می‌شود. 

روش فیستول شریانی – وریدی و گرافت شریانی – وریدی برای دیالیز طولانی مدت مورد استفاده قرار می‌گیرد. افرادی که روش اول را انجام داده اند دو تا سه ماه بعد از عمل آماده‌ی دیالیز هستند. افرادی که روش دوم را انجام داده‌اند دو تا سه هفته بعد از عمل، آماده همودیالیز هستند. کارگذاری کاتتر برای دیالیز در کوتاه مدت مناسب است. 

همودیالیز معمولاً 3 تا 5 ساعت طول می‌کشد و باید سه بار در هفته انجام شود. با این همه اگر تعداد جلسات در طول هفته بیش‌تر شود، زمان دیالیز هم کوتاه‌تر خواهد بود. 

این نوع از دیالیز بیش‌تر در بیمارستان، مطب پزشک و یا مراکز دیالیز انجام می‌شود. مدت زمان درمان به اندازه‌ و سایز بدن، مقدار مواد دفعی و وضعیت فعلی سلامتی بستگی دارد.  بعد از اینکه همودیالیز به مدت زیادی انجام شد، دکتر دیالیز کلیه احتمالاً اجازه‌ی انجام این کار را در منزل به بیمار خواهد داد. اگر فرد به مدت طولانی نیاز به دیالیز داشته باشد، توصیه می‌شود که درمان در خانه هم جز گزینه‌ها باشد. 

دیالیز صفاقی 

دیالیز صفاقی یا دیالیز پریتونئال (Peritoneal dialysis) از طریق صفاق داخل شکم انجام میشود. با اتصال کاتتر دیالیز به صفاق غشایی که در حفره‌ی شکمی است  می‌توان خون را تصفیه کرد. در جریان انجام این نوع از دیالیز مایع مخصوصی به نام دیالیزات به داخل صفاق جریان پیدا می‌کند. این ماده مواد زاید را جذب می‌کند. بعد از آن که این ماده، مواد دفعی را از جریان خون جدا کرد، از طریق شکم به بیرون منتقل خواهد کرد. 

این روش نیازمند صرف چند ساعت است و باید 4 تا 6 بار در روز انجام شود. این کار را زمانی که فرد خواب یا بیدار است، می‌توان انجام داد. 

دیالیز صفاقی چند نوع مختلف دارد:

• دیالیز صفاقی مداوم سیار :در این روش حفره شکمی چند بار در روز پر و خالی می‌شود. این روش نیاز به دستگاه ندارد و باید در مدت بیداری شخص انجام شود 

• دیالیز صفاقی مداوم چرخه‌ای : در این روش از دستگاه برای به جریان در آوردن مایعات داخل و بیرون شکم استفاده می‌شود. این کار را معمولا در شب که فرد خواب است می‌توان انجام داد. 

• دیالیز صفاقی نوبتی :این روش معمولاً در بیمارستان انجام می‌شود و ممکن است امکان انجام آن در خانه هم وجود داشته باشد. برای انجام آن از دستگاه مشابه روش دوم استفاده می‌شود ولی مدت زمان بیش‌تری برای انجام آن باید صرف کرد. 

درمان مداوم جایگزینی کلیوی

درمان مداوم جایگزینی کلیوی (CRRT) در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان (ICU) و برای بیماران مبتلا به نارسایی حاد کلیوی انجام می‌شود. به این روش درمانی هموفیلتراسیون هم گفته می‌شود. یک دستگاه، خون را از یک لوله عبور می‌دهد و بعد از آن یک فیلتر مواد زاید و آب را از آن جدا می‌کند. خون به بدن باز گردانده شده و مایعات جایگزین می‌شوند. این روش هر روز به مدت 12 تا 24 ساعت انجام می‌شود. 

آیا دیالیز کلیه خطرناک است؟

با وجود اینکه هر سه فرم دیالیز می‌تواند زندگی فرد را نجات دهد، خطرهایی هم به دنبال دارد.

خطرات احتمالی همودیالیز شامل:

• فشار خون پایین 
• کم خونی یا نداشتن گلبول‌های قرمز کافی 
• گرفتگی عضلانی 
• مشکلات خواب 
• خارش 
• سطح بالای پتاسیم در خون 
• پریکاردیت یا التهاب غشای اطراف قلب
• عفونت خون
• باکتریمی یا وجود باکتری در جریان خون 
• ضربان قلب نامنظم 
• ایست قلبی ناگهانی، که باعث مرگ افراد تحت دیالیز می‌شود

خطرات احتمالی دیالیز صفاقی 

در این نوع از دیالیز احتمال بروز عفونت در اطراف منطقه‌ای که کاتتر وارد شده در حفره‌ی شکمی وجود دارد. بعد از قرار گرفتن کاتتر در این ناحیه احتمال ابتلای فرد به التهاب صفاق (peritonitis)، یا عفونت غشای پوشاننده‌ی دیواره‌ی شکمی افزایش پیدا می‌کند. 

خطرات دیگر شامل:

• ضعیف شدن ماهیچه‌های شکمی 
• بالارفتن قند خون در نتیجه‌ی دکستروز موجود در دیالیزات 
• افزایش وزن 
• تب 
• درد معده 
• فتق

خطرات احتمالی درمان مداوم جایگزینی کلیوی شامل:

• عفونت 
• هیپوترمی یا سرمازدگی
• فشار خون پایین 
• عدم تعادل مقدار الکترولیت 
• خونریزی 
• به تاخیر افتادن ریکاوری کامل کلیوی 
• ضعیف شدن استخوان‌ها 
• آنافیلاکسی یا بیش دفاعی

اگر در طول مدت دیالیز این علائم ادامه پیدا کرد، حتماً به پزشک اطلاع دهید. افرادی که برای مدت طولانی دیالیز انجام می‌دهند، در معرض ابتلا به دیگر بیماری‌ها همچون آمیلوئیدوز قرار دارند. در این بیماری مقدار پروتئین آمیلوئید که در مغز استخوان ساخته می‌شود، در کبد، کلیه و قلب زیاد شده و عموما منجر به درد مفاصل، سفتی مفاصل و تورم می‌شود. 

گاهی افراد مبتلا به نارسایی کلیوی دچار افسردگی می‌شوند، در این صورت فرد باید حتماً با پزشک روانشناس مشورت کند. پزشک منابع و اطلاعات کافی را در اختیار بیمار گذاشته و به او کمک خواهد کرد. 

آیا روشی جایگزین برای دیالیز کلیه وجود دارد؟

دیالیز نیازمند صرف زمان و هزینه‌ی زیادی است. همه این روش درمانی را انتخاب نمی‌کنند، خصوصاً اگر از نارسایی حاد، شدید و مزمن کلیوی رنج ببرند. 

اگر فرد تمایلی به انجام دیالیز نداشته باشد، روش‌های درمانی دیگری برای کنترل علائم و نشانه‌های بیماری وجود دارد. یکی از گزینه‌ها کنترل کم خونی است. زمانی که کلیه‌ها به درستی کار می‌کنند، هورمون اریتروپویتین به صورت طبیعی در بدن تولید می‌شود. برای کمک به کلیه‌ای که به درستی کار نمی‌کند می‌توان به صورت هفتگی این هورمون را به بیمار تزریق کرد. 

کنترل فشار خون از بدتر شدن وضعیت کلیه جلوگیری می‌کند. برای جلوگیری از دهیدراته شدن بدن باید به مقدار لازم مایعات نوشید. پیش از مصرف داروهای ضد التهابی مانند ایپوبروفن (ibuprofen) و دیکلوفناک (diclofenac) باید با پزشک مشورت کرد.  پیوند کلیه هم برای گروهی از بیماران یک گزینه به شمار می‌رود. بعد از پیوند کلیه فرد باید به مدت طولانی اقدامات خود مراقبتی را انجام دهد. در صورت داشتن شرایط زیر، فرد گزینه‌ی مناسبی برای دریافت کلیه‌ی اهدایی نیست:

• سیگاری بودن 
• مصرف بیش از اندازه‌ی الکل 
• چاقی 
• ابتلا به بیماری‌های روانی درمان نشده 

چگونه برای دیالیز کلیه آماده شویم؟

قبل از اولین جلسه‌ی دیالیز، پزشک با انجام یک جراجی کوچک، لوله و یا وسیله‌ای برای رسیدن به جریان خون را در بدن کارگذاری خواهد کرد. این عمل خیلی سریع و سرپایی انجام خواهد شد و فرد در همان روز می‌تواند به خانه برگردد.  هنگامی که بیمار برای دیالیز به مراکز درمانی مراجعه می‌کند، بهتر است لباس راحتی به تن داشته باشد و توصیه‌های پزشک را اجرا کند. گاهی لازم است که بیمار چند ساعت قبل از دیالیز ناشتا باشد. 

کدام نوع از دیالیز کلیه در خانه قابل اجرا است؟

هر دو نوع دیالیز – همودیالیز و صفاقی – در منزل قابل اجرا است. فرد به تنهایی قادر به انجام دیالیز صفاقی خواهد بود، در حالی‌که برای انجام همودیالیز یک همراه نیاز است. بیمار می‌تواند از یک دوست و یا یکی از اعضای خانواده و یا حتی یک پرستار کمک بگیرد.  قبل از انجام دیالیز در منزل، فرد باید از افراد متخصص راهنمایی گرفته و به خوبی به مراحل انجام دیالیز مسلط باشد. 

چشم انداز بیمار مبتلا به دیالیزکلیه در دراز مدت

همه‌ی بیماری‌های کلیوی دائمی نیستند. دیالیز به صورت موقف عملکرد طبیعی کلیه را انجام می‌دهد تا این اندام اصلاح شده و خود قادر به انجام وظایف خود باشد. با این همه در بیماری مزمن کلیوی، این اندام به ندرت بهبود پیدا می‌کند. در این موارد فرد بیمار باید تا زمان پیدا شدن گزینه‌ی مناسب برای پیوند، به دیالیز ادامه دهد.  از طرفی دیگر نیاز به تغییر سبک زندگی وجود دارد، پزشک متخصص بیماری‌های کلیه، بیمار را به یک کارشناس تغذیه ارجاع خواهد داد که بسته به نیاز فرد، رژیم خاصی را منظور کند. 

زمانی که بیمار همودیالیز انجام می‌دهد، باید مصرف پتاسیم، فسفر و سدیم محدود شود. سدیم موجود در آب سبزیجات و نوشیدنی‌های ورزشی از آن جمله هستند. فرد باید میزان مایعات دریافتی خود را به دقت ثبت کند، چرا که مایعات زیاد برای بدن مشکل زا خواهد بود. سبزیجات و میوه‌هایی همچون کاهو و کرفس منابع مخفی سبزیجات به حساب می آیند. اگر بیمار به صورت مداوم دیالیز شوند، شانس نیاز به پیوند کلیه در او کم‌تر خواهد شد. 

متوقف کردن دیالیز کلیه

اگر در نظر دارید که دیالیز را متوقف کنید، از پزشک خود بخواهید که وزن و فشار خون شما را اندازه‌گیری کند. این اندازه‌گیری‌ها کمک می‌کند تا متوجه شویم دیالیز تا چه حد موثر بوده است. 

قبل از توقف درمان، هر گونه نگرانی خود را با پزشک در میان بگذارید. با وجود اینکه توقف درمان در هر مرحله‌ای به نظر مستقیم بیمار بستگی دارد، گاهی پزشک از فرد می‌خواهد تا قبل از توقف دیالیز که جان فرد به آن وابسته است، با روانشناس و یا متخصص اعصاب و روان مشورت کند. 

اگر مشکلی که باعث نارسایی کلیوی شده، درمان نشود، توقف دیالیز به مرگ بیمار منجر خواهد شد. 

آیا بیمار دیالیزی زندگی طبیعی خواهد داشت؟

به جز زمان زیادی که باید صرف دیالیز شود، بیش‌تر بیماران به زندگی طبیعی خود باز می‌گردند. از آن‌جایی که دیالیز مشکلات ناشی از نارسایی کلیوی را کاهش می‌دهد، باعث ایجاد حس بهتر در فرد خواهد شد. فرد بیمار و خانواده به زمان برای کنار آمدن و عادت کردن به شرایط نیاز دارند.

آیا بیمار تحت دیالیز می‌تواند به سفر برود؟

بله، مراکز دیالیز در هر نقطه از کشور وجود دارد و پروسه درمان از یک فرایند یکسان و استاندارد پیروی می‌کند. اما قبل از استفاده از خدمات مرکز دیالیزی در شهری دیگر حتماً باید از پیش تماس گرفته و نوبت گرفت. 

آیا بیمار تحت دیالیز می‌تواند به کار خود ادامه دهد؟

بسیاری از افراد بعد از دیالیز می‌توانند به کار و فعالیت‌های عادی روزانه‌ی خود برگردند. اگر کار فرد مستلزم انجام حرکات بدنی سخت همچون بلند کردن اجسام سنگین، حفاری و … باشد، لازم است که شغل خود را تغییر دهد.

منبع:

healthline

kidney.org